Lingvopoetika

Frazeologizmlerdiń turaqlılıǵı onıń komponentleriniń turaqlılıǵı tiykarında boladı. Al endi, poetikalıq sóz dizbegindegi turaqlılıq sóz dizbeginiń tek bir sıńarınıń metaforalı bolıwı menen baylanıslı. Ol sıńardı sóz dizbekti payda etken ekinshi sıńarsız yamasa basqa sıńar menen qollanıw poetikalıq sóz dizbegin payda ete almaydı. Sol sıńarlardıń ǵana dizbeginen payda bolǵan máni-mazmun sol poetikalıq sóz dizbegi arqalı ǵana beriledi. Poetikalıq sóz dizbekleri frazeologizmler sıyaqlı leksika-semantikalıq jaqtan bir pútinlik, birlik bola almaydı, sinonim hám ekvivalentine iye emes, grammatikalıq jaqtan gáptiń tek bir aǵzası xızmetin atqarmastan, sıńarları gáptiń hár qıylı aǵzaları bolıwı múmkin, poetikalıq sóz dizbegi tek bir sóz shaqabına tiyisli emes, sıńarları hár qıylı sóz shaqabınan bola beredi. Sonlıqtan, poetikalıq sóz dizbekleri poetikalıq frazeologizmniń emes, poetikalıq sintaksistiń quramında izertlengeni maqul. Onıń ústine, poetikalıq sóz dizbekleriniń grammatikalıq dúzilisi erkin sóz dizbeginiń grammatikalıq dúzilisinen ózgeshe emes hám kóp jaǵdaylarda bunday sóz dizbeginiń ózek – metaforalı komponenti tiyisli bolǵan sóz shaqabınıń konstrukсiyalaw múmkinshiliklerinen ǵárezli boladı. Sıńarlarınıń baylanısıw usıllarına qaray poetikalıq sóz dizbekleri erkin sóz dizbekleri sıyaqlı kelisiw, jupkerlesiw, basqarıw hám izafetlik baylanısta boladı:

Jumıs isle tuwılǵan soń el ushın,

Janıńdı ayama, elde er ushın,

Kindikten qan tamıp, tuwǵan jer ushın,Ólip ketkenińshe xızmet jaqsıraq /B/.

Kórkem teksttegi poetikalıq sóz dizbekleri, basqa qubılıslar sıyaqlı, konkret kontekst penen funkсionallıq birlikke iye bolıp, sol kontekst hám sol kontekst ushın ǵana aktual, kóp jaǵdaylarda okkazionallıq sıpatqa iye. Onıń estetikalıq, lingvopoetikalıq mánisi

122

de konkret kontekst arqalı anıqlanadı. Biraq, poetikalıq sóz dizbeklerin qollanıwınıń maqseti, wazıypası tekst sheńberinde úyreniliwi zárúr.

Kórkem teksttiń ózgeshe ırǵaqlıq – intonaсiyalıq strukturası tuwrıdan-tuwrı onıń sintaksislik strukturasında sáwlelendirilip, sintaksislik birlikler menen kategoriyalardıń semantikalıq hám funkсionallıq sıpatına tásirin tiygizedi. Kórkem teksttegi gáp, onıń dúzilisi, gáp aǵzalarınıń orın tártibi, gáplerdiń óz ara baylanısı sıyaqlı ádettegi sintaksislik kategoriyalar da teksttiń ırǵaqlıq– intonaсiyalıq qurılısına beyimlesip, semantikalıq qurılısınıń ózgesheligine ǵárezli boladı. Kórkem tekstte gáp salıstırmalı túrde ǵana óz aldına birlik bolıp tabıladı. Gápke baylanıslı barlıq máselelerkontekstlik hám tekstlik birlik arqalı anıqlanadı.

Poetikalıq teksttiń sintaksislik, kompoziсiyalıq, semantikalıq, ırǵaqlıq qurılısınıń ólshemlerin anıqlawdıń eń kishkene birligi – qosıq qatarı esaplanadı. Al, sintaktik bunday minimal birlik bolıp gáp esaplanadı. Solay etip, qosıq qatarı hám gáp túsinikleriniń óz ara qarım-qatnası máselesi úlken áhmiyetke iye.

Qosıq qatarı – bir-biri menen tıǵız baylanısqa iye sózler toparı, teksttiń metrikalıq kompoziсiyasınıń eń kishkene birligi, kórkem teksttiń ırǵaqlıq– intonaсiyalıq strukturası-nıń eń kishkene konteksti. Ol, tamamlanǵan ayırım oydı bildirip, gáp túrine iye bolıwı hám sintaksislik birlik penen sáykes kelmesten, onıń bólegi, fraza bolıwı yamasa gápten úlken bolıwı da múmkin. Bunday sáykes keliw yamasa sáykes kelmewshilik gáptiń sintaksislik strukturası qosıq qatarınıń ırǵaqlıq– intonaсiyalıq strukturasına, ólshemine sáykesligi yamasa sáykes emesligi menen baylanıslı. Mısalı,

Ústimizde zaman fásad bolubdur, Aqlımnıń, huwshımnıń bárin alıbdur, Musılman, orısqa jábir bolubdur,

Náyleyin zamanım kelmes, dildarım /Á/.

123

Xatıń kelip, qıs kúnimdi jaz etti, Baǵrımdı jibitip muńlı saz etti, Íshqı otları birden jandı, waj etti, Bárekállá aqıl huwshıńa, dilbárim /Á/.

Joqarıdaǵı kontekstte, tórt qatar qosıqtan ibarat kuplette hár bir qatar gáp penen sáykes keledi. Tamamlanǵan oy-pikirdi bildirgen gáptiń sintaksislik qurılısı qosıq qatarınıń ırǵaqlıq–intonaсiyalıq qurılısına sáykes kelgenlikten hár bir qosıq qatarı menen hár bir gáptiń de, ulıwma konteksttiń de poetikalıq máni-mazmunın túsiniw ańsat. Bunday jaǵdayda hár bir qosıq qatarı qanday da bir dárejedegi sintaksislik hám semantikalıq ǵárezsizlikke iye. Biraq, bunday ǵárezsizlik tek formalıq kórinis bolıp tabıladı. Óytkeni, bunday jaǵdaylarda qosıq qatarındaǵı gápler biri-biri menen óz ara tıǵız semantikalıq baylanıs, qarım-qatnasqa iye.

Bunday jaǵdayda gápler basqa gápler menen formalıq baylanısqa iye bolmaǵan jay gáplerde, teń hám baǵınıńqı baylanıstaǵı qospa gáplerdiń quramına kiretuǵın jay gápler de bolıwı múmkin. Baǵınıńqı baylanıstaǵı qospa gáptiń quramına kirgen jay gápler kóp jaǵdaylarda tákirarlanıwınıń túrleri hám sintaksislik parallelizmniń túrli formaları arqalı óz ara baylanısqa kirisedi. Kórkem teksttegi metrikalıq birlik– qosıq qatarı menen sáykes kelgen sintaksislik birlikler – gápler tákirardıń tómendegi túrleri arqalı baylanısadı:

1)Tákirarlanǵan elementler birdey formadaǵı sóz hám sintaksislik

konstrukсiya túrinde bolıp, hár bir birliktiń basında orın alatuǵın anafora qubılısı. Anafora gápke, kontekstke hám ulıwma tekstke kórkem-estetikalıq túr berip, aytılajaq oydı bekkemlew hám kishigradaсiya payda etiw wazıypasın atqaradı. Mısallar:

Kimseniń anası, kimniń ámmesi,

Kimseniń aǵası, kimniń inisi,

Kimseniń qız-uǵlı, kimniń sińlisi,

124

Átirek, Gúrgen, Hajar astı Bozataw /Á/.

Bul mısalda kimse belgisizlik almasıǵı qosıq qatarlarınıń basında qaytalanıp, takirarlanıp keliw arqalı aytılajaq pikirdiń tásirliliginiń kúsheygenin kóremiz.

Úsh ay shabaǵı bar, úsh ay sawını, Úsh ay qabaǵı bar, úsh ay qawını /Á/.

Bul mısalda úsh ay sózi eki qatarda tórt mártebe qollanǵan. Hár bir qollanıwında jańa máni ańlatıw, máwsimdi bildiriw ushın jumsalǵan.

Joqarıdaǵı mısallarda hár bir qatardıń basındaǵı sózlerdiń qaytalanıp qollanıwı arqalı sózdiń mánisi ótkirlesip, tásirlilik kúshi artqanınıń gúwası bolamız.

2)Birdey formadaǵı sóz hám sóz dizbekleri qosıq qatarınıń ortasında

qollanıladı:

Gúl boldım, gúl jaynamadım, Oyshıl boldım, oylamadım,

Búlbúl boldım, sayramadım,

Hádiyse az bolǵan emes /B/.

3)Birdey formadaǵı sóz hám sintaksislik konstrukсiya yamasa bir tiptegi sintaksislik konstrukсiya túrinde tákirarlanǵan elementler sintaksislik birliklerdiń

aqırında jumsaladı. Bul epifora qubılısı bolıp, kópshilik jaǵdayda kontekstte uyqastı payda etiw menenbaylanıslı boladı. Mısalı:

Íshq otına túshken jigit márt bolar, Shekkeni kúni-tún ah-hásiret bolar,

Ashıqlıq degeniń yaman dárt bolar,

Táwákáldi bir allaǵa qıl endi /Á/.

Bul mısalda bolar keler máhál kelbetlik feyili bir kuplet qosıqtıń dáslepki úsh qatarınıń sońında jumsalıw arqalı pikir kúsheytilip berilgen.

Jilwa taslap hárne barın saz etken,

125

Jigitlerdiń kewlin báhár, jaz etken,Qasın qaǵıp, jilwá bilán naz etken, Baǵlardıń ishinde qızları bardı /Á/.

Joqarıdaǵı mısalda etken kelbetlik feyili saz, jaz, naz sózlerimenen dizbeklesip qollanıp tur.

Alǵır qus xor bolar, baldan ayrılsa, Er jigit xor bolar, maldan ayrılsa /Á/.Ne yaman dúnyada ayralıq yaman,

Yarını alalmay qalǵan dım yaman /Á/.

Jigitler, ayıp etpeń urıwıńız kimdur,Aǵańız kim erur, biyińiz kimdur,

Ráyis hám qazıńız, muftıńız kimdur? /Á/.

Mısallardan kórinip turǵanınday ayrılsa, yaman, kimdur sózleri hár bir qatardıń aqırında tákirarlanıp keliw arqalı sóz qosımsha tásirlilikke iye bolǵan. Ájiniyaz shıǵarmalarında qosıq qatarınıń keyninde sózler tákirar qollanılıp, qosıqtıń tásirliligintámiyinleytuǵın stilistikalıq usıl sıpatında xızmet etedi.

4)Tákirarlanatuǵın elementlerdiń birewi birinshi sintaksislik birliktiń

aqırında, al ekinshisi ekinshi sintaksislik birliktiń basında jumsaladı. Bul epanstrofa (shınjır) dep ataladı. Ol dáslepki sintaksislik birlikte berilgen oydı keyingi birlikke dizbeklestiriw, bekkemlew hám qarama-qarsı qoyıw arqalı olardı baylanıstırıw wazıypasın atqaradı. Epanstrofa qubılısı jeke sóz túrinde de, sondayaqqosıq qatarları túrinde de ushırasadı:

Ózimdi bezdirip sabır-qarardan, Sabırıw-qararımdı mennen bezdirer. Jegeni maylı palaw, ishkeni shay, Shay iship, palaw jese kewili jay.

5)Tákirarlanatuǵın elementlerdiń biri sintaksislik birliktińbasında,

126

baylanıstıradı hám epanalepsis1 qubılısın payda e tedi. Epanalepsislik xızmettegi sintaksislik konstrukсiyalar eki gáptiń mánisin salıstırıw hám birinshi gáptegi oydı ekinshi gápte tolıqtırıw xızmetin atqaradı:

Bostan ber, gúlleri átir ańqısın,

Arasında el sayranlap shalqısın,

Qolımda som temir ottay balqısın,

Temirshi házireti Dawıt sehrin ber /B/.

Bul kuplettiń birinshi qatarı hám tórtinshi qatarında «bostan ber»,

«Dawıt sehrin ber» sóz dizbekleri qurılısında «ber» sózi qaytalanıp kelip qosıqtıń emoсionallıq-ekspressivlik tásirliligin kúsheytkeninkóremiz.

Eger tákirarlanǵan elementler gáplerdiń sintaksislik qurılısında áhmiyetli orın iyelese, tákirar menen birge sintaksislik parallelizm payda boladı. Sintaksislik jaqtan parallel elementler ırǵaqlıq jaqtan parallel poziсiyadan orın iyeleydi.

Kórkem tekstlerde gáptiń sintaksislik strukturası hám ólshemi qosıq qatarınıń ırǵaqlıq–intonaсiyalıq struktura-sına, ólshemine sáykes kelmey, gáptiń bólegi, fraza hám gápten úlken bolǵan jaǵday da kóp ushıraydı. Ayırım kontekstlerde qosıq qatarınıń ırǵaqlıq– intonaсiyalıq strukturası gáptiń sintaksislik strukturasınan

úlkenirek bolıp, qosıq qatarı eki hám onnan kóp gáplerden, gáp hám frazadan, gáp hám keyingi gáptiń elementlerinen dúziletuǵın jaǵdaylar ushırasadı. Bunday jaǵdaylarda jay gápler, bir sostavlı gápler, tolıq emes gápler, ataw gápler, sondayaq, frazalar sıyaqlı sintaksislik konstrukсiyalar qollanıladı. Bul túrdegi kishi sintaksislik konstrukсiyalardıń qollanılıwı kórkem tekstte lingvostilistikalıq hám lingvopoetikalıq áhmiyetke iye. Sebebi, olar tekstte bayanlanıp, súwretlenip atırǵan

1 Epanalepsis – qosıq qatarlarınıń sońında hám onnan keyingi qatardıń basında birinen sońbiri qaytalanıp keliwi.

127

kórinisti, syujettiń ayırım aksessuarların tásirli, elesletiw, predmetlik sıpatqa iye bolǵanday súwretlep beriw hám kórinis, proсess, waqıyanıń tezligin sezindiriw, tillik materiallar arqalı kinematografiyalıq effekt payda etiw múmkinshiligine iye boladı. Ayırım jaǵdaylarda qosıq qatarı ırǵaqlıq–intonaсiyalıq jaǵınan bir pútinlik bolǵanı menen semantikalıq-sintaksislik jaǵınan tamamlanbaǵan bolıwı múmkin. Írǵaqlıq–intonaсiyalıq bóliniw menen sintaksislik orınlarda gáp penen qosıq qatarı sáykes kelmey qalǵan jaǵdayda ótkerme qollanıladı. Solay etip, ótkerme sintaksislik materialdı teksttiń ıqǵaǵına hám qosıq qatarındaǵı buwınlardı

ólshemine ılayıqlastırıp bólistiriw xızmetin atqaradı. Biraq, ótkerme sintaksislik birlik hám gápti qosıq qatarınıń ıqǵaqlıq–intonaсiyalıq qurılısına ılayıqlap, frazalarǵa ajıratıp, eki yamasa geyde onnan kóp qosıq qatarınıń shegarasında beriw menen shatastırılmawı kerek. Bul eki kórinistiń ayırmashılıǵı tómendegishe: birinshiden, ótkerme qollanılǵanda gáp frazalardıń shegarasında qosıq qatarına bólinbesten, bir yaki birneshe elementi ǵana aldınǵı qatardan keyingi qatarǵa ótedi yamasa aldınǵı qosıq qatarında qaladı hám ol elementler semantikalıq, logikalıq hám grammatikalıq jaqtan fraza shólkemlestire almaydı; ekinshiden, ótkermeniń baslı belgisin qosıq qatarınıń ishindesintaksislik pauzanıń qollanıwı támiyinleydi.

Ótkerme qosıq qatarınıń ishindegi hám shegarasındaǵı sintaksislik pauza arqalı anıqlanǵanlıqtan kórkem teksttegi sózlerdiń orın tártibi máselesi menen tıǵız baylanıslı.

Poetikalıq kórkem tekstte qosıq qatarındaǵı sózler bir-biri menen ajıralmas baylanısta bolǵanı menen gáp aǵzalarınıń baylanısı hálsizirek boladı, tildiń grammatika-lıq nızamları boyınsha turaqlı orın tártibine iye gáp aǵzalarınıń ornı ózgertilip, almasıp ya bir-biri menen distaktlıq baylanısta boladı. Kórkem tekstte sóylew aǵzalarınıń inversiya qubılısına ushırawı kompoziсiyalıq, kórkemestetikalıq

128

maqsetke baǵdarlanıp, qosıq qatarınıń, kuplet hám teksttiń ırǵaqlıq– intonaсiyalıq qurılısına, buwın sanlarınıń birdeyliginiń saqlanıwına, uyqastı dúziwge hám saqlawǵa baylanıslı boladı.

Inversiya1 joqarıda atap ótilgen wazıypalar menen birge kórkemestetikalıq maqsette qollanıwshı qubılıs bolǵanlıqtan poetikalıq sintaksistiń ishinde

úyreniletuǵın máselelerdiń qatarına kiredi.

Kórkem tekstlerde gápti aktual aǵzalarǵa hám gáptegi sózlerdiń grammatikalıq baylanısın buzbastan, leksikasın, grammatikalıq formalardı

ózgertpesten, al sózlerdiń orın tártibin ǵana ózgertiw basqasha obrazlı máni payda etip, semantikalıq ózgerislerdi payda etiw arqalı qosıq qatarında bildirilip atırǵan oy-pikirge qosımsha máni júklew múmkinshiligine iye. Basqasha aytqanda, inversiyalanǵan gáp inversiyalanbaǵan gápten mánisiniń qosımsha boyawları jaǵınan ayırmashılıqqa iye. Ayırım kontekstlerde inversiyalanǵan birlikler gáptiń qaysı poziсiyasınan orın iyelewine qaramastan logikalıq pátke ushırap, emfazalıq2 sıpatqa iye boladı. Semantikalıq ózgerislerge, máni hám obrazdıń jańa boyawlarınıń payda bolıwına tiykar boladı. Inversiyalanǵan gáp aǵzasınıń sintaksislik jaqtan ózgeshe, emfazalıq sıpat alıwı sintaksislik baylanısqa kirgen elementlerdiń ortasındaǵı shegaranı hám sol baylanıstı ayqınıraq bayqaw múmkinshiligin berip, eki tárepleme xızmet atqaradı. Bul kórinis qaraqalpaq tiline tán bolıp esaplanatuǵın sózlerdiń regressivlik, kontaktlı orın tártibi progressivli, distaktlı orın tártibine inversiyalanǵanda anıq kózge taslanadı.

Inversiyalar kórkem teksttegi, qosıq qatarındaǵı metrdiń, ólshemniń sheklewshi qásiyetlerin qanday da bir basqıshta biytáreplestiriwshi wazıypa atqaradı, basqasha aytqanda, normanı buzıw sıpatında

1Inversiya – ayrıqsha stilistikalıq maqset penen poeziyalıq shıǵarmalarda gáptegi sóz hám sóz dizbekleriniń orınların almastırıw.

2Emfaza – sóylewdiń belgili bir elementleriniń óz intonaсiyası, tákirarlanıp keliwi yamasasintaksislik ornı boyınsha ayrıqshalanıwı.

129

qaralatuǵın inversiya ólshemge emes, qosıq qatarındaǵı, konteksttegi ańlatılǵan oyǵa kewil awdarıwǵa túrtki boladı. Solay etip, ayırım jaǵdaylarda ırǵaq penen metr (ólshem) ayırım túrdegi inversiyalarǵa ǵana múmkinshilik beredi, sózlerdiń orın tártibiniń júdá kóp ózgeriske ushırawı, geyde kútpegen dárejede ózgerisleri, birinshiden, kórkem teksttiń semantikasına keri tásirin tiygizedi, ekinshiden, onıń estetikalıq qunın tómenletedi, úshinshiden, tildiń ulıwmalıq nızamlılıqlarına qarsı keledi.

Inversiya gáp aǵzalarınıń orın tártibiniń ózgeriwi menen baylanıslı sintaksislik qubılıs bolǵanı menen estetikalıq maqsetke iye bolǵanlıqtan hám teksttiń semantikasına qosımsha máni beriw wazıypasın atqaratuǵın bolǵanlıqtan lingvopoetika-lıq aspektte úyreniw qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Kórkem teksttiń sintaksislik qurılısınıń ózgesheligin, sintaksislik birlikler menen kategoriyalardıń semantikalıq hám funkсionallıq ózgerisleri menen quramalasıwın sintaksistegi qaratpa sóz kategoriyasınan da kóriwge boladı. Óytkeni kórkem teksttegi barlıq birlikler , kategoriyalar sıyaqlı qaratpa sózler de óziniń semantikasın hám funkсiyalıq wazıypasın ózgertip, qosımsha mánilerge, funkсiyalarǵa iye boladı.

Qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri tilinde inversiya qubılısı, yaǵnıy, gáptiń qurılısındaǵı gáp aǵzalarınıń ádettegige salıstırǵanda orın almasıp qollanıwı ushırasadı:

Xoshlasıp men qalıp boldım intizar,

Tánimde qalmadı zárredek mádar,

Men anıń ıshqıńda boldım xorı-zar, Aqılhuwshım alıp ketti shul páriy /Á/

Bul mısallarda da boldım, mádar qalmadı, alıp ketti bayanlawıshları qosıq qatarlarınıń basında hám ortasında qollanıw arqalı qosıqtıń emoсionallıq ekspressivlik tásirliligi kúsheygen.

130

Ájiniyazdıń poeziyasında pikirdi ótkirlestirip, tásirlilik kúshinarttırıw maqsetinde inversiya qubılısı sheberlik penen paydalanılǵan:

Haq meni insan jarattıń, náwbáhárim kózlerim,

Maqsudım barınsha gezdim, ıqtıyarım kózlerim, Istegen erge etkergen, ilgir názerim kózlerim /Á/. Eldey bolıp

ótti ómirim, bir saat dáwran eken, Onım-on beshimde gezdim qıs kúnimdi jaz etip /Á/.

Bul qosıq qatarlarında da bayanlawısh sózler qosıq qatarınıń ortasında jumsalǵan. Klassiklerimiz shıǵarmaların-daǵı sóz dizbegi komponentleriniń ádettegi tuwra orın tártibinen awmasıp, keri orın tártipte jaylasıwı menen beriletuǵın obrazlılıq, tásirlilik onıń stilistikalıq figuralardı paydalanıwdaǵı, ulıwma til quralların paydalanıwındaǵı sheberliginiń bir kórinisi bolıp esaplanadı.

Poetikalıq kórkem tekstler óziniń shólkemlesiw forması hám onıń mazmunın bayanlaǵan oy-pikir júrgiziw forması boyınsha monologlıq túrge iye. Biraq, kórkem tekstler adam menen obektiv haqıyqatlıqtıń, qorshap turǵan dúnyanıń arasındaǵı tereń qarım-qatnastıń hártúrli táreplerin sáwlelendirgenlikten, onda sózsiz ishki dialog ta orın aladı. Kórkem tekstlerdegi dialogtıń baslı belgisi bolıp qaratpa sóz esaplanadı. Qaratpa sózler ishki adresattı sáwlelendiriw, onıń menen baylanısqa kirisiw ushın xızmet etedi. Biraq, kórkem teksttegi dialogtıń, qaratpa sózdiń ózgesheligi – sóylew waqtında sáwbetlesiwshiniń joqlıǵı, subekt penen adresattıń ortasındaǵı qarım-qatnastıń quramalılıǵı. Dialog tanıp-biliwdiń bir túri bolǵanlıqtan, kórkem tekstte sáwlelendirilip atırǵan álemde orın alatuǵın bolǵanlıqtan tolıq adresat bolıw múmkinshiligine iye hám olarǵa qaratpa sózdiń járdemi menen qatnas jasawǵa múmkinshilik beredi. Jeke adamlar hám insanıylıq túsinikler emes, adresat sıpatında janlı jánlikler, ósimlikler, dúnyalıq kórinisler, zatlar, qubılıslar, abstrakt túsinikler t.b. alınıwı da múmkin. Usıǵan baylanıslı, kórkem teksttegi qaratpa

131