Lingvopoetika

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Abdinazimov Shamshetdin Najimovich

LINGVOPOETIKA

5120100 – Filologiya hám tillerdi oqıtıw (qaraqalpaq filologiyası)

Nókis – 2020

1

LINGVOPOETIKA PÁNI HÁM ONÍŃ WAZÍYPALARÍ

Jobası:

1)«Lingvopoetika» pániniń obekti hám predmeti

2)Kórkem shıǵarma tilin izertlewdiń eki baǵdarı

3)Poetikalıq tilde sózdiń estetikalıq funkсiyası

4)Sózdiń kórkem shıǵarmada obraz dóretiw proсesine qatnası

5)Lingvopoetikanıń sistemalıq qurılısı

Ádebiyattıń sóz óneri ekenligi, onıń birinshi elementi til ekenligi tuwralı haqıyqattı hesh kim biykarlay almaydı. Ózbekstan Qaharmanı O.Sharafiddinov:

«Boyawsız súwretlew óneri, ırǵaqsız muzıka bolmaǵanı sıyaqlı, tilsiz ádebiyat ta bolmaydı. Haqıyqatında da, jazıwshı hár qıylı adamlardıń xarakterin úyrenip, jámiyettiń rawajlanıwına járdem beretuǵın salmaqlı haqıyqatlıqlardı ashadı. Biraq, bulardıń hámmesi ádebiyatta til arqalı júzege asadı», – dep jazadı1.

Kórkem ádebiyattıń birinshi elementin anıqlaw menen baylanıslı pikirler ilimpazlar tárepinen ótken ásirdiń baslarınan berli aytılıp kiyatır. V.M.Jirmunskiy filologiyada uzaq waqıt dawam e tip kelgen

«Poeziyanıń materialı obrazlar» degenge usaǵan pikirlerdiń tiykarsız ekenligin kórsetip «Poeziyanıń materialı obrazlar emes, emoсiyalar emes, al sóz. Poeziya sóz óneri, poeziya tariyxı sózshilik (slovesnost) tariyxı»2

- dep jazadı. Shınında da, kórkem ádebiyatta, ásirese poeziyada obrazdıń ornı hám wazıypası qanday dárejede áhmiyetli, sheshiwshi bolmasın, ol sózden, tilden ajıralǵan túrde, tısqarıda jasay almaydı. Sózsiz

3

obrazdıń ózi joq, bolıwı da múmkin emes. Sonlıqtan da, belgili rus ilimpazı D.N.Shmelev obraz dóretiwde tildiń áhmiyeti tuwralı haqıyqattı tómendegishe bayanlaydı: «Til – bul tek ǵana adamlar arasındaǵı qatnas quralı, pikirlerdi jámlew, sezim, tilek hám t.b. ańlatıw quralı emes, al kórkem ádebiyat obrazları kiyinetuǵın real sırtqı forma bolıp tabıladı»1.

Kórkem shıǵarma tili júdá quramalı hám ózgeshe qubılıs. Filologiya tariyxında onı úyreniwge hár qıylı qatnas jasalǵan. Kórkem shıǵarma tilin tereń izertlegen V.V.Vinogradov óziniń «Kórkem ádebiyat tili haqqındaǵı ilim hám onıń wazıypaları» miynetinde «til» sózi eki túrli mánide qollanılıwın kórsetedi: 1) anaw yamasa mınaw milliy tildiń sistemasın sáwlelendiriwshi «sóylew» yamasa «tekst» (ádebiy til tariyxı, tariyxıy grammatika hám leksikologiya ushın analizlew materialı) mánisinde; 2) til óneri, kórkem súwretlew quralları sistemasımánisinde2.

V.M.Jirmunskiydiń poetika hám lingvistika arasındaǵı tıǵız baylanıs tuwralı tómendegi pikiri ayrıqsha áhmiyetke iye: «Poeziyanıń materialı sóz bolatuǵın bolsa, poetikanıń sistemalı strukturasınıń tiykarına bizge lingvistika beretuǵın til faktleriniń klassifikaсiyası qoyılıwı tiyis. Kórkem wazıypaǵa boysındırılǵan bul faktlerdiń hár biri usı túrde poetikalıq usılǵa aylanadı. Solay etip, til haqqındaǵı ilimniń hár bir bólimine teoriyalıq poetikanıń arnawlı bólimi sáykes keliwi kerek»3. Bunda ol poetikalıq fonetika, poetikalıq morfologiya, poetikalıq sintaksis, poetikalıq semantikanı názerde tutadı. Roman Osipovich Yakobson «Lingvistika hám poetika» miynetinde poetikanı lingvistikanıń bir bólimi sıpatında qaraydı. Akademik V.V.Vinogradov

«Rus stilistikasınıń mashqalaları» degen fundamental miynetinde poetika haqqında pikir bildirip, ádebiy kórkem shıǵarma strukturasın

4

úyreniwde lingvistikalıq, estetika-stilistikalıq, ádebiyattanıw hám kórkem ónertanıwshılıq qatnaslar poetika sheńberinde birlesip ketetuǵının kórsetip ótedi1.

B.Sarimsoqov kórkem til mashqalaların úyreniwde tilshi hám ádebiyatshı ilimpazlardıń birlikte izertlewler alıp barıw zárúrligin kórsetip, «tilshi me ya

ádebiyatshı ma, lingvopoetikada, kórkemlik, obrazlılıq máselelerinde birlesip ketiwleri zárúr, sonda ǵana olar haqıyqıy filologqa aylanadı. Kórkemlik mashqalaları filologiyalıq mashqala esaplanadı»2 - dep jazadı.

Solay etip, kórkem shıǵarma tiline áne usınday filologiyalıq qatnas jasalsa

ǵana shın mánisindegi onıń lingvopoetikalıq ózgesheligin anıqlaw múmkinshiligi payda boladı. Lingvopoetika házirgi waqıtta filologiyanıń bir pútinligin tiklewi múmkin bolǵan taraw dep tán alınıp atırǵan eken, onda onıń maqseti hám wazıypaların, izertlew obekti, basqa ilimler menen baylanısın anıqlap alıw zárúr.

Bul tarawdaǵı ilimiy izertlew jumısların kóbeytiw hám kúsheytiw zárúrligi keyingi waqıtlardaǵı filologiya iliminiń eń áhmiyetli wazıypalarınan esaplanadı3.

Kórkem ádebiyat yamasa sóz óneri obektiv shınlıqtı sáwlelendiriw hám ańlap biliwdiń bir túri bolıwı menen birge, adamnıń kórkem dóretiwshilik isháreketleriniń nátiyjesi esaplanadı. Ol obektiv shınlıqtı kórkem sáwlelendiriw hám onı ańlap biliw menen bir qatarda adamnıń dúnyaǵa, obektiv shınlıqqa estetikalıq qatnasın da birge ańlatatuǵın kórkem reallıq bolıp tabıladı. Sonlıqtan, ádebiyat kórkem ónerdiń ayrıqsha bir túri sıpatında qaraladı.

Kórkem ádebiyat bir tárepten, kórkem ónerdiń basqa túrleri (muzıka, súwretlew óneri h.t.b.) sıyaqlı estetikalıq tásirlilikke iye hám onıń

5

tiykarında insannıń sana-sezimine, oylaw, pikirlew dúnyasına hám turmıs-tárizine tásirin tiygizedi. Ol, ekinshi tárepinen kórkem ónerdiń basqa túrleri menen materiallıq tábiyatı, obrazlı hám emoсionallıq qabıllawǵa baǵdarlanǵan shártli sistema ekenligi menen baylanıslı bolsa, sóz óneriniń materiallıq tábiyatı logikalıq oylawdıń quralı hám materialı bolǵan til menen baylanıslı.

Adamlar arasındaǵı kommunikaсiyalıq proсesstiń ámelge asırılıwınıń, kommunikaсiyalıq proсesstiń barlıq kórinisleriniń obektivlestiriliwiniń jetilisken quralı bolıp esaplanatuǵın til, sóz óneriniń negizgi materialı ǵana bolıp qalmastan, estetikalıq xızmet atqaratuǵın kórkem ádebiyattıń ózine tán ózgesheligin, quramalılıǵın payda etiwshi faktor. Til kórkem ádebiyattıń ózine tán ózgeshelik belgilerin sáwlelendiredi, sol sebepli onı izertlep, úyreniw de quramalılıqtı payda etedi. Sonlıqtan, sóz ónerin izertlew-úyreniw lingvistikalıq aspektinde bolıwı zárúr.

Kórkem ádebiyattı lingvistikalıq izertlew kórkem shıǵarmanıń ózin emes, al

tilin izertlep-úyreniw ekenligin eske alıw kerek. Óytkeni, kórkem ádebiyattıń ózi lingvistikanıń obekti emes.

Qaraqalpaq filologiyasında kórkem ádebiyattıń tilin lingvistikalıq aspektte izertlew baǵdarındaǵı ilimiy-teoriyalıq miynetler sanawlı. Ádebiyattanıwǵa kirisiw, ádebiyat teoriyası boyınsha sabaqlıq hám oqıwmetodikalıq qollanbalarda berilgen kórkem shıǵarmanıń tili boyınsha qısqasha ulıwmalıq maǵlıwmatlardı esapqa almaǵanda, folklorlıq dóretpeler menen qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri shıǵarmalarınıń tili boyınsha Sh.Abdinazimov, A.Abdiev, G.Qarlıbaevalardıń arnawlı miynetlerin kórsetiw múmkin. Keyingi waqıtları kórkem ádebiyat hám folklorlıq shıǵarmalardıń tiline baylanıslı máseleler – tekstlerdiń strukturalıqsemantikalıq, sintaksislik qurılısı máseleleri boyınsha bir qansha maqalalar járiyalandı. Degen menen, qaraqalpaq filologiyasında kórkem ádebiyat tiliniń ózgesheligi, kórkem ádebiyattıń tillik

6

shólkemlesiwiniń lingvistikalıq hám poetikalıq tiykarları, onı ilimiy analizlewdiń sistemalı usılları, teoriyalıq-metodologiyalıq tiykarı boyınsha jetkilikli dárejedegi ilimiy jónelisler belgilenip, onıń teoriyalıq negizi jaratılıwı lazım. Bunıń ushın lingvopoetikanıń statusı, onıń izertlew obekti hám predmeti anıq belgileniwi, sistemalıq qurılısı kórsetilip, negizgi túsinikleri, kategoriyaları, mashqalaları, onıń basqa ilimler menen qarım-qatnası anıqlanıwı talapetiledi.

Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń bir túri bolıp, onıń ózgesheligin tildiń mánilik tárepi de, formalıq tárepi de dúzgenlikten, onı izertlewdiń metodları menen usılları, prinсipleri, aspektleri tek ádebiyattanıwdıń qurılısında úyreniliwi sóz óneriniń tábiyatı menen mánisin, ózgesheligin tolıq ashıp beriw ushın jeterli emes.

Ádebiyat tilge tiykarlanǵan kórkem ónerdiń túri sıpatında tildiń rawajlanıwı tiykarında (sesler, sózler, gápler) payda bolatuǵınlıǵın esten shıǵarmaw kerek. Sonlıqtan onı tildiń tábiyatısız ilimiy izertlew, úyreniw, túsiniw hasla múmkin emes. Solay etip, kórkem ádebiyattı izertlewde lingvistikanıń xızmeti ayrıqsha.

Sóz ónerin lingvistikalıq izertlew eki baǵdarda bolıwı múmkin. Lingvistikalıq tallawdıń birinshi baǵdarında kórkem shıǵarma tekstiniń mısalında tillik strukturanıń belgili bir basqıshı (yarusı), ózgesheligi, tillik elementlerdiń qarımqatnasları hám olardıń deformaсiyaǵa1 ushırawı, tildiń belgili bir dáwirdegi rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarları úyreniledi. Biraq bul baǵdardaǵı izertlewlerde tek lingvistikalıq maqset gózlenip, ádebiyattanıw, poetika, estetika menen baylanısqa iye bolmaydı.

Al endi, lingvistikalıq aspektte tallawdıń ekinshi baǵdarı kórkem ádebiyattıń mazmunın ańlatatuǵın sırtqı forması hám materialı bolıp esaplanatuǵın tildi

úyreniwge arnaladı. Bunday jaǵdayda taza

7

lingvistikalıq kategoriyalar ózgeshe sıpattaǵı ólshemler, prinсipler negizinde túsindiriliwin, tallanıwın, sál basqasharaq qatnas jasawdı talap etedi.

Óytkeni, sóz ónerin forma menen mazmunnıń birligi sıpatında tallap úyreniw talap etiledi. Bunday wazıypanı óz aldına lingvistika da, ádebiyattanıw da hám poetika da atqara almaydı. Solay etip, ádebiyat penen tildiń birliktegi, óz ara baylanıslı hám bir-birine ǵárezli baylanısların izertlew ushın keń baǵdardaǵı filologiyalıq qatnas jasaw kerek, sóz ónerin organikalıq pútinlik sıpatında

izertleytuǵın óz aldına pán zárúr.

Bunday arnawlı pán til bilimi menen ádebiyattanıwǵa jaqın, biraq óziniń

kóbeyip ilimiy-izertlewler tereńlesip bardı. Bul baǵdardaǵı izertlewlerdi birlestirgen ilim tarawı ushın hár qanday atamalar usınılıp, «lingvistikalıq poetika» yamasa «lingvopoetika» degen atama filologiyalıq ilimlerdiń jańa tarawı bolǵan bul baǵdardıń jónelisin ayqınıraq sáwlelendirgenlikten filologlar tárepinen qollanısqa e ngizildi.

Lingvopoetikalıq izertlewler sap lingvistikalıq hám ádebiyattanıwshılıq baǵdarındaǵı izertlewlerden kórkem ádebiyattı hám onıń tilin dóretiwshilik hárekettiń nátiyjesi sıpatında qarawı, onıń lingvistikalıq hám ádebiyat-tanıwshılıq konсepсiyaların birlestiriwge umtılıw ten-denсiyası menen ózgeshelenedi.

Lingvopoetikada kórkem ádebiyattıń barlıq dúzilisi: ideyalıq-tematikalıq, mazmunlıq, strukturalıq, estetikalıq hám tillik reallasıwınıń birligi, pútinlik

8

retinde, olardıń birin-biri tolıqtırıp barıwı baǵdarında izertlep úyreniledi.

Lingvopoetikanıń óz aldına filologiyalıq ilim tarawı retinde ornın anıqlaw ushın onıń izertlew obekti menen predmetin anıqlaw, negizgi túsiniklerin, mashqalaların, maqseti hám wazıypaların kórsetiw, basqa ilimler menen baylanısı hám onıń izertlew shegaraların belgilew zárúr.

Lingvopoetikanıń izertlew obekti hám predmetiniń quramalılıǵı, kóp qırlılıǵı, bul másele boyınsha izertlewshiler ortasında tolıq qáliplesken bir pikirdiń joqlıǵı «poetikalıq til», «poetikalıq sóylew», «kórkem sóylew», «kórkem ádebiyattıń tili», «kórkem shıǵarma»,

«ádebiy shıǵarma», «kórkem tekst» kibi túsiniklerdiń anıq differenсiaсiya jasalmastan aralas qollanılıp kiyatırǵanlıǵında kórinedi. Joqarıda kórsetilgen túsinikler bir-birine jaqın, uqsas, birdey máni-mazmundı sáwlelendiretuǵın túsiniklerdey seziledi. Biraq, anıq ilimiy maqset aldıǵa qoyılǵanında, joqarıda kórsetilgen túsiniklerdiń arasınan qay biri lingvopoetikanıń tiykarǵı obekti ekenligi, al qay biri predmeti ekenligin ajıratıp kórsetiw zárúr.

Lingvopoetikanıń obekti sıpatında jámiyetlik qubılıs bolǵan tildiń ózi emes, til hám onıń ózgeshe funkсionallıq qollanıwı tuwralı belgili bir estetikalıq kózqaras tiykarında payda bolǵan túsinikti esaplawǵa boladı. Ilimiy miynetlerde «poetikalıq til», «kórkem sóylew»,

«poetikalıq sóylew» degen túsinikler hár qıylı túsinikler me yamasa bir túsiniktiń hár túrli atamaları ma, olardıń arasında qanday baylanıslar bar ekenligin túsiniw ushın eń dáslep til hám sóylew dixotomiyası1 tuwralı máselege toqtap ótken orınlı boladı. Eń dáslep teoriyalıq jaqtan nemis ilimpazı Vilgelm fon Gumboldt tárepinen negiz salınıp, onnan soń Ferdinand de Sossyur tárepinen keń túrde rawajlandırılǵan til hám

9

sóylew dixotomiyası til menen sóylewdi bir-birinen prinсipial túrde ajıratıp

úyreniwdiń zárúrligi tuwralı ideyanıń tiykarın quraydı. Bul ideyaǵa muwapıq, til – abstrakt model, relyaсiyalıq struktura, sxema. Kommunikaсiyanıń tiykarǵı quralı esaplanatuǵın til jámiyetlik qubılıs esaplanadı, onı qollanatuǵın adamlardıń jeke

ózine ǵárezli bolmaǵan ulıwmalıq sistema bolıp sanaladı. Biraq bul sistemanı tikkeley, ashıqtan-ashıq bayqaw múmkin emes. Onıń realizaсiyası, lingvistikalıq reallıq bolıp sóylew xızmet atqaradı. Tildiń tiykarǵı kommunikativlik xızmeti tillik materiallardıń paradigmatikalıq1 hám sintagmatikalıq2 planda saylap, tańlap, baylanıstırıp qollanıw arqalı sóylew barısında ámelge asadı. Sóylew belgili bir situaсiya ushın aktual, dinamikalıq, konkret hám subektivli dárejege iye. Sóylew lingvistikalıq reallıq bolıp til sisteması arqalı ǵana anıqlanadı, sonıń menen birge til sistemasınıń rawajlanıwın támiyinleydi. Demek,til hám sóylew, bir tárepten biri-

Dixotomiyanıń usınday biri-birinen ajıratıw múmkin bolmaǵan qarım-qatnası poetikalıq til, kórkem sóylew, poetikalıq sóylew túsiniklerin derlik birdey dárejede, birdey mánide qollanılıwına alıp kelgen. Sonday bolsa da, lingvopoetikanıń obekti sıpatında «poetikalıq til» terminin qollanıw hám onı reallıq emes, al til sıyaqlı model sıpatında qaraw kerek.

Poetikalıq til – tildiń ulıwmalıq belgileri menen birge, sóz óneriniń deregi, quralı hám materialı sıpatında ózine tán ózgeshelik belgi-qásiyetlerdi jámlegen ózgeshe sistema. Poetikalıq til kórkem sáwlelendirip súwretlew, xabarlaw, tásir e tiw maqsetin gózlep, kórkem-

1Paradigmatika – til birliklerin elementler sisteması retinde alıp qaraw.

2Sintagmatika – tekstti izbe-izlik penen bólshekleniwden ibarat til izertlewdiń birinshifazası.

10

estetikalıq mánige iye bolǵan barlıq janrdaǵı, túrdegi, formadaǵı tekstlerdiń negizinde turǵan til bolıp esaplanadı. Milliy til menen poetikalıq til bir-birinen bólek jasaytuǵın, ajıralǵan, basqa-basqa sistema emes.

Poetikalıq til degenimiz milliy tildiń funkсionallıq jaqtan rawajlanǵan bir túri. Tildiń eń tiykarǵı xızmeti – kommunikativlik xızmeti. Biraq qarım-qatnastıń barlıq túrlerinde tek ǵana kommunikativlik maqset gózlenbesten, tásir etiwshilik qúdiretke de iye bolıp, emoсionallıq, estetikalıq funkсiyalardı da atqaradı.

«Poetikalıq til» túsinigi usı mánide, tildiń estetikalıq (poetikalıq) funkсiyasına baylanıslı payda boldı hám qollanıladı. Estetikalıq (poetikalıq) funkсiya tildiń kommunikativlik xızmetinen ózgeshelenip, ajıralıp turmaydı, onıń menen organikalıq baylanısta boladı. Estetikalıq (poetikalıq) funkсiyanıń mánisin tillik shınlıqtı obrazlısáwlelendiriw xızmeti dúzedi.

Tildiń kommunikativlik hám estetikalıq xızmetlerin bir-birine qarama-qarsı qoyıwǵa bolmaydı: awızeki sóylew tilinde de estetikalıq funkсiya ámelge asadı, poetikalıq tilde de kommunikativlik xızmet orın aladı.

Ekinshiden, til óziniń funkсiyalarınıń xızmetin bir materiallıq negizge – tilge tiykarlanǵan túrde júzege shıǵaradı: kommunikativlik xızmette tildiń basqa materialları, estetikalıq funkсiyada tillik materiallardıń basqa bir toparı paydalanılmaydı. Tildiń barlıq birlikleri belgili bir dóretiwshilik-funkсionallıq talapqa muwapıq poetikalıq sıpatqa iye boladı.

Poetikalıq tildiń tiykarın quraytuǵın negizgi qásiyeti – onıń

«ishki forması». Poetikalıq tilde belgili bir seslik forma arqalı berilgen máni basqa bir mánige, yamasa mánilerge forma retinde xızmet atqarıw múmkinshiligine iye boladı. Poetikalıq tilde tillik elementtiń tiykarǵı mánisi onıń tuwra mánisi menen sheklenbey, onıń seslik

11