Lingvokulturologiya

birliklerinde jaylasqan mádeniy xabarlardı ajıratıp alıw ushın lingvokulturolog birqansha ózgeshe usıllardı qollawı kerek. V.N.Teliya lingvokulturologiyanıń obyekti oǵada milliy ǵana emes, sonıń menen birge, ulıwma insanıy (máselen, Quran, Injil sıyaqlı hár qıylı mádeniyatlarda da ushırasatuǵın) mádeniy xabarlar da kiretuǵının aytadı.

Lingvoúlketanıw hám lingvokulturologiyanıń ayırmashılıǵı sonda, lingvoúlketanıw tiykarınan tilde óz kórinisin tapqan milliy realiyalardı úyrenedi. Bul til birlikleriniń alternativası bolmaydı (E.M.Vereshagin, V.G.Kostomarovlardıń pikirinshe), usı mádeniyattıń ózine tán tárepleri esaplanadı.

Etnopsixolingvistika lingvokulturologiya tarawı menen tıǵız baylanıslı taraw esaplanadı. Etnopsixolingvistika belgili bir dástúrge tiyisli bolǵan minez-qulıqtıń sóylew iskerliginde qalay kórinetuǵınlıǵın úyrenedi, hár túrli til iyeleriniń verbal hám verbal emes xarakterindegi ózgesheliklerdi analizge tartadı, sóylew ádebi hám

«dúnyanıń reńli kartinası»n, mádeniyatlar aralıq qarım-qatnaslarda tekst lakunaların izertleydi, eki tillilik hám kóp tillilikti hár túrli xalıqlar sóylew

ádebiniń ózine tán tárepi sıpatında túsindiredi hám t.b. Etnopsixolingvistikanıń baslı izertlew metodı associativlik tájiriybe bolsa, lingvokulturologiya til bilimindegi barlıq metodlardı qollana alıwı menen ajıralıp turadı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Paradigma degenimiz ne?

2.Lingvistikalıq paradigmalardı aytıp beriń.

3.Házirgi til biliminde sistemalıq-strukturalıq paradigmanıń ornı tuwralı

aytıń.

4.Lingvokulturologiya qaysı ilim tarawları menen baylanıslı?

5.Lingvokulturologiyanıń etnolingvistika, sociolingvistika hám

etnopsixolingvistika menen ulıwmalıq hám ózgeshelik táreplerin kórsetiń.

21

II BÓLIM. MÁDENIYAT HÁM ONÍŃ IZERTLENIWI

Jobası:

1.Mádeniyattanıwda mádeniyattıń úyreniliwi

2.Mádeniyattıń izertleniwindegi túrli kózqaraslar

3.Mádeniyat túsinigi hám insan

4.Mádeniyat hám civilizaciya

Mádeniyattanıwda mádeniyattıń úyreniliwi

Mádeniyattanıw – mádeniyat rawajlanıwınıń eń ulıwmalıq nızamlıqların úyrenedi. Onıń dáregi adamzat jaratqan barlıq mádeniy qádiriyatlar bolıp esaplanadı. Mádeniyattanıwdıń baslı wazıypasına insannıń tábiyat, jámiyet penen birgeliktegi iskerligin hám adamlardıń ruwxıy turmısına tán bolǵan barlıq processlerdi izertlew kiredi. Onıń izertlew dáregi bolıp:

–Insan jaratqan kórkem óner tarawı;

–Insanlardıń qarım-qatnas quralı bolǵan til;

–Jámiyet baylıǵı hám ólshemi bolǵan bilim;

–Jámiyetlik sociallıq múnásibetler hám jámiyetlik birlespeler;

–Jámiyette júz beriwshi demografiyalıq hám etnikalıq processler xızmet etedi. Mádeniyattanıw – ulıwma teoriyalıq pán bolıp oǵan tán bolǵan ózgeshelik – insannıń mádeniy turmısın tártipke salıw bolıp esaplanadı. Sonday-aq, mádeniyat gumanitar bilimlerdi ózinde birlestirgen, bekkemlegen halda sáwleleniwi menen

birge biliwdiń eń quramalı obyekti bolıp tabıladı.

Mádeniyat – bul insanlardıń dóretiwshilik iskerligi nátiyjesinde jaratılǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlar jıynaǵı ǵana bolıp qalmay, ol jámiyet

22

rawajlanıwınıń dárejesin de sáwlelenedi, yaǵnıy jámiyettegi bilim, ólshem hám qádiriyatlardıń jıyındısı mádeniyatta óz kórinisin tabadı.

Mádeniyattı úyreniwde obyektiv nızamlar, hádiyselerdegi sebepli baylanıslılıq haqqındaǵı dástúriy kórinislerden paydalanbaslıǵı da múmkin.

Ulıwma bir taraw sıpatında mádeniyatqa sistemalı qatnas bir-birine tásir etiwshi túrli mádeniyat tarawlarınıń ózine tán ózgesheliklerin bólimlerge bólip emes, al olardı bir pútinlikte túsiniwge múmkinshilik beredi. Sistemalı qatnas izertlewdiń júdá kóp usıllarınan paydalanıwǵa imkan jaratadı. Yaǵnıy, ayırım bir usıllar menen alınǵan nátiyjelerdi basqalarına qarama-qarsı qoymastan hám absolyutlestirmesten sheshim shıǵarıwǵa tiykar boladı.

Dál sonday sistemalı qatnas mádeniyatqa ózine tán túrde qatnas bildirgen halda adamlar turmıs iskerligi tarawların da túsiniw múmkinshiligin beredi. Olardan mádeniyat tarawları, mádeniyat institutları quralıp, olar anıq strukturaǵa hám anıq wazıypalarǵa iye bolǵan halda sociallıq múnásibetler principi, kommunikaciya, mádeniy úlgilerdi payda etip mádeniyat sistemasın belgileydi.

Mádeniyattanıw páni tómendegishe bólimlerden turadı.

1. Mádeniyat filosofiyası – mádeniyattaǵı quramalı hám kóp maqsetli processlerdi analizlewde qatnastıń eń ulıwmalıq principlerin kórsetip salıstırmalı analiz, klassifikaciyalawǵa tiykarlanadı. Mádeniyattı filosofiyalıq ańlaw, filosofiyalıq tiykarlaw menen baylanıslı materialistlik, pozitivistlik, obyektiv idealistlik hám basqa kóplegen kózqaraslar bar. Olardıń hárbirinde insannıń tábiyat hám sociallıq topar (socium) áleminde fizikalıq hám ruwxıy turmıs iskerliginiń qáliplesiwi hám rawajlanıwın teoriyalıq túsindiriw usılları hám ózine tán analizlew usılları islenip shıǵılǵan.

2. Mádeniyattıń dúzilis forması. Insanǵa baylanıslı bolmaǵan hám jámiyette

ǵárezsiz bar bolǵan mádeniyattıń ózine tán forması onıń izertlew predmeti bolıp esaplanadı. Mádeniyattıń rawajlanıwı jámiyettiń ishki nızamlıqlarına óz ara baylanıslı boladı dep esaplawshı mádeniyat morfologiyası salıstırmalı analiz hám basqa usıllar tiykarında mádeniyat rawajlanıwınıń dáregi hám faktorların ashıwǵa

23

umtıladı. Olardıń payda bolıw dáwiri, anaw yamasa mınaw mádeniyattıń payda

bolıwınan kriziske ushırawına shekemgi aralıqtı óz ishine aladı.

3. Mádeniyat sociologiyası – qanday da bir jámiyettegi bar bolǵan mádeniyattıń anıq processlerin úyreniw menen shuǵıllanadı; bul hár qıylı

sociologiyalıq xabarlardı toplaw, qayta islew hám analiz etiw menen baylanıslı bolǵan mádeniyat procesin empirikalıq izertlewde belgili bir mádeniyat

sharayatında insanlardıń óz ara múnásibetlerinde sociomádeniyat qatlamlarında kórinedi.

4. Mádeniyat tariyxı – hárbir mádeniyattı ayrıqsha jeke siyrek hám tiykarǵı

hádiyse sıpatında úyrenedi; sonday-aq túrli mádeniyatlardı óz ara salıstıradı, olardıń óz ara múnásibeti hám óz ara tásiri, waqıt hám keńisliktegi olardıń ayırmashılıq, mádeniy rawajlanıwdaǵı ózine tán hám ulıwmalıq táreplerin izertleydi.

5. Mádeniyat ekologiyası – zamanagóy insan turmıs iskerliginiń barlıq tarawların: insannıń individual (jeke) turmısın, jámiyet turmısın, onıń tábiyat penen

óz ara múnásibetlerin óz ishine aladı. Bul mádeniyattanıw izertlewindegi eń jańa

hám tez rawajlanıp atırǵan tarawlardıń biri.

Mádeniyattanıw pániniń tiykarǵı máselesi insan bolıp esaplanadı. Solay eken, mádeniyat – bul insan jaratqan nárseler bolıp tabıladı. Mádeniyattanıw insannıń dúnya menen múnásibeti hám bul múnásibetler onıń turmıs tárizinde sáwleleniwin,

shaxstıń sociallıq hám mádeniy rolin, mádeniyatlar tipologiyasın úyrenedi.

Mádeniyattanıw adamzat jámiyetiniń qáliplesiwinen baslap, házirgi dáwirde dúnya júzilik mádeniyattıń rawajlanıw tariyxı menen tanıstıradı. Mádeniyattı izertlewdiń qıyınshılıǵı sonda, sebebi mádeniyat túsiniginiń ózi kóp mánili, awızeki sóylew

tilinde ǵana emes, al hár qıylı ilimde hám filosofiyada hár qıylı mánige iye.

Ádebiyatta eń birinshi ret rimli orator hám filosof Mark Tulliy Сiсeronnıń (b.e.sh.

45-j.) «Tuskulan disputları» miynetinde ushırasadı. Сiсeronnan baslap, (aqıl mádeniyatı, bul filosofiya) mádeniyatqa tildi, semyalıq qatnasıqlardı, kórkem

ónerdi, ilimdi, mámleketlik basqarıw, dindi kirgizgen nemeс ideologı I.Gerderge (XVIII ásir) shekemgi uzaq dáwirde, onıń mazmunı ózgerip barǵan.

24

Mádeniyattanıw, – dep jazadı L.A Uayt – ilimde júdá jas taraw. Astronomiya, fizika hám ximiyanıń bir neshe ásirlik, fiziologiya hám psixologiyanıń bir neshe on jıllıq rawajlanıwınan soń, ilim, endi, adamnıń insanıylıq minez-qulqı dárejesin anıqlaytuǵın – onıń mádeniyatına dıqqat awdardı... Mádeniyattıń mánisin túsindiriw, tek ǵana, mádeniy bolıwı múmkin. Gerderdiń universal mádeniyfilosofiyalıq koncepсiyasında mádeniyat túsinigi adamzatqa, insaniyatqa tánligi menen xarakterlenedi. Gerder «Adamzat tariyxı filosofiyasına ideyalar» kitabında, mádeniyattıń qáliplesiwin insannıń ekinshi tuwılıwı dep bılay jazadı: «biz bul túsinikti, awıspalı mánidegi insan genezisin qalay atasaq ta boladı, biz onı mádeniyat dep yaǵnıy jerge islew beriw, yaki onı aǵartıwshılıq desek te boladı. Sonda mádeniyat (kultura) hám aǵartıwshılıq shınjırı jerdiń eń shetlerine shekem tartıladı».

Mádeniyattanıw – mádeniyattı ilimiy dálillep, onıń ulıwma tariyxıy mazmunı hám mánisin belgileydi, jámiyetlik ilimler arasındaǵı ornın tiykarlaydı.

«Mádeniyat» ataması házirgi dáwirdegi ilimiy ádebiyatlarda hár túrli mánilerde táriyplengen. «Mádeniyat» hám «Kultura» atamaları qánigeler pikirinshe latınsha «islew beriw», «tárbiya beriw» mánisin ańlatqan. Keyin ala

«máripetli bolıw», «tárbiyalı», «bilimli bolıw» mazmunında isletilgen. Qaraqalpaq tilinde qollanılatuǵın «mádeniyat» ataması arabsha «mádeniy» – «qalalı» degen mánini bildiredi. Amerikalı mádeniyattanıwshı ilimpazlar A.Kreber hám K.Klakxonlardıń 1952-jıldaǵı maǵlıwmatları boyınsha mádeniyat hádiysesine berilgen anıqlama 164 bolsa, sońǵı ádebiyatlarda bul cifr 400 den artıqtı quraydı.

Batıs Evropada mádeniyat túsinigi XVIII ásirdiń aqırınan baslap házirgi mánini beretuǵın bolsa da, tek ǵana XX ásirge kelip jámiyetlik ilimler sistemasınan bekkem orın aldı. Áyyemgi Rimde «Mádeniyat» túsinigi «turmıstı mánawiy tárepten jáne de jaqsılawǵa hám tazalawǵa qaratılǵan ǵamxorlıq» degen mánide de qollanılǵan. Evropa xalıqlarında XVIII ásirdiń aqırlarına shekem «Mádeniyat» ataması ádep-ikramlıq, mádeniyat túsinigi menen birgelikte qollanılǵan. Bunnan kórinip turǵanınday «Mádeniyat» túsinigi hár qıylı táriypleniwine qaramastan

áyyemgi waqıttan házirgi kúnge shekem óz mánisin ózgertpegen. Házirgi waqıttaǵı

25

mádeniyattıń ilimiy túsinigi adamzat tárepinen jaratılǵan hám jaratılıwı dawam etip atırǵan mánawiyat, ruwxıyattıń ózine tánligin ańlaw nátiyjesinde payda boldı.

Adamzat tábiyǵıy turmıs-tárizi tiykarında jasaǵan dáwirinde yaǵnıy, ańshılıq etiw, balıq uslaw, sharwashılıq hám diyxanshılıq penen shuǵıllanǵan waqıtlarda mádeniyat haqqındaǵı pikirdiń payda bolıwı tartıslı bolıp esaplanadı. Ápiwayı bir qálipte rawajlanatuǵın jámiyette insan óz mádeniyatı menen qosılıp jasaǵan. Úrp-

ádetler, erkler, turmısınıń materiallıq hám sociallıq túrleri onnan parq qılmaǵan. Mádeniyat túsinigi keń en jayıwı ushın belgili bir dárejede texnikalıq rawajlanıw hám miynettiń jámiyetlesiwine erisiw talap etiledi. Usı tiykarda mádeniyat ásteaqırınlıq penen insaniyatdan kóbirek erkin bolıp baradı.

Adamzat jámiyeti barlıq waqıtta rawajlanıwda bolıp, ol ózgerip jetilisip, rawajlanıp hám quramalasıp baradı. Túrli tariyxıy dáwirlerde hár qıylı mádeniyatlarda adamlar dúnyanı ózgeshe sezedi, ańlaydı hám qabıl etedi, ózlerine tán túrde kózqarasların hám bilimlerin payda etedi.

Mádeniyat – jámiyettiń jemisi, sociallıq-jámiyetlik turmıstıń áhmiyetli tarawlarınıń biri. Mádeniyatsız jámiyet bolmaǵanınday, mádeniyat da jámiyetten tısqarıda bar bolmaydı. Eń qıyın jámiyetlik shınlıq sıpatında mádeniyattıń ózine tán

ózgesheligi sonda, ol adamzat áwladlarınıń miyneti hám bilimlerin ózine sińdirip aladı, saqlaydı hám bárqulla bayıtıp baradı. Mádeniyat jámiyetlik turmıstıń miyraslıǵı, qádiriyatlardı toplaw hám olardı keleshek áwladlarǵa jetkerip beriw menen baylanıslı bolǵan tarawlardı ózinde sáwlelendiredi. Mádeniyat sociallıq turmıstıń barlıq tarawlarında sáwlelenedi. Usı tárepinen jámiyet mádeniyatın payda etedi. Jámiyette payda bolǵan mádeniyat qanshelli quramalasıp, bayıp barsa, onıń insanǵa hám jámiyetke tásiri jetilisip hám salıstırma ǵárezsizligi kúsheyip baradı. Máselen, antik jámiyet álleqashan ótmish, tariyxqa aylanǵan bolsa da, onıń mádeniyatı házirge kúnde óz áhmiyetin saqlap kelmekte yaki biz usı dáwir mádeniyatın sol waqıttaǵıǵa qaraǵanda kóbirek bilemiz. Sonıń ushın, mádeniyatqa jámiyettiń jemisi, iskerlik usılı sıpatında qaralsa da, hárbir jámiyetti ol yaki bul konkret mádeniyattıń qáliplesiw dáregi sıpatında qarawǵa boladı.

26

Jámiyetlik rawajlanıw iskerlik penen mádeniyattıń óz ara múnásibetlerinde

ózgerislerge alıp keledi. Jámiyettiń rawajlanıwında tariyxıy inerсiyanıń tásirinde adamzat orınlanıwı shárt bolǵan wazıypalardan pútkilley basqa nárseler menen de shuǵıllanadı. Sebebi jámáát oy-pikiri qıyınshılıqlar menen qayta qurıladı.

Materiallıq baylıqlardı qısqa waqıt ishinde joq etiw hám buzıp taslaw múmkin, biraq mánawiy qádiriyatlardan tez waz keship, onıń jańasın birden qabıl etiw qıyınshılıq tuwdıradı.

Mádeniyat hám shaxs tek ǵana mazmunı jaǵınan bir-birine jaqın bolǵan emes, al ishki hám sırtqı tárepleri jaǵınan óz ara sáykes keliwshi túsinikler bolıp tabıladı.

Abu Nasr Farabiydiń «Baxıtqa erisiw haqqında» miynetinde insan kamalatında jámááttiń ornı úlken ekenligin tastıyıqlap sonday deydi: «Kámillikke bir kisiniń ózi jalǵız (birewdiń yamasa kópshiliktiń járdemisiz) erisiwi múmkin emes. Hárbir insannıń tuwma tábiyatında oǵan lazım bolǵan hárqanday is hám háreket procesinde basqa bir insan hám kópshilik penen múnásibette bolıw, óz ara baylanısta bolıw sezimi bar, adamzat jınısınan bolǵan hárqanday insannıń awhalı sonday: hárqanday kámillikke yaǵnıy jetiskenlikke erisiwinde basqalardıń kómeklesiwlerine hám olar menen birlesiwge májbúr boladı». Onıń pikirinshe, insan óz-ózinen baxıtlı bola almaydı, kámillikke de erise almaydı. «Bul nárse onıń háreketlerine, miynetine, belgili bir kásip-óner iyelewine, bilimine hám bilimli, máripetli jámiyette jasawına baylanıslı», - deydi. «Mámlekettiń wazıypası insanlardı baxıtlı keleshekke alıp barıw bul bolsa, ilim hám jaqsı ádep-ikramlıq járdeminde qolǵa kiritiledi». Farabiy mámleketti jetilisken shaxs (monarxiya) jetik qásiyetlerge iye bolǵan birneshe shaxslar (aristokratiya) hám saylanǵan shaxslar (demokratiya) járdeminde basqarıw túrlerin kórsetedi. Mádeniyat individual hám sociallıq turmıs penen úzliksiz birliktiń payda bolǵan waqtına shekem bar boladı.

Mádeniyat insanlarǵa deneniń aǵzaları sıyaqlı, instinktler yamasa tuwma talant sıyaqlı tábiyǵıy berilmeydi, hárbir individ óziniń jeke tájiriybesi tiykarında,

ǵárezsiz ráwishte tikkeley átiraptaǵı adamlardıń, jámiyettiń hám ótken atababalardıń toplaǵan tájiriybelerin ózlestiredi. Shaxstıń qáliplesiw procesinde mádeniyattıń materiallıq dúnyası da bayıp baradı.

27

Shaxstıń mádeniyat penen óz ara múnásibeti heshqashan tolıq hám uyǵın bola almaydı. Sociallıq hám individual turmıs, sonday-aq mádeniyat stixiyası bir-biri menen sáykes kelmewi múmkin. Mádeniyat bárqulla insan menen tıǵız baylanıslı bolıp olsız jasay almaydı. Mádeniyat bárqulla qádiriyatlardıń eń ullı toplamı, tájiriybeler ǵáziynesi bolıp qaladı. Adamzat áwladları onnan paydalanadı hám oǵan óz úleslerin qosadı.

Mádeniyat shaxsqa tásir etedi hám onıń psixologiyalıq halatın qáliplestiredi, shaxstıń xarakterinde hám dúnyanı biliwinde áhmiyetli bolıp qaladı. Shaxs mádeniyat penen tómendegi tarawlarda múnásibette boladı:

Birinshiden, mádeniyat tásir etiw obyekti sıpatında onı ózlestiredi; Ekinshiden, mádeniy qádiriyatlardı tasıwshı hám sáwlelendiriwshi sıpatında

konkret mádeniy ortalıqta iskerlik kórsetedi:

Úshinshiden, mádeniy dóretiwshilik subyekti sıpatında mádeniyattı rawajlandıradı.

Mádeniyat hám shaxstıń óz ara múnásibetleri, onıń shaxs turmısında tutqan ornı haqqında, sonı aytıw múmkin, tábiyat stixiyalı nızamlıqlar tiykarında rawajlanıp barsa, insannıń ishki dúnyasın, «tábiyatın» qáliplestiriw maqsetli, baǵdarlanǵan tiykarda shólkemlestiriledi, bunda mádeniyat insaniyatqa sonday imkaniyattı jaratıwshı áhmiyetli qurallardıń biri boladı.

Mádeniyattanıw – tariyx, filosofiya, sociologiya, etnografiya, social psixologiya sıyaqlı bir qatar ilimlerdiń kesispesinde payda bolǵan, jańa social gumanitar ilim bolıp esaplanadı. Onıń úyreniw obyekti jámiyetlik reallıq bolǵan mádeniyat hám insan turmısı esaplanadı. Onda mádeniyattıń payda bolıwı, rawajlanıwı, jámiyette ámel etiwi menen baylanıslı máseleler haqqında, mádeniyat qaǵıydaları institutlarınıń, qádiriyatlardıń jámiyet turmısı hám rawajlanıwındaǵı ornı, óz ara baylanısları processleri úyreniledi.

Farabiy orta ásirde birinshilerden bolıp jámiyettiń kelip shıǵıwı, maqset wazıypaları haqqında izshil tálim dóretti. Bul táliymatta mádeniyatlı jámiyettiń kóp máseleleri mámleketti basqarıw, tálim-tárbiya, ádep-ikramlıq, máripat, diniy isenim, urıs hám tınıshlıq, miynet hám t.b. óz ishine alınǵan.

28

Dúnya mádeniyatınıń kelip shıǵıw tariyxına názer awdarsaq, antik dáwirden baslap, jámiyetlik mádeniyattı tek bilim hám kónlikpe sıpatında ǵana emes, al adamzat ámeliy háreketiniń nátiyjesi sıpatında qabıl ete baslaǵan. Máselen, e.sh. 45-jılı jasaǵan filosof Ciceron «sana mádeniyatı» haqqında aytıp ótken. Rim sóz sheberiniń pikirinshe, sanaǵa jerdi islegendey etip háreket etiw kerek. Usılayınsha, sanaǵa islew bere alǵan, mánawiy qábiletlerin rawajlandıra alǵan insan ǵana – mádeniyattıń tiykarǵı mazmunı bolıp esaplanadı. Demokrit pikiri boyınsha da, mádeniyattıń tiykarın mine usı insan jaratqan. Insan tábiyatqa eliklew hám onı ózine boysındırıw procesinde mádeniy qádiriyatlardı jaratıp baradı. Grek filosofiyasınıń eń baslı kulminaсiyalıq noqatı – bul insanǵa qálip sıpatında qaraw, yaǵnıy olar hámme nárseni insan kelbetinde kóredi, óz dúnyaqarasında hámme nárseni insanǵa, onıń xarakterine uqsatadı. Olar filosofiyada hátteki, qudaylar da is-háreketleri hám sırtqı kórinisi menen insan pishiminde, kelbetinde sáwlelengen.

Orta ásirlerge kelip mádeniyat qubılısın uǵınıwda belgili bir ózgerisler júz berdi. Endi, quday bahalılıq tiykarı sıpatında qabıl etilip sol tiykarda mádeniyat principleri islep shıǵıladı. Xristianlıq filosofiyasınıń tiykarın salıwshı Avreliy Avgustin pikirinshe: «quday jolında jasaw – bul insan ushın jalǵız qádirli jol. Eń gózzal, jaqsı, taza hám jaqtılı, unamlı qásiyetler Qudayda, al turmısta emes. Quday artist sıyaqlı bolmıstı jarattı Insan da artist, ol mádeniyattı jarattı...».

Mádeniyat – lingvokulturologiya ushın baslı túsinik. Sol sebepli onıń mazmunın, semiotikalıq tábiyatın tereńirek kórip shıǵıw shárt. «Mádeniyat» sózi latınsha Colere (kultura) sózinen alınǵan bolıp, «tayarlaw, tárbiya, rawajlanıw, eslew, kult» mánilerin ańlatadı. XVIII ásirden baslap insan iskerligi, pikirlewi nátiyjesinde payda bolǵan barlıq nárselerge qarata qollanıla basladı. Biraq dáslep sóz «insannıń tábiyatqa maqsetli tásiri, tábiyattıń insan mápi ushın ózgeriwi (mısalı, diyqanshılıq mádeniyatı)» mánisinde jumsalǵan. Antropologiya – insan hám onıń mádeniyatı tuwralı ilimlerden bolıp tabıladı, insan minez-qulqın, insannıń sociokulturologiyalıq qatnaslar sistemasına kiriwi menen baylanıslı normalar, qadaǵalawlar, tabular ornatılıwın, mádeniyattıń jınıslıq ózgeshelikke tásirin, muhabbattıń mádeniy fenomen ekenligin tastıyıqlaydı, mifologiyanı

29

mádeniy qubılıs sıpatında izertleydi. Bul ilim inglis tilinde sóylewshi mámleketlerde XIX ásirde payda bolǵan hám birqansha tarmaqlarǵa bólinedi. Bizdi qızıqtıratuǵın áhmiyetli baǵdarlardıń biri bolsa, kognitiv antropologiya bolıp tabıladı. Kognitiv antropologiyanıń tiykarında mádeniyatqa tımsallar sisteması sıpatında qaraw jatadı. Bul tımsallar insannıń ańlaw qábileti, dúnyanıń formalıq hám ruwxıy dúzilisi menen baylanıslı esaplanadı. Kognitiv antropologiya izertlewshileriniń pikirinshe, tilde barlıq kognitivlik kategoriyalar jámlesken bolıp, olar insan aqılı hám mádeniyatınıń bolmısın qurawı menen ajıralıp turadı. Bul kategoriyalar insan bolmısı ushın immanent emes, al insannıń mádeniyatqa qatnası procesinde júzege keledi. XX ásirdiń 60-jıllarında Mádeniyattanıw (kulturologiya)

– mádeniyat haqqındaǵı óz aldına ilim sıpatında qáliplesti. Ol filosofiya, tariyx, antropologiya, sociologiya, psixologiya, etnologiya, etnografiya, til bilimi, kórkem

ónertanıw, semiotika, informatika kesilisken noqatta payda bolıp, bul ilimlerge tiyisli bilimlerdi bir kózqaras astına jámlestirdi. Mádeniyat – social-gumanitar bilimlerdiń baslı túsinikleriniń biri esaplanadı. Ol ilimiy atama sıpatında XVIII

ásirdiń II yarımında – «aǵartıwshılıq ásiri»nde qollanıla basladı. Ilimiy

ádebiyatlarda bul atamaǵa dáslepki túsinik E.Taylor miynetinde ushırasadı. Ol mádeniyat, - degende, adamzat jámiyetiniń aǵzası sıpatında ózlestirgen bilim, isenim, kórkem óner, nızam, etika, úrp-ádetler, qábilet hám basqalardıń jıyındısın túsinedi. P.S.Gurevichtiń pikirinshe, atamaǵa berilgen táriypler muǵdarı tórt xanalı san menen bildiriledi. Bul jaǵday tek qubılısqa bolǵan qızıǵıwshılıqtı ǵana emes, sonday-aq, házirgi mádeniyattanıw iliminiń metodologiyalıq máselelerin de kórsetip beredi. Biraq, házirgi kúnge shekem dúnya mádeniyattanıwında mádeniyattı túsiniwde hám onı úyreniwde jalǵız hám bul metodologiyalıq hár qıylılıqtı sheshiw múmkin ulıwmalıq kózqaras joq.

Mádeniyattıń úyreniliwindegi túrli kózqaraslar

Házirgi waqıtqa kelip mádeniyattanıwshılardıń mádeniyatqa táriyp beriwinde birneshe qatnas kózge taslanadı. Olardan ayırımların kórip shıǵamız.

30