Lingvokulturologiya

predmeti hám simvolı statusına iye. Nannıń óz mańlay teri, óz miyneti arqalı tabılıwınıń áhmiyeti ayqın kórinip tur. («Хлеб будете добывать в поте лица своего». Bibliya). Eger basqanıń nanına awız salsań onda bunday minez-qulıq jámiyet aǵzaları tárepinen qaralanadı. Qaralanıwınıń tiykarı «Quran» hám basqa diniy kitaplardaǵı «Nandı hadallap óz miynetiń menen tawıp jew» kerekligi tuwralı arxetip bolsa, ekinshiden, nannıń úrp-ádet, dástúrlerde adam ómiriniń hár túrli táreplerine tásir etiwshi rituallıq zat ekenligi menen baylanıslı. Máselen, báhár tuqım sebiw máresimi, tús jorıw, jol júriw, ant ishiw h.t.b. Tuqım sebiw máresimin

ıssı nannan awız tiyip bolıp baslaw, tús jorıǵanda aldına nan qoyıw, saparǵa shıqqan adam ózi menen nan alıp shıǵıw onı hár túrli qáwip-qáterden qorǵaydı degen isenim, sóziniń raslıǵına nan uslap ant beriw dástúi xalqımızda saqlanǵan. Solay etip, arxetip – mádeniyat fenomenologiyasında áhmiyetli orın iyeleydi. Eski dáwirlerde nanıńdı basqa adam jese, ol saǵan jamanlıq keltiredi dep esaplanǵan. A.N.Afanasev buǵan pútkilley qarama-qarsı bolǵan pikirdi bildiredi: Miyman yamasa sayahatshı biziń nan-duzımızdan tatsa, bizge dushpanlıq kózqarasta bolmaydı, bizge tuwısqanday boladı, – dep sanaydı. Sonnan ruslardaǵı «Хлеб-соль не пропустить зла» degen maqal kelip shıqqan. Slavyanlarda qaytıs bolǵan adamnıń qábiriniń basına qırıq kúnge shekem nan-duz qoyıw, onı jamanlıqlardan asıraydı dep esaplanadı. Bunday dástúr búgingi kúnde bizde de saqlanǵan: shet elli yamasa basqa da húrmetli miymanlardı aeroportta nan-duz benen kútip alıw dástúri bar. Bunıń tiykarında qaraqalpaq xalqına tán bolǵan milliy, diniy, ruwxıy principler jatadı. Nan formasınıń domalaqlıǵı quyash simvolına, sonday-aq, miymandoslıq, dasturxan átirapındaǵı adamlar ushın teń dıqqat beriliwin de kórsetedi.

I.Yusupovtıń qosıq qatarlarında bul túrdegi frazeologizmlerdi de ushıratamız. Qaraqalpaq tilindegi adam múshelerine baylanıslı semantikalıq frazeologizmlerde qaraqalpaq xalqınıń milliy dástúrlerine baylanıslı lingvokulturemalar ushırasadı.

Mısalı: Tandır japqan jeńgeylerden bar mirát, Ruxsat joq awız tiymey ótiwge (Kún shıǵıs jolawshısına). Sizden diz shógip ótinemen men, Awızbirlik, tatıwlıqtı saqlawdı (Prezident), Toy, lazımǵa at shaptırǵan, Ǵarǵa tamır tuwısqanlıq, Bir

61

qazanda as demletken, Bawır basqan tuwısqanlıq (Tuwısqanlıq), Eger sen aspandı tursań da tirep, Attan túsip, sálem bermegiń kerek. Sonda ǵarrılar qaytadan tuwǵanday, Quwanar beline belbaw buwǵanday (Ǵarrılar), Qoy, jılawıq bolmań. Shay qoyıń, qáne. Kim ata-anasın baylap júr belge (Pazıylet).

Keltirilgen mısallardaǵı frazeologizmlerdiń hárbirinde xalqımızdıń milliylik dástúrleri sáwlelengen. Bárimizge belgili, awız tiyiw frazeologizmi nannıń, awqattıń ulıwma tayın turǵan tamaqtıń shetinen awız tiyiw menen birge miyman, qonaq bolıń mánisin de beredi. Diz shógiw frazeologizmi arqalı xalıqtıń mıń jıllıq yadında saqlanıp kiyatırǵan patsha, xanlardıń aldında puqaralardıń diz shógip arzasın aytıwı tuwralı ańız-áńgimelerdegi túsinik tiykarında shayır Prezidentke eldiń awızbirligin saqlawdı ótinish etedi. Ǵarǵa tamır tuwısqanlıq frazeologizminde quslardıń ishinde eń kóp jasaytuǵın, hátte 300 jıldan kóp jasaytuǵın «ǵarǵa» tiykar etilip alınıp qazaq, ózbek, túrkmen, qırǵız xalıqlarınıń tuwısqanlıǵınıń tamırı tereńde ekenligi tuwralı túsinikke iye bolamız. Beline belbew buwıw frazeologizm arqalı ǵarrılarǵa shapan jabıw, húrmetlew túsinigi menen birge olarǵa qol qanat bolıw, járdem beriw semaları jámlengen. Bul frazeologizmlerde qaraqalpaq xalqınıń milliyligin kórsetetuǵın dástúrlerimiz sáwlelengen desek te boladı. Bul mısallardıń hárbirinde berilgen frazeologizmlerdiń ózine tán ózgesheligin, ekspressivlik-emocionallıq mánilerin kóriwimizge boladı.

Áyyem zamanlardan qaraqalpaq xalqında «birewdiń nanı tesip shıǵıwı», nanın jep jamanlıq etiw keshirilmeytuǵın qıyanet ekenligi aytıladı. Nannıń obalına qalmaw, usaǵın da terip alıw, nannıń usaǵı da nan, besiktegi balanıń basına nan qoyıw, saparǵa ketip baratırǵan adamnıń joldas sıpatında nan alıwı, saparǵa ketip baratırǵan adamǵa nan tisletiw sıyaqlı úrp-ádet hám ırımlar da joqarıdaǵı faktlerdi tastıyıqlaydı. «Avesto»da da biydaydıń sebiliwi, ósip shıǵıwı, ónim beriwi, nan tayarlanıwı dáwler ushın apatshılıq dep túsindiriledi. Bunda ashlıq, erinsheklik, kesellik sıyaqlı illetler dáw sıpatında, biyday hám nan olarǵa qarsı qural sıpatında qollanılǵan.

62

Rus xalqında da jańa tuwılǵan balanı kóz tiymewi ushın nan bóleginiń ústine qoyıw, miymanlardıń nan hám duz benen kútip alıw, nandı quyashqa qurbanlıq sıpatında, nannıń jawız kúshlerden qorǵaw kúshine isenimdi kóriwge boladı.

«Nan-duz jamanlıqqa jol qoymaydı» idiomasınıń logikalıq dawamında qábir basına hám qırıq kún dawamında nan-duz qoyıp ketedi. «Nanımızdı jegen adam bizge jaman kóz benen qaramaydı, bizge aǵayinge aylanadı» delingende de nannıń iláhiy kúshine isenim kórinedi.

Ukrainler bolsa, jay qurıwdan aldın onıń tórt múyeshine biyday sewip qoyǵan. Eger biyday buzılmay, jaqsı saqlansa, jaydı sol jerge qurǵan.

I.Yusupоvtıń qоsıq qаtаrlаrındа bul túrdеgi frаzеоlоgizmlеrdi dе ushırаtаmız.

Qаrаqаlpаq tilindеgi аdаm múshеlеrinе bаylаnıslı sеmаntikаlıq frаzеоlоgizmlеrdе qаrаqаlpаq хаlqınıń milliy dástúrlеrinе bаylаnıslı lingvоkulturеmаlаr ushırаsаdı. Mısаlı: Tаndır jаpqаn jеńgеylеrdеn bаr mirát, Ruхsаt jоq аwız tiymеy ótiwgе (Kúnshıǵıs jоlаwshısınа). Sizdеn diz shógip ótinеmеn mеn, Аwızbirlik, tаtıwlıqtı sаqlаwdı (Prеzidеnt), Tоy, lаzımǵа аt shаptırǵаn, Ǵаrǵа tаmır tuwısqаnlıq, Bir qаzаndа аs dеmlеtkеn, Bаwır bаsqаn tuwısqаnlıq (Tuwısqаnlıq), Еgеr sеn аspаndı tursаń dа tirеp, Аttаn túsip, sálеm bеrmеgiń kеrеk. Sоndа ǵаrrılаr qаytаdаn tuwǵаndаy, Quwаnаr bеlinе bеlbаw buwǵаndаy (Ǵаrrılаr), Qоy, jılаwıq bоlmаń.

Shаy qоyıń, qánе. Kim аtа-аnаsın bаylаp júr bеlgе (Pаzıylеt).

Kеltirilgеn mısаllаrdаǵı frаzеоlоgizmlеrdiń hárbirindе хаlqımızdıń milliylik dástúrlеri sáwlеlеngеn. Bárimizgе bеlgili, аwız tiyiw frаzеоlоgizmi nаnnıń,

аwqаttıń ulıwmа tаyın turǵаn tаmаqtıń shеtinеn аwız tiyiw mеnеn birgе miymаn, qоnаq bоlıń mánisin dе bеrеdi. «Diz shógiw» frаzеоlоgizmi аrqаlı хаlıqtıń mıń jıllıq yadındа sаqlаnıp kiyatırǵаn pаtshа, хаnlаrdıń аldındа puqаrаlаrdıń diz shógip

аrzаsın аytıwı tuwrаlı аńız-áńgimеlеrdеgi túsinik tiykаrındа shаyır Prеzidеntkе

еldiń аwızbirligin sаqlаwdı ótinish еtеdi. «Ǵаrǵа tаmır tuwısqаnlıq» frаzеоlоgizmindе quslаrdıń ishindе еń kóp jаsаytuǵın, háttе 300 jıldаn kóp jаsаytuǵın «ǵаrǵа» tiykаr еtilip аlınıp qаzаq, ózbеk, túrkmеn, qırǵız хаlıqlаrınıń tuwısqаnlıǵınıń tаmırı tеrеńdе еkеnligi tuwrаlı túsinikkе iyе bоlаmız. «Ǵаrǵа» rus

хаlqınıń túsinigindе «uzаq jаsаw» simvоlı. Хаlqımızdıń túsinigindе, Qаrǵа -

63

quzǵın ólimtik jеp аwqаtlаnаdı (еtiń qаrǵа-quzǵınǵа jеm bоlǵаy). Оl tirilеr hám ólilеr dúnyası аrаsındаǵı еlshi. Óziniń uzаq jаsаwı hám аdаm dаwısınа еliklеp sеs shıǵаrıwı (ǵаq-ǵаq-ǵаq) оnı ólilеr dúnyasınа jаqınlаstırаtuǵın qus sıpаtındаǵı túsinikti pаydа еtkеn. Rus tilindеgi «туда ворон костей на таскал» frаzеоlоgizmi

«júdá uzаq tárеplеrgе» dеgеn funkciоnаl máni mеnеn birgе «о dúnyaǵа» dеgеn jаsırın mánini dе bildirеdi.

Ǵаrǵа ólimtik jеp tirishilik еtkеni mеnеn óli ǵаrǵаnıń еtip jеmеydi. Sоnlıqtаn dа «Ǵаrǵа ǵаrǵаnıń kózin shоqımаydı» frаzеоlоgizimdе ǵаrǵаlаrdıń usı qásiyеti

óziniń sáwlеlеniwin tаpqаn. Аwıspаlı mánidе еkinshi tárеptеn qаrаpаyım хаlıq turǵаndа bаylаr hám hámеldаrlаr biri-birinе jаmаnlıq qılmаydı, bir-birin qоllаp quwаtlаydı dеgеn túsinikti аńlаtаdı.

«Bеlinе bеlbеw buwıw» frаzеоlоgizmi аrqаlı ǵаrrılаrǵа shаpаn jаbıw, húrmеtlеw túsinigi mеnеn birgе оlаrǵа qоl qаnаt bоlıw, járdеm bеriw sеmаlаrı jámlеngеn. Bul frаzеоlоgizmlеrdе qаrаqаlpаq хаlqınıń milliyligin kórsеtеtuǵın dástúrlеrimiz sáwlеlеngеn dеsеk tе bоlаdı. Bul mısаllаrdıń hárbirindе bеrilgеn frаzеоlоgizmlеrdiń ózinе tán ózgеshеligin, уksprеssivlik-уmосiоnаllıq mánilеrin kóriwimizgе bоlаdı.

Qаrаqаlpаq хаlqınıń isеnimindе hárbir jınıstıń óz piri bаr dеp еsаplаnаdı. Еr

аdаmlаr «Ya, pirim Shаhımаrdаn» dеp sıyınsа, hаyal-qızlаr «Ya, pirim Biypаtpа!» dеp sıyınаdı. Islаmnаn burınǵı еski dáwirlеrdе túrkiy qáwimlеrindе hаyalqudаyınıń аtı Umаy bеg bоlǵаn. Еski túrkiy jаzbа еstеliklеri Qultеgin еstеliginiń

31-qаtаrındа Tоnıkók еstеliginiń 38-qаtаrındа Umаy hаyallаr qudаyı еkеnligi kórsеtilgеn. Еnisеy еstеliklеriniń 28-qаtаrındа «Umаy bеg» hаyal-qızlаrdıń аtı sıpаtındа qоllаnılǵаn. Qаrаqаlpаq ırımlаrınıń birindе, «Еgеr bаlаnıń ishi tırıssа «Umаy аnа!», «Mаy аnа» dеp аqmаydı sál ısıtıp, bаlаnıń tulа bеdеninе jаqsа,

ıshtırıspаsı jаzılıp kеtеdi – dеgеn isеnim sáwlеlеnip, túrkiy qáwimlеriniń hаyallаr qudаyı bоlǵаn Umаy аnа sózi sаqlаnǵаn.

Jánе bir qızıqlı fаkt, Ózbеkstаn qаhаrmаnı Ǵаyrаtdin Хоjаniyazоv tárеpinеn Tахtаkópir rаyоnınıń аrqа tárеpindе 17 km qаshıqlıqtа jаylаsqаn Qоblаnnıń qаlаsınаn (bul qаlа «Qоrǵаnshа» dеp tе аtаlаdı) Umаy аnаnıń háykеli tаbılǵаn.

64

Házirgi wаqıttа Ózbеkstаn Ilimlеr аkаdеmiyası Qаrаqаlpаqstаn bólimi gumаnitаr ilim izеrtlеw institutınıń аrхеоlоgiya bólimi muzеyindе sаqlаnаdı.

Qаrаqаlpаq хаlqınıń dástúrindе hárbir kásip pеnеn shuǵıllаnıwshılаr ózlеriniń sıyınаtuǵın pirlеrin аdаm túrindе qаbıllаǵаn. Másеlеn, sаmаldıń piri – Аydаr hаqqındа ápsаnаdа:

Аydаr há Аydаr,

Issıǵа shıdаmаy,

Аnаń óldi-áy, Qudıqqа túsip,

Bаlаń óldi-áy,

Hаlıńdı uyqı bаstı,

Аylаńdı qаyǵı bаstı,

Shаmаlıńdı jibеr! – dеp úsh mártеbе ısqırаdı. Sоl sáttе sаmаl kеlеdi. Kеlmеgеn jаǵdаydа tаǵı dа:

Аydаr, há Аydаr, Dеmińdi qаytаr, Shóldеn bаlаń óldi,

Jеrdеn хаbаr kеldi, – dеp kishkеnе bаlаlаr ústi-ústinе ısqırа bеrеdi, sоnı еsitkеn Аydаr jаlmа-jаn оrnınаn turıp júgirеdi. Sоl gеzindе sаmаl еsеdi. Íssı

Аydаrdıń dеmi qusаydı. Аydаr – shаmаldıń piri еkеn (Qаrаqаlpаq fоlklоrı, 78tоm).

Áyyеmgi dáwirlеrdе аdаmlаr ózin qоrshаǵаn оbyеktiv dúnyadаǵı zаt hám qubılıslаrdı óziniń dúnyatаnımı dárеjеsindе аdаmǵа tán bеlgilеr qásiyеtlеrgе iyе túrindе qаbıl еtkеn. Másеlеn, аspаndı-еrkеk, jеrdi-hаyal, аnа yamаsа quyashtı-

еrkеk, jеrdi аnа dеp túsingеn. Quyash nurlаrı túsip jеrdе tirishiliktiń pаydа bоlıwınа tásirin еr hám hаyal оrtаsındаǵı qаtnаslаrdıń аssоciаciyası túrindе qаbıllаnǵаn.

Qаrаqаlpаq fоlklоrındаǵı «Аydıń bеti nеgе tırtıq» dеgеn ápsаnаdа

аytılıwınshа, Quyash bir bаydıń qızı bоlǵаn, аl оnıń еri Аy bаsqа bir bаydıń bаlаsı bоlǵаn еkеn. Оlаr еkеwi bir-biri mеnеn urısıp qаlıp, quyash аydıń bеtin tırnаp,

65

bеtinе tırtıq sаlǵаnnаn kеyin еkеwi аdаmlаrǵа kóriniwgе uyalаdı еkеn. Birаq

аdаmlаr jеrdiń bеtin jаqtırtıw ushın оlаrdıń kórinip turıwın ótinish еtipti. Sоnnаn bеrli оlаr bir-birin kórmеy, ushırаspаy, аdаmlаrǵа kórinip júrеdimish. Bul ápsаnаdа dа аdаmlаr kоsmоgоnik оbyеktlеrdi dе insаn túrindе sаnаsındа sáwlеlеndirgеnin kórеmiz.

Qаrаqаlpаq хаlqınıń ápsаnаlаrın úyrеnip qаrаǵаnımızdа, áyyеmgi аtаbаbаlаrımız ózin qоrshаǵаn оbyеktiv dúnyadаǵı quslаr hám hаywаnаtlаr аdаmnаn pаydа bоlǵаnı tuwrаlı mаǵlıwmаtlаrdı ushırаtаmız. Másеlеn, «Átshók» hаqqındаǵı ápsаnаdа jılqıshınıń еrinshеk bаlаsı аtаsı jılqını ákеliwgе jumsаsа «аt jоq» dеp kеlе bеrgеni ushın аtа ǵаrǵısınа ushırаp «аtjоq» - átshókkе аylаnǵаnı, «sаqsаq» qus hаqqındаǵı ápsаnаdа аǵа-inilеr kóp jánjеllеsе bеrgеni ushın аnа ǵаrǵısınа ushırаp qusqа аylаnǵаnı. «Dоńız» hаqqındаǵı ápsаnаdа qаyır-sаqаwаt qılmаǵаn bаlıqshınıń Qıdır аtаnıń ǵаrǵısınа ushırаp dоńızǵа аylаnǵаnı, «Iyt» hаqqındаǵı ápsаnаdа «sаq» dеgеn bаlаnıń ógеy аnаnıń duwаsı sеbеpli iytkе аylаnǵаnı, «Bódеnе» hаqqındаǵı ápsаnаdа ustаzınаn ǵаrǵıs аlǵаn shákirttiń bódеnеgе

аylаnǵаnı, «Hákkе» hаqqındаǵı ápsаnаdа bir shоpаnnıń «Sаwısqаn» dеgеn bаlаsınıń kóp mártеbе ótirik sóylеp ǵаrǵıs аlıp «hákkе»gе аylаnǵаnı, «Pıshıq» hаqqındа ápsаnаdа ákе ǵаrǵısınа ushırаǵаn аsırаndı pеrzеnttiń pıshıqqа аylаnǵаnı, «Qumırı» hаqqındа ápsаnаdа bir pаtshаnıń sulıwlıqtа tеńi jоq Qumаr dеgеn qızınıń duwахаnlıq sеbеpshi qumırıǵа аylаnǵаnı, «Аqquw» ápsаnаsındа аshıq-mаshıq bоlǵаn pаtshаnıń qızı mеnеn shоpаn jigittiń аqquwlаrǵа аylаnǵаnı hаqqındа mаǵlıwmаtlаrdа bul quslаr hám hаywаnаtlаr dáslеp аdаm bоlǵаnlıǵı hаqqındа mаǵlıwmаt bеrilgеn, bul qus hám hаywаnаtlаrdı аdаm tárizindе qаbıl еtkеn.

Máresim. A.N.Veselovskiy óziniń «Tariyxıy poetika» miynetinde máresimlerdiń mádeniyat rawajlanıwındaǵı ornına áhmiyet berip, úrp-ádet hám mifler arasındaǵı baylanısqa dıqqat qaratadı. Házirgi ilimde mif hám úrp-ádetlerdiń semantikalıq jaqtan birligi, olar bir qubılıstıń teoriyalıq hám ámeliy tárepleri ekenligi tuwralı kózqaras keń taralǵan. Qálegen háreket dawamlılıqtı joǵaltsa, máresimge aylanıwı hám semiotikalıq tańbaǵa aylanıwı múmkin. Máresimler mifler hám úrp-ádetler menen tıǵız baylanıslı. K.Levi-Stros, E.M.Meletinskiy

66

sıyaqlı ilimpazlardıń pikirinshe, mifler – úrp-ádet hám máresimlerden kelip shıqqan. Máresim úrp-ádetten ózgeshe quramalı dúziliske iye, waqıt kózqarasınan birneshe basqıshlardan ibarat. Ol arnawlı qosıqlar, háreketler menen ótkeriledi. Mif máresimlerdiń kelip shıǵıwın dálillep beriwi múmkin.

Ámelde hárqanday máresim dóretiwshilikti kórsetedi hám simvollastıradı. Máresimler belgili bir dástúr tiykarında dúnya tártipleri, principlerin sáwlelendiredi. Máresim kóp ásirlik shártli-simvollıq hám muqaddes dástúr bolıp ta esaplanadı. Ol úrp-ádetlerge tiykarlanadı, adamlardıń tábiyatqa hám bir-birine turaqlı qatnasın kórsetedi; áyyem zamanlarda da máresimler insanlarǵa óz ara qarım-qatnasta bolıw, sociallıq tájiriybelerdi jetkiziw hám tarqatıw múmkinshiligin bergen, jasaw tárizin uyǵınlastırıp turǵan, adamnıń sol jámiyet aǵzası ekenligin esletip turadı. Máresimler tuwılıw, neke, ólimge baylanıslı ótkeriletuǵın máresimlerdi óz ishine aladı.

Úrp-ádet – arnawlı tártip, dástúriy usıllar tiykarında belgili bir waqıtta ámelge asırılatuǵın is-háreketler sisteması bolıp, adam ómirin belgilep beriwshi jámiyetlik yad mexanizmi bolıp tabıladı.

K.Lorenсtiń tastıyıqlawınsha, úrp-ádetler adamlarda tábiyǵıy jol menen júzege kelgen. Ilimpaz haywanlar hám adamlarda úrp-ádetlerdiń kelip shıǵıw dáregi bir ekenin kórsetedi. K.Lorenс úrp-ádetlerdiń baslı úsh funkсiyasın ayırıp kórsetedi: 1) zulımlıqtı joǵaltıw; 2) «óziniki» bolǵan ortalıqtı belgilep alıw; 3) biytanıslardan uzaqlasıw. Hátteki, tildiń ózi de úrp-ádetlerden kelip shıqqan degen gipoteza bar.

V.Ternerdiń pikirinshe, úrp-ádetler – ulıwmalıq norma hám xalıq qádiriyatların qollap-quwatlawdıń áhmiyetli quralı. Nege degende, úrp-ádetlerdiń quramalı sisteması simvollar, tásirleniw hám este saqlaw menen baylanıslı. Olar insan psixikasınıń jetekshi sezimleri esaplanadı. Usılayınsha, qálegen is-háreket dawamlılıqtı joǵaltıp, semiotikalıq tańba bola alsa úrp-ádetke aylanadı.

V. Terner bılay dep jazadı: «Úrp-ádetler hám simvollar sisteması ápiwayı epifenomenler yamasa tereń sociallıq hám ruwxıy processler emes, olar adamnıń ulıwmalıq jaǵdayına belgili dárejede qatnaslı bolǵan ontologiyalıq qádiriyatlardı

67

sáwlelendiredi. Úrp-ádet formaların hám simvollıq háreketlerdiń sırın ashıw, itimal, mádeniy jaqtan ósiwimiz ushın paydalı bolıwı múmkin». Úrp-ádetler adamzat tariyxı сivilizaсiyasında adamzat mádeniyatınıń kózge kórinbeytuǵın teksti bolǵan. Úrp-ádetler tuwralı bilimlerdiń ózi bolsa insannıń mádeniy hám sociallıq statusın anıqlap bergen. Ózlikti ańlaw sol dáwirlerde kúshsiz halda rawajlanǵan hám derlik tolıq túrde jámiyet mápine sińdirip jiberilgen.

Úrp-ádetler miflerdi sáwlelendiriwshi teatrlastırılǵan is-háreket sıpatında, adam turmıs iskerliginiń barlıq formalarına kirgizilgen mif sıpatında bahalamaw kerek. Miftiń awızeki formada jetkeriliwi de úrp-ádetlerdegi háreketler sıyaqlı jámiyet aǵzalarınıń dúnyaǵa kózqarasları ulıwmalıǵın támiyinleydi, óziniki bolǵan hám basqa nárselerdi ajıratadı. Úrp-ádetler tiykarında júzege kelgen insan tili tańbalarınıń semantikası prototiplik situaсiyalardı sáwlelendiriwi kerek.

Úrp-ádetler insanlardı tábiyat kúshleri, janlandırılǵan miflik zatlar menen, jaratıwshı menen baylanıstırıp turadı; áyyemgi úrp-ádetler bolsa ózine tán jaman kúshlerden qorǵanıw máresimi bolıp tabıladı. Máselen, buǵan kóz tiyiw tuwralı túsinikti alıwǵa boladı. Kóz tiyiwden saqlanıw ushın kózge kórine bermew yamasa kózge qaramaw sıyaqlı sharalar kóriledi. Jaman kóz dúnyanıń arxetiplik modeli quramına kiredi. Ol basqa parallel dúnyaǵa alıp barıwshı esik sekilli bahalanadı.

Kúlki de eki túrli bahalanadı: erteklerde, miflerde hoh-ho-holap etip kúliw dáwler, jalmawızlar, unamsız perilerge tán sıpat tárizinde, sessiz, dawıssız jımıyıw bolsa payǵambarlar, perishteler, áwliyelerdiń belgisi sıpatında kórinedi. Rus erteklerindegi Jalmawızdıń ılashıǵında kúliwi, grek mif hám ápsanalarındaǵı baxıt atawları, suw perileri, Gans Kristian Andersonnıń «Qar malikası» ertegindegi sıyqırshı hayal baǵındaǵı kúlki unamsız háreket sıpatında bahalanıwın bildiredi. Bunnan tómendegishe juwmaq kelip shıǵadı: qay jerde kúliwge bolmaydı? Juwap

– óliler dúnyasında. Batıs xalıqları mifologiyasında jansız jawız ruwxlar ózin janlı kórsetiw, adamlardı óltiriw ushın ózin janlı etip kórsetip kúliwi hám aljastırıwı jónindegi isenimler keń tarqalǵan. Sardiniya atawlarındaǵı áyyemgi xalıqlarda ǵarrı adamlardı óltiriw máresimi bar bolıp, bul máresim waqtında kúliw ádeti bolǵan. Bul ádet sardon kúlkisi degen qanatlı sózdiń kelip shıǵıwına sebep bolǵan.

68

Gomer kúlkisi frazası da unamsız boyawǵa iye bolıp, Olimp tawlarındaǵı payǵambarlardıń bázim waqtındaǵı kúlkisi – shaqmaq mánisin bildirgen. Islam dini dárekleri – hádislerde de qattı kúlki kewildi nabıt etiwi, dawıs shıǵarıp kúlgende bolsa shaytan hoh-ho-holap kúliwi tuwralı pikirler keltiriledi. Jas náreste besikte uyıqlap atırǵanda jımıyıp kúlse perishteler kúldirip atır degen túsinik qáliplesken. Turaqlı kúlki arqalı adamlarda jaqsı keypiyattı payda etiw, ótirik aralastırmay unamlı házil-dálkek etiw maqtaladı. Túrli merekelerde, ibadat waqtında, duwa oqılıp atırǵanda kúliw, sebepsiz kúliw qattı qaralanıwı da usı qatarǵa kirgiziledi.

A.A.Potebnya kúlkiniń unamlı táreplerin de tabadı. Ukrain xalqı isenimi boyınsha, qara ǵarǵa balalardı o dúnyaǵa urlap ketiwge háreket etedi hám eger ana balasın kúldire alsa, bala anası menen qaladı. Bunda ana hám bala kúlkisi máselesi júzege shıǵadı. Xalıq erteklerinde balalardıń shoq kúlkisi turmıstıń dawamlıǵı,

ǵam-qayǵınıń kerisi túrinde sáwlelenedi. Qaraqalpaqlar arasında da kúlkisiz úy mazarǵa uqsatıladı.

Aytımlar. T.V.Сivyan sóz arqalı keletuǵın zıyan duwanı qaytarıw ushın basqa sóz – aytım aytıw kerekligin aytadı. Bunda júrek túbinde sózdiń qúdiretine isenim jatadı. Aytım hám ǵarǵıslar hárbir xalıqtıń mifologiyası hám jazba dáreklerinde ushırasadı. Hind eposı «Mahabharata»da rojanıń úsh hayalı pirden duwa alıw ushın barǵan waqıyası keltiriledi. Pir saldamanlı kózqarası menen qaraǵanda olardıń biri kózin jumadı, ekinshisi qorqıp aǵarıp ketedi, úshinshisi bolsa qorıqpaydı. Sonda pir, olardıń tuwılajaq perzentleri birewiniki soqır, ekinshisi qanı az, úshinshisi káramatlı bolıwın jorıp duwa aytadı. Sonday-aq, shıǵarma dawamında Pandu ańshılıq etip júrip bir pirdiń jolbarıs kelbetinde júrgenin bilmey, onı hayalı menen oq jaydan atıp óltirip qoyadı. Ólimi aldınan pir onıń hayallarǵa jaqınlaspawına duwa aytadı, jaqınlassa, ólim tabatuǵın aytadı. Gomerdiń «Illiada» dástanında da usıǵan uqsas waqıya bar: grekler Quyash qudayı ibadatxanası ruwxaniyiniń qızın alıp ketedi, ruwxaniy sawǵalar menen barıp jalınsa da, Menelay qızdı bergisi kelmeydi. Sonda, ruwxaniy olardı qattı ǵarǵaydı hám Apollonnıń qáhári kelip greklerge epizootiya (сhuma) jiberedi. Grekler keyin

69

ala kózi ashılıp, ruwxaniyge táwbe etip keshirim soraydı. Mısırdaǵı faraon maqbaralarında da usı sıyaqlı ǵarǵıs tasları tabılǵanı, onda patshalar ruwxın tınıshsızlandırǵan tez ólim tabıwı boljaw etilgen. Atap aytqanda, hádislerde de úsh insannıń duwası Quday taalanıń dárgayında qabıl bolıwı aytıladı: ata-ananıń, músápirdiń, japakesh adamnıń. Shıǵıstıń ullı oyshıllarınıń biri Jalaliddin Rumiy duwanı máyge, ishimlikke uqsatadı. Ol qálb túbinde qansha waqıt saqlansa, sonsha quwatlı boladı, – dep aytadı. Sol sebepli, barlıq xalıqlarda ǵarǵıslar hám aytımlarǵa isenim keń orın alǵan.

3. Lingvokulturologiyanıń izertlew predmetleriniń biri – tildiń paremiologiyalıq baylıǵı da esaplanadı. Ásirese, naqıl-maqallardıń kópshilik bólegi xalıqtıń milliy sanası stereotipi bolıp tabıladı. Negizinde, naqıl hám maqallar folkloristikada janr sıpatında úyreniledi. Til biliminde bolsa, endi úyrenilip baslanbaqta. Pragmatikalıq kózqarastan naqıl-maqallardıń maqseti aralas qásiyetli bolıp keledi. Bir naqıl-maqaldıń ózinde eskertiw, saqlandırıw, qadaǵan etiw, táselle beriw, másláhát, sınaw, xabarlandırıw sıyaqlılar jámlengen bolıwı múmkin.

Naqıl-maqallardıń barlıǵı da lingvokulturologiyanıń predmeti bola bermeydi. Atap aytqanda, qanday da bir xalıqqa, mádeniyatqa tiyisli bolmaǵan, barlıq etnoslar ushın birdey tiyisli bolǵan naqıl-maqallar usılar qatarına kiredi. Bul ilimniń izertlew sheńberine kiriw ushın naqıl-maqal qanday da bir xalıqtıń tariyxı, mádeniyatı, turmıs-tárzi, ruwxıylıǵı menen tıǵız baylanıslı bolıwı kerek.

4. Tildiń frazeologiyalıq baylıǵı da xalıq mentaliteti, mádeniyatı jóninde bay maǵlıwmatlardı usınadı. Olarda xalıqtıń tariyxı, mif, úrp-ádetler, máresim hám ruwxıylıǵı tuwralı kózqarasları ózgermey saqlanǵan boladı. Awızeki xalıq dóretpeleri tilinde xalqımızdıń Altın Orda xanlıǵı quramında jasaǵan dáwiri, sol waqıtlardaǵı el basshıları-xanlar, biyler, ásker basıları, sózge sheber sheshenleri tuwralı dárek beriwshi maǵlıwmatlar saqlanǵan. Sonday maǵlıwmatlardıń biri

«Óldiń Mamay qor boldıń» degen turaqlı sóz dizbegi bolıp tabıladı. Bul frazeologizm qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tilinde islegen isleri ońına baspay, talabı kelispegen, miyneti kúygen adamǵa baylanıslı qollanıladı. Sondayaq, «Mamay» degen adamnıń atı XVI ásirde jasaǵan Dospanbet jırawdıń tolǵaw

70