Lingvopoetika

Aqıl bolsań, páhim áyle bul sózge, Nege

gezsin, kewil xoshı bolmasa /Á/.

6.Buyrıq-tilek mazmunlı tekstte buyrıq, tilek, shaqırıq, úndew ya

másláhát mánileri ańlatıladı. Grammatikalıq jaqtan buyrıq meyilindegi feyiller kóp qollanıladı. Olar, tiykarınan, qaharmanlar tilinde jumsaladı. Sonday-aq, avtor sózinde tilek, másláhát ya usınısmánisinde de qollanılıwı múmkin.

Altaqlama, taltaqlama, Birew urdı dep jılama,Ash bolaman dep oylama, Jigerli bol jastan, balam /B/.

Jigit bolsań arıslanday tuwılǵan, Xızmet etkil udayına xalıq ushın /B/.Oylan Berdimurat aytqıl sózińdi,

Kótermey lap etip qurı ózińdi,

Qızartpaǵay birew seniń júzińdi,

Qoldan kelse, xızmet isle xalıq ushın /B/.

Sapar etseń, aman-esen kelgeyseń,

Ar-namıstı ólgenińshe bilgeyseń, Jurt tiymese óziń qarap júrgeyseń,

Qıyın boldı awhal bunday zamanda /B/.

7.Sezimdi bildiriwshi tekst adamnıń ishki keshirmeleri, obektiv dúnyaǵa

qatnasın ózine tán pafos penen ańlatıw maqsetinde dúziledi:

Mende watan boldı elatsız qalǵan, Baǵlarınan búlbil ushıp zaǵ qonǵan. Ziywar der, dúnyaǵa kelgenim jalǵan, Mende bir biyqayǵı zaman bolmadı /Á/.

152

Ótirikti ras etip aytpaǵan,

Tuwrı joldan bas ketse de qaytpaǵan, Námáhremdi hasla joldas tutpaǵan, Atı qaraqalpaq ellerim bardı /Á/.

Kórkem teksttiń mánilik túrleri ulıwmalastırǵan túrde bayan etiledi. Joqarıda aytıp ótilgenindey, olar kórkem tekstlerde kópshilik jaǵdaylarda aralasıp, sintezlengen túrde qollanıladı. Bul mánilik túrlerdiń hámmesi kórkem shıǵarmadaǵı tiykarǵı maqset – estetikalıq tásir etiw maqsetine boysındırılǵan boladı.

Kórkem teksttiń qurılısın izertlewdegi áhmiyetli máselelerdiń biri – intertekstuallılıq máselesi.

Izertlewshiler, «intertekstuallıq» túsiniginiń payda bolıwına M.M.Baxtinniń «Kórkem sóz dóretiwshiliginde mazmun, material hám forma mashqalası» dep atalǵan miyneti túrtki bolǵanın kórsetedi. Ol óziniń bul izertlewinde, shayır yamasa jazıwshı súwretlenip atırǵan dáwirden tısqarı ótken dáwir ádebiyatı hám óz dáwiriniń ádebiyatı menen baylanıslı jumıs alıp barıwı, ol ádebiyatlar menen barqulla sáwbette bolıwı zárúrligin kórsetedi.

Ayırım kórkem tekstlerdiń qurılısında basqa tekstlerge tiyisli elementlerdiń ushırasıwı bul teksttiń intertekstual-lıǵın kórsetedi. Hár qanday kórkem tekst intertekstual bolıwı shárt e mes, bul jazıwshınıń gózlegen maqseti hám stili menen baylanıslı túrde júzege asatuǵın qubılıs. Kórkem tekst quramına kirgizilip atırǵan hár qanday basqa tekst ya onıń elementleri tekst mazmunı hám tillik dúzilisi menen únlesip, jazıwshınıń estetikalıq niyetiniń júzege shıǵıwı ushın xızmet etedi.

Kórkem teksttiń intertekstuallıǵı hár túrli kóriniste boladı. Tiykarǵı tekstke kirgizilip atırǵan basqa tekst ya onıń elementi jazıwshınıń niyetine bola tiykarǵı tekst qurılısınıń basında, ortasında ya sońında qollanıladı.

153

Teksttiń bir pútinligin támiyinlewde tema áhmiyetli xızmet atqaradı. Ol tekstte ayrıqsha, kúshli sintaksislik poziсiyada turıwshı, teksttiń mazmunlıqestetikalıq mánisine baǵdar beriwshi ózine tánbirlik.

Tema lingvistikalıq kózqarastan teksttiń atı bolsa, semiotikalıq kózqarastan teksttiń eń birinshi belgisi poziсiyasında turadı. S.Krijanovskiydiń sózi menen aytqanda, tema bul «shapka emes, al bas esaplanadı».

Kórkem teksttiń áne usınday júdá áhmiyetli buwını esaplanatuǵın tema poziсiyasında da basqa tekst elementi qollanıladı hám intertekstuallıq payda boladı. Máselen, Sh.Aytmatovtıń «Ásirge tatırlıq bir kún» túrinde awdarma jasalǵan «I dolshe veka dlitsya den» romanınıń atı ataqlı rus shayırı Boris Pasternaktıń «Edinstvennıe dni» degen qosıǵınan alınǵan bir qatar, yaǵnıy:

...I polusonnım strelkam len, Vorochatsya na сiferblate,

I dolshe veka dlitsya den,I ne konchaetsya obyatie.

Naqıl-maqallardıń kórkem tekstte tema retinde qollanılıwı da, teksttiń ishinde qollanıwı da intertekstuallıqtı payda etedi. Naqılmaqallardaǵı obrazlı mazmun tekstte ańlatılıp atırǵan tiykarǵı ideyanı ózinde sáwlelendiredi. Temanı oqıǵannanaq oqıwshı teksttegi ideyanıń ulıwmalıq baǵdarın sezedi.

Ádebiyattanıw iliminde «allyuziya» ataması qollanıladı. Allyuziya – kórkem ádebiyatta hám sheshenlik ónerinde tariyxıy waqıya yamasa ataqlı shıǵarmalardan alınǵan, yamasa olarǵa silteme beriwshi stilistikalıq figuralardıń biri.

Tariyxıy waqıyalar, kórkem ádebiy shıǵarmalarǵa, diniy, mifologiyalıq ráwiyatlar hám basqa da jámiyetshilikke belgili nárselerge silteme beriw hám olardaǵı turaqlasqan túsiniklerdi kórkem tekstke alıp

154

keliw, qollanıw nátiyjesinde de intertekstuallıq payda boladı. Hádislerdiń intertekst sıpatında kórkem tekstte qollanılıwı ushırasadı.

Ájiniyaz babamızdıń ayırım shıǵarmalarında Quranı kárim, hádisler hám de payǵambarlarımız tuwralı ápsanalarǵa tiykarlanǵan qosıq qatarların kóriwge boladı. Shayırdıń «Qara jer» qosıǵında tómendegi qatarlardı ushıratamız:

Qulaq salıp tıńlap qarań danalar,Aǵaini, ulı-qız, ata-analar, Kitap yalǵan sóylemese, aǵalar,

Haslımız uqshaydı biziń qara jer.

Qurannıń «Móminler» súresinde adamnıń topıraqtan jaratılǵanı tuwralı maǵlıwmat berilgen. Ahmed Yassawiydiń «Qul Xoja Ahmet taqat qıl, ómiriń bilmam neshe yıl, Haslıń bilseń obu-gil, yáne gilge ketar-á» degen hikmetinde de insannıń topıraqtan jaratılǵanı hám topıraqqa qaytatuǵını ańlatıladı. Ájiniyaz óziniń joqarıdaǵı qosıq qatarlarında islam dinindegi adamnıń topıraqtan jaratılǵanlıǵı haqqındaǵı diniy túsiniklerge silteme bermekte.

Ájiniyaz babamızdıń bir qosıǵı «Hár kim Xatam bolur panıy dúnyada» dep ataladı: Hár kim Xatam bolur panıy dúnyada, Bar bolsa dáwleti hám de himmeti.

Bul qosıq qatarlarında, islam dinindegi saqıy Xatamtay degen baydıń bolǵanlıǵı, ol óziniń baylıǵın jetim-jesirlerge úlestirip kóp sawap islerdi islegenligi ushın onıń baylıǵınıń jáne de artıp barǵanlıǵı tuwralı ápsanaǵa silteme berilgen. Shayırdıń «Ishinde» qosıǵında «Yusupdek Mısır elinde, Qalıbman zindan ishinde», «Yoqtı» qosıǵında «Ótti Yusup hám Zulayxa» degen qatarlardı oqıymız. Bul qosıq qatarlarında qurannıń «Yusup» súresindegi Yaqub payǵambarnıń balası Yusuptiń tuwısqanları tárepinen qudıqqa taslanıwı, jol júrip kiyatırǵan kárwanbasınıń onı qudıqtan shıǵarıp alıp Mısırdaǵı qul

155

bazarında satıwı, Zulayhanıń Yusuptı satıp alıwı tuwralı dereklerge silteme berilmekte. Shayırdıń «Yoqtı» qosıǵında:

Dúnyanı yıǵnaǵan Qarun, Bir ózi bolıp sahıp dún, Anı hám er yuttı bir kún, Zindan dúnya qoyan yoqtı,

– degen qatarları ushırasadı.

Bul qosıq qatarlarında Qurannıń «Ankabut» súresindegi baylıǵına isenip nandı qádirlemegeni, hásige ketkeni ushın jazaǵa giriptar bolǵan, jer jutqan Qarun bayǵa silteme beriledi. Shayırdıń

Dúnyaǵa bel baǵlaǵannıń aqır túbi oyran eken,

Neshshe mıń jıl jasasa da aqırı árman eken,

–degen qosıq qatarlarında da dúnyaǵa kewil qoyǵan, sıqmar, zıqna Qarun bay tuwralı diniy ápsanalar tımsal retinde keltirilgen.

Shayırdıń «Megzer» qosıǵınıń Tússe júzine diydarı,

Qádir saǵımına megzer,

–degen qatarlarında Layla-tul-qádir aqshamında Muhammed

payǵambardıń al-buraqqa minip Kabaǵa barǵanı, jeti qat aspan áleminiń ústinde alla taala menen ushırasıw waqtındaǵı alla taalanıń júzindegi ilahiy nurǵa silteme berilmekte.

Shayırdıń «Bardı» qosıǵınıńYúz yigitke, tánhá ózi barabar,

Házireti Áliy kibi sherleri bardı,

– degen qatarlarında Muhammed payǵambardıń sahabası hám kúyew balası arıslanday aybatlı, jolbarıstay ǵayratlı házireti Áliydiń batırlıǵı, mártligi, onıń

Zulfiqar qılıshı názerde tutılǵanın bayqaw múmkin.

«Húrzadanıń atası Ájiniyazǵa aytqanı» qosıǵındaXızır Ilyas olıp seniń yoldashıń,

156

Bolǵay ata sáńa allayar imdi.

Qırq shilten ǵayıp eren olıp yoldashıń, Áwliyeler bolǵay mádádkár imdi

– degen qatarlar ushırasadı. Islam dinine baylanıslı ápsana-larda, Adam atadan Muhammed payǵambarǵa shekem ótken jigirma jeti payǵambardıń eki payǵambarı (Iysa payǵambar, Xızır Iliyas payǵambar) qaytıs bolmaǵan, ǵayıbıy dúnyaǵa ráwana bolǵan delinedi.

Insannıń alla taala tárepinen jaratılǵanlıǵı, onıń jazmıshı ázelden mańlayǵa jazılatuǵını tuwralı diniy túsinikler shayırdıń «Haq meni insan jarattıń, náwbáhárim kózlerim», «Haq ázelde áylemish oshbu yúrish bizge nesip», – degen qatarlarda

óziniń sáwleleniwin tapqan.

Solay etip, jaratılıstıń ibtidası menen intihası, insannıń zahırı menen batını tuwralı oylar Ájiniyaz babamızdı da kóp tolǵandırǵan. Shayırdıń «Bul dúnyanıń kórki adam balası» degen tereń filosofiyalıq pikiri «Insan jaratılıstıń oraylıq tulǵası. Hár bir insannıń ózi bir álem. Insannan ullı zat joq» degendi ańlatadı.

Qullası, diniy bilimler xalqımızdıń ruwxıy dúnyasında uzaq dáwirlerden berli jasap kelmekte. Sonlıqtanda Ájiniyaz babamız óziniń ayırım qosıq qatarlarında Quranı Kárim, Payǵambarımızdıń hádisleri, sonday-aq, payǵambarlar tuwralı qıssalardaǵı ańız-áńgimelerge tiykar-lanıwı tábiyǵıy qubılıs bolıp tabıladı.

Ayırım jaǵdaylarda naqıl-maqallar kórkem tekstte intertekstuallıqtı payda etedi. Bunda «degen sóz bar, sonday naqıl bar, degendey» sıyaqlı sóz hám sóz dizbekleri tiykarǵı tekst penen interteksttibaylanıstırıp keledi:

Aydos degen ullı kisi, Aqırı ketti qoldan kúshi,

«Xannıń isi – shaytan isi», –

Degen eken Aydos baba /B/.

157

Ájiniyaz: Aq Meńesh búgin tańas endi jatpa,Jata qoysań baytalıń bolar qatpa,

«Baytal shawıp báygi almas» degen sóz bar,

At pen shawıp baytalıń tırtańlatpa.

Meńesh: Men ózim baylaw sózdi sheshe almayman,

Sheshpesem de bul toydan keshe almayman.

«Haq ta bolsań, ant ishpe» degen sóz bar, Kóp ishinde men anttı ishe almayman /Á/.

Berdaq óziniń «Qálan usta» qosıǵında «Ustalı el dúzeler» degenxalıq naqılın intertekst sıpatında sheberlik penen paydalanǵan:

Bunsha ıqrarsız bolǵanıń,

Buyırarmeken alǵanıń, Ustalı el buzılǵanın,

Sennen kórdik Kálan usta,

– dep, onıń qurılısına ózgeris kirgizip qollanıw arqalı Kálan ustanıń xalıqtıń úrp-ádetlerine, dástúrlerine say kelmeytuǵın ersi qılıqlardı islep júrgenin kórsetedi.

Kórkem tekstlerde kóp ushırasatuǵın intertekstlerdiń biri – bul awızeki xalıq dóretpeleri hám basqa avtorlarǵa tiyisli qosıq qatarları. Olar qaharmannıń ishki keshirmelerin súwretlewde, onıń ruwxıy dúnyasındaǵı ózgerislerdi kórsetiwde kórkem sóz sheberiniń maqsetin jáne de ótkirlestirip beriwde ayrıqsha estetikalıq qunǵa iye. Mısalı, Berdaq óziniń «Balam» qosıǵında «Edige» dástanındaǵı:

«Toyǵa barsań burın bar, Burın barsań orın bar, Burın bar da, burın qayt,Jánjel bolar sońǵısı,

Keshiw keshseń burın kesh,

Ílay bolar sońǵısı»,

158

–degen qosıq qatarların:

«Toyǵa barsań barǵıl burın, Dushpanlardıń úzip torın, Joqarıdan alǵıl orın,

Hesh waq keyin bolma, balam»

– túrinde qollanǵan.

Tekstte irkilis belgileriniń poetikalıq xızmeti. Házirgi qaraqalpaq tilinde on túrli irkilis belgileri jumsaladı hám olar ayrıqsha tańbalar menen belgilenedi. Olar noqat (.), útir (,), soraw (?), úndew belgisi (!), kóp noqat (...), noqatlı útir (;), qos noqat (:), sızıqsha (-), qawıs (()), tırnaqsha («») bolıp tabıladı. Jazıwda irkilis belgileriniń durıs qoyılıwı ádebiy til normaların, jazıw mádeniyatımızdıń jetilisip rawajlanıwın, sonıń menen birge kórkem teksttiń túsinikli hám mazmunlı bolıwın támiyinleydi. Ózbek ilimpazı E.Qilichev óziniń

«Ózbek tiliniń ámeliy stilistikası» miynetinde irkilis belgileriniń kórkem tekstte orınlı qollanılıwınıń áhmiyeti tuwralı bılay degen edi: «Irkilis belgileri jazba stilde semantikalıq-stillik wazıypanı orınlaydı. Sonıń ushın da, jazba tekstte pikir anıq, tolıq hám túsinikli bolıwı ushın olardı durıs qoyıw kerek. Irkilis belgileri jazıwda sintaksislik bóliniwdi kórsetiw hám pikirdi durıs bayanlaw ushın jumsaladı. Sonday-aq, irkilis belgisinen tuyǵı-sezimlerdi asırıw, ayırım sózlerge jańa ottenka beriw ushın paydalanıladı».

Belgili ilimpaz H.Umurov: «Hár qanday kórkem shıǵarma jazıwshı tárepinen jaratılar e ken, jazıwshınıń talantı sol shıǵarmanıń e ń

«kishkene» obrazlarına (sózine) shekem, irkilis belgilerine shekem (noqat, útir, úndew, soraw belgileri sıyaqlı) sińip ketedi, olardıń hár birine óziniń anıq mórin basadı» dep aytqan edi. Sonlıqtan, ádebiy tildiń normaları tiykarında qoyılǵan irkilis belgileri ádebiy shıǵarmalarda da qollanılıp, avtordıń aldına qoyǵan maqsetine jetiwine hám dóretpeniń tásirsheńligin arttırıwda úlken áhmiyetke iye boladı. Dialog

159

hám monologlarda irkilis belgileriniń xızmeti arqalı qaharmanlardıń ruwxıy halatların seziniw hám ishki keshirmelerin ańlaw múmkin. Sol sebepli, «Kópshilik jazıwshılar shıǵarmadaǵı irkilis belgilerine, abzaсlarǵa itibarsız qaraydı. Negizinde, «Irkilis belgileri pikirdi bórttiriw, sózlerdi durıs mánige keltiriw hám gáplerge jeńillik hám durıs intonaсiya beriw ushın jaratılǵan. Jazıwdaǵı eń kishi belgilerdiń biri útir... Lekin, onıń qúdireti sonda, musılmandı gúná iyesine aylandırıwı múmkin. «Joq, Allanıń hár bendesi gá jaqsı, gá jaman túsler kóredi...» gápindegi birinshi útirdi alıp taslasańız, gúnákárǵa aylanasız... Qullası, kórkem shıǵarmada «mayda-shúyde» degen túsiniklerge orın joq» dep ádebiyatshı

H.Umurov irkilis belgileriniń kórkem teksttegi xızmetine joqarı baha bergen edi1. Lirikada irkilis belgileri qosıqtıń ideyası hám mazmunın ashıwda,

tásirsheńligin hám emoсionallıǵın támiyinlewde áhmiyetli orındı iyeleydi. Grammatikalıq hám mánilik wazıypa qosılıp úshinshi wazıypa – qosıqtıń kórkemestetikalıq intonaсiyasın támiyinleydi.

«Siz ólseńiz sheyit», – dedi,

«Ókpe-giyneńdi ayt!», –dedi,

«Endi raydan qayt!», – dedi,

–Qaytpan! – dedi Ernazar biy /B/. Shekpenge asıldı meter,

Biy zor berdi onnan beter,

–Tart qolıńdı, gelleń keter ?–Dedi arıslan Ernazar biy… /B/.Ullı

bolsa, xanıń ullı, Bolajaqsız báriń ullı,

Qaydan alıpsız bul puldı?

– Aytqıl! – dedi Aydos baba /B/.

1 Umurov H. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004. -B.133

160

Amangeldidey bolmaǵa,

Xannan barıp xan almaǵa,

Gelle kesip, jan almaǵa,

Qay birińniń shamań keldi?! /B/.

Kimseniń anası, kimniń ámmesi,

Kimseniń aǵası, kimniń inisi,

Kimseniń qız, uǵlı, kimniń sińlisi, Átrek, Gúrgen, Hajar astı, Bozataw /Á/. Dáwletiń jıldan, Meńesh, jılǵa tolsın,Ózińniń ómir jasıń uzaq bolsın… /Á/. Men ózim qızıl tilge jurttan ozǵan,

Keldiń be jeńemen dep meni jazǵan?! /Á/.

Ráxim áyle, patshahım, elge jetker sen meni,

Ya ilahim elimdi kórer kúnler barma eken?! /Á/.Zal

Rústem ne kórdi etti yúz yashtan?

Kúshi birlá otlar shıǵardı tashtan, Otız besh yıl yazdı Ferdawsiy dástan,

Ol hám nemá kórdi, áy, fanıy, sendin?! /Á/.

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri Berdaq hám Ájiniyazdıń qálemine tiyisli bul qatarlarda tırnaqsha, kóp noqat, soraw, útir, úndew, noqat sıyaqlı irkilis belgileri qollanılǵan. Olar ózine tán lingvistikalıq wazıypa atqarıp, mazmunnıń kórkemligin támiyinlew de úlken áhmiyetke iye bolıp tur. Tırnaqsha arqalı basqanıń gápi keltirilgen bolsa, kóp noqat pikirdiń dawamı bar ekenligin, al qawıs avtordıń túsindirmesin, ishki emoсional oy-pikirlerin, úndew shayırdıń kóterińki sezimlerin, noqat bolsa pikirdiń juwmaqlanǵanlıǵın bildirip tur.

Irkilis belgilerinen tek ápiwayı punktuaсiyalıq maqsette emes, al obraz jasawda da keń túrde qollanılıp kelinbekte. Ásirese, sońǵı dáwirdegi qaraqalpaq poeziyasında (J.Izbasqanov, S.Ibragimov, B.Genjemuratov) lirikalıq qaharmannıń ruwxıy halatın, kewil-

161