Lingvokulturologiya

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Abdinazimov Sh., Tolıbaev X.

L I N G V O K U L T U R O L O G I Y A

(oqıw qollanba)

5A120102 – Lingvistika (qaraqalpaq tili)

NÓKIS – 2020

1

LINGVOKULTUROLOGIYA. Oqıw qollanba. Sh.Abdinazimov, X.Tolıbaev. Nókis. « » baspası. 2020-jıl. ____ bet.

Bul oqıw qollanbada tiykarınan til – mádeniyat – insan, mádeniyat hám onıń izertleniwi, lingvokulturologiyanıń teoriyalıq tiykarları, lingvokulturologiyanıń obyekti, predmeti, maqseti hám wazıypaları, metodı hám metodologiyası, lingvokulturologiyanıń terminologiyalıq apparatı, lingvobirliklerdiń analizi, metafora, insan – mentallıq hám til tasıwshısı, qaraqalpaq folklorındaǵı toponimlerdiń lingvomádeniy analizi máseleleri hár tárepleme hám tereń ilimiy bayanlanǵan.

Oqıw qollanba joqarı oqıw orınlarınıń magistratura basqıshı 5A120102 - Lingvistika (qaraqalpaq tili) qánigeliginiń mámleketlik bilimlendiriw standartı hám úlgi oqıw joba talapları tiykarında tayarlanǵan. Sonday-aq, bul oqıw qollanba tilshi ilimpazlar, doktorantlar hám studentler, qaraqalpaq tili páni oqıtıwshıları hám til bilimine qızıǵıwshı oqıwshılar jámiyetshiligine arnalǵan.

Pikir bildiriwshiler:

G.Qarlıbaeva – filologiya ilimleriniń doktorı

A.Pirniyazova – filologiya ilimleriniń kandidatı

Bul oqıw qollanba Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti keńesi tárepinen 2020-jıl 8-fevral kúngi májilisinde №7/7.6-sanlı bayanlaması menen kórip shıǵıldı hám baspaǵa usınıs etildi.

2

ALǴÍ SÓZ

Búgingi kúnde tekstti analizlewde izertlewshiler semantika, kognitologiya, lingvopoetika, psixolingvistika, lingvokulturologiya sıyaqlı bir qatar jańa baǵdarlar qolǵa kiritken jetikenliklerge tayanıp jumıs alıp barmaqta. Bunnan maqset – sóylewdi payda etiwshi hám onı qabıl etiwshi adam faktorınıń tillik iskerlikte qanday orın tutıwın anıqlaw bolsa, ekinshi tárepten, teksttiń semantikalıq, lingvokulturologiyalıq ózgesheliklerin ele de tereńirek úyreniw esaplanadı.

Usınday áhmiyetli máselelerdiń biri házirgi waqıtta til iliminde hámmeniń dıqqatın ózine tartıp atırǵan til hám mádeniyat túsinigi menen baylanıslı bolǵan – lingvokulturologiya máseleleri tilshi ilimpazlar tárepinen úyrenilip atırǵan bolsa da, biraq tolıǵı menen óz sheshimin tapqan joq. Bul oqıw qollanba – til biliminiń jańa tarawı lingvokulturologiyaǵa arnaladı.

Lingvokulturologiya til ilimine tán bolǵan bir qatar jańa tarawlardıń biri bolǵan kommunikativ til bilimi hám tekst lingvistikası, tekstti izertlewde antropocentristlik qatnas, kognitiv til bilimi, pragmalingvistika, psixolingvistika, sociolingvistika, lingvoúlketanıw, etnolingvistika tarawlarına tiyisli máselelerdi analiz etiw baǵdarındaǵı izertlew jumısları menen tıǵız baylanıslı.

Til hám mádeniyattıń baylanıslılıǵı, mádeniyattıń tilde óz kórinisin tabıw mashqalası menen baylanıslı máselelerdiń metodologiyalıq tiykarınıń tariyxı oǵada uzaq emes, al jaqın jıllardan baslanadı. Onıń tiykarı sıpatında rus tilshileri V.V.Vorobyov, V.N.Teliya, V.A.Maslovanıń jumısları xızmet atqaradı.

Házirgi waqıtta tildi oqıtıwda tilge mádeniyat fenomeni, álemdi milliy til prizması arqalı tanıw quralı, ayrıqsha, milliy mentallıqtı sáwlelendiriwshi qural sıpatında dıqqat az awdarıladı, al til bolsa jańa oy-pikir hám álemge jańasha qatnastıń baslı deregi.

Lingvokulturologiya kursı til boyınsha basqa pánlerdi tolıqtırıwshı xızmet atqarıp, tilge mádeniy kodlardıń qáliplesiw faktorı hám mádeniy informaciyanı

3

ózlestiriw usılı kózqarasınan qatnas jasaydı. Solay etip, «Lingvokulturologiya» páni til hám mádeniyattıń óz ara tásiri mashqalalarınan tiyisli maǵlıwmatlar beredi.

Oqıw qollanba 10 bólimnen ibarat. Dáslepki bólimlerde til hám mádeniyattıń óz ara tásiriniń teoriyalıq mashqalaları boyınsha maǵlıwmat berildi. Keyingi bólimde qaraqalpaq dástanlarındaǵı toponimlerdiń lingvomádeniy analizi berildi.

Oqıw qollanbada til faktlerin túsindiriwde folklorlıq materiallar, sonday-aq, qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarınan mısallar analizlendi.

Adamlardıń óz xalqınıń ótmishi, mádeniyatınıń dereklerine qızıǵıwshılıǵı onı óziniń ana tiline dıqqat penen jańasha qarawǵa, úyreniwge májbúrleydi. Áyyemgi dáwirlerdiń belgileri aradan neshe ásirler ótiwine qaramastan házirgi waqıtta naqılmaqallar, frazeologizmlerdiń, teńewler hám paremiyalar, onomastikalıq materiallar menen miflerde saqlanıp qalǵanınıń gúwası bolamız. Tilimizde saqlanıp qalǵan bul materiallardı úyreniw arqalı áyyemgi ata-babalarımızdıń ózin qorshaǵan dúnyaǵa, jámiyetke kózqarası hám ózimizdiń ózligimizdi tanıymız. Máselen, «Jeti qabat aspannıń ústinde» frazeologizmi quwanıwdıń eń joqarǵı shegi túsinigin ańlatadı. Bul frazeologizm arqalı áyyemgi dáwirdegi ata-babalarımızda aspan biriniń ústine biri jaylasqan jeti qabattan ibarat degen túsinikke iye bolǵanın, al tilimiz sol «jeti qabat aspan» túsinigin ózinde saqlaǵanınıń guwası bolamız. Islam dinine baylanıslı ańız-áńgimelerde aspannıń jeti qabattan ibarat ekenligi tuwralı aytıladı: Birinshi qabat kók jasıl zumrudtan jasalǵan, atı Rafiqdur, ekinshi qabat kók gúmisten jasalǵan, atı Ruqadur, úshinshi qabat kók yaquttan ibarat, atı Qaydamdur, tórtinshi qabat kógis hinjiden, atı Moundur, besinshi qabatı kók altunnan, atı Rashqodur, altınshı qabat kók, sarı yaquttan, atı Zaxodur, jetinshi qabat kók nurdan ibarat, atı

Aribodur1. Bunday tillik faktorlar menen tanısıw biziń mádeniyatımızdıń dereklerin ele de tereń túsiniwge járdem etedi. Tilde áyyemgi dáwirdegi xalıqtıń ruwxıy dúnyası tildegi miflerde jaqsı saqlanǵan. Sonlıqtan da, lingvokulturologiya xalıqtıń mádeniyatınıń bir bólegi hám onıń milliy tildegi sáwlelengen faktleri tiykarında sıpatında mifologiyanı da úyrenedi.

1 Рабғузий. Қиссаси Рабғузий. -Тошкент, 1990. -Б. 13

4

Adam balalıǵınan tildi úyreniw menen birge, óz xalqınıń mádeniyatın tereń

úyrense haqıyqıy insan bolıp qáliplesedi. Xalıq mádeniyatınıń barlıq ózine tánligi onıń tilinde sáwlelenedi. Máselen, izertlewshilerdiń kórsetiwine qaraǵanda, yapon tilinde turpayı hám mádeniyatsız sózler joq. Sonlıqtan da, V.I.Jelvistiń baqlawlarına qaraǵanda, A.Chexovtıń «Dura», F.Dostoevskiydiń «Idiot»,

S.Eseninniń «Sukin sın» shıǵarmaların yapon tiline awdarma jasawda awdarmashılar qıyınshılıqqa ushıraǵan. XX ásirdiń aqırına kelip adamlar bizdi qorshaǵan álem tuwralı hám basqa da barlıq maǵlıwmatlar lingvistikalıq kanal boyınsha keletuǵının tolıq tán aldı. Insan zatlar hám predmetler dúnyasına salıstırǵanda keń, sózler dúnyasında jasaydı. Informaciyanıń tiykarǵı bólegi oǵan sóz arqalı jetkeriledi, insannıń jámiyettegi jetiskenligi onıń sózdi qanshelli dárejede iyelegenine baylanıslı, tek sóylew mádeniyatı kózqarasınan emes, al tildiń jasırın sırlarına kiriw uqıplıǵına da baylanıslı. Filosoflar, qanday da bir predmet yamasa qubılıstı atawshı sózdi tuwra mánisinde túsiniw arqalı da zatlar dúnyasın ańsat ańlaw múmkinligin aytadı.

Solay etip, tildiń sırı – adamzat sırlarınıń eń tiykarǵısı, eger ol sırdı ashıwǵa erissek, joǵaltılǵan bilimler hám neshe ásirlerden berli jasırın sırlar ashıladı.

Til – miflerdiń saqlanıwındaǵı tiykarǵı derek. Tillik qubılıslardı mifologiyanı esapqa alǵan halda tereń analizlew – házirgi til biliminiń aktual hám áhmiyetli wazıypası. Onıń tiykarǵı wazıypası – til arqalı xalıqtıń mentallıǵın izertlew, til arqalı saqlanǵan mádeniy dástúrlerdi anıqlaw, jer-suw atamaları, turaqlı sóz dizbekleri, naqıl-maqallar hám metaforalarda xalıqtıń mifologiyalıq bilimleri saqlanǵanlıǵın analizlew bolıp tabıladı. Ásirese, turaqlı sóz dizbekleri xalıqtıń mentaliteti hám mádeniyatı tuwralı bahalı maǵlıwmatlardıń deregi esaplanadı, olarda mifler, legendalar, úrp-ádetler jámlengen.

Bul joqarıda kórsetilgen rus til biliminde dóretilgen jumıslarda lingvokulturologiya iliminiń máseleleri tereń úyrenilgen. Al, qaraqalpaq til biliminde bul máselelerge arnalǵan miynetler joq.

Bul qollanbada biz, joqarıda kórsetilgen jumıslarǵa tayanǵan halda lingvokulturologiya jónindegi pikirlerdi jámlestiriwge umtıldıq.

5

Bunda tiykarǵı dárek sıpatında V.A.Maslovanıń «Lingvokulturologiya» (Moskva, 2001) oqıw qollanbasına súyendik.

Avtorlar bul oqıw qollanba birinshi tájiriybe sıpatında dóretilip atırǵanın esapqa alıp oqıw qollanba boyınsha pikir hám usınıslar bolatuǵın bolsa, olardı inabatqa alatuǵının bildiredi.

6

I BÓLIM. TIL – MÁDENIYAT – INSAN

Jobası:

1.Til biliminde paradigma túsinigi

2.Antropocentristlik paradigma hám onıń lingvokulturologiyadaǵı ornı

3.Lingvokulturologiyanıń til bilimindegi ornı

4.Lingvokulturologiyanıń til biliminiń basqa tarawları menen baylanısı

Til biliminde paradigma túsinigi. Paradigmalardıń ózgeriwi máselesi.

Olardıń salıstırmalı-tariyxıy, sistemalıq-strukturalıq hám antropocentristlik túrleri. XXI ásir til iliminde tildi tek qatnas quralı hám oy-sananıń nátiyjesi sıpatında

emes, millettiń mádeniy gilti sıpatında úyrenetuǵın tarawları júzege kelmekte. V.Gumboldt, A.A.Potebnya hám basqa ilimpazlardıń ilimiy jumıslarında bul baǵdarlardıń payda bolıwınıń tiykarı salınǵan. Atap aytqanda, V.Gumboldt

«Milletim tiliniń shegaraları meniń dúnyaqarasımnıń shegaraların belgleydi», - dep aytqan edi. Til xabardı jetkeriw xızmetin ǵana emes, sonday-aq, insan jasap atırǵan bolmıs, ortalıqtı onıń sanasına sáwlelendirip beredi. Mine sonlıqtan da, keyingi dáwirde batıs filosofiyasında insandı tilden paydalanıw processine tiykarlanıp úyreniw dástúri rawajlanbaqta. Házirgi dáwir oyshıllarınıń biri A.M.Xaydegger tildi «bolmıs, barlıq úyi» dep ataǵan. Sol sebepli de til bilimi hárqanday sociallıq ilimler sistemasında, onıń járdemisiz mádeniyattı úyreniw múmkin emes dárejede jetekshi metodologiyalıq abırayǵa iye.

Bul jumısta til tek ǵana házirgi dáwirdegi milletlerdiń ishki dúnyası emes, sonıń menen birge, áyyemgi dúnya adamlarınıń dúnyaǵa kózqarası, jámiyet hám dúnya haqqındaǵı túsiniklerdi sáwlelendiriwshi qural sıpatında túsindiriledi. Ótken ata-babalardıń ruwxıy dúnyası hám túsinikleri búgingi kúnge shekem naqıl-maqal, turaqlı sóz dizbekleri, metaforalar, mádeniy belgiler arqalı jetip kelgen.

7

Bizge málim, insan balalıǵınan baslap óz milletine tán tildi hám til arqalı mádeniyatın úyrenip baradı. Sonda ǵana ol insan esaplanadı. Xalıqtıń názik mádeniy belgileri onıń tilinde óz kórinisin tabadı. Til insannıń ózine tán atributlarınıń biri bolıp, ol arqalı insan ózin hám dúnyanı ańlaydı.

Dúnya haqqındaǵı informaciyalardıń úlken bólegi insanǵa til arqalı jetip keledi. Bunnan kórinip turǵanınday, insan túsinikler dúnyasında jasaydı. Túsinik bolsa zattı (predmet) real kórsetpewi múmkin. Túsinikler dúnyası aqılıy, ruwxıy hám sociallıq mútájlik nátiyjesinde júzege keledi. Bul dúnyaǵa informaciya, álbette sóz arqalı kiredi hám insannıń jámiyettegi jetiskenlikleri onıń sózden qalay paydalana alıwına baylanıslı bolıp qaladı. Jetikliktiń sebebi, tek sóylew mádeniyatı ǵana emes, ásirese, tildiń sırlı dúnyasına kire alıw qábileti menen de baylanıslı.

Filosoflar hátteki, qanday da bir túsinikti bildiriwshi sóz mánisin tolıq iyelegen jaǵdayda materiallıq dúnyanı da basqarıw múmkinligin atap ótedi.

Bul oqıw qollanbada lingvokulturologiya til hám mádeniyat qatnasın úyreniwshi ilim sıpatında túsindiriledi. Onıń tiykarǵı maqseti – xalıqtıń ishki dúnyası hám mádeniyatın til arqalı ashıp beriw esaplanadı.

Ne ushın kóbirek idioma, metafora, allegoriyalarǵa (tımsal) óz aldına ayrıqsha itibar beriledi? Bunıń sebebi, olar millet mentaliteti hám mádeniyatı haqqındaǵı maǵlıwmatlardıń bahalı dáregi esaplanadı. Olar mifler, ápsanalar, úrp-ádetlerde

ózgermey saqlanǵan boladı. Rus tilshi ilimpazı B.A.Larin «Tańda jaqtılıq shıq tamshılarında qanday sáwlelense, idiomalar xalıqtıń dúnyaǵa kózqarası, sociallıq dúzim, óz dáwiri ideologiyasın sonday sáwlelendiredi», - degen edi. Tildiń sırları adamzattıń tiykarǵı sırlarınıń biri bolıp qaladı. Óytkeni, ráwiyatlarda Jaratıwshı adamdı «alım» dep atap, perishtelerdiń oǵan bas iyiwin buyırǵanında, Adamnıń isimler ilimin biliwin názerde tutqan edi («Qissasi Rabǵuziy»). Eger biz, til sırların asha alsaq, kóp ásirlik hám joǵalǵan bilimlerdiń ǵáziynesi ashıladı. Biziń maqsetimiz – til birligi ańlatatuǵın mádeniy «boyaw»dı kóre alıwǵa járdem beriw bolıp esaplanadı. Bul belgi tildiń ishki qurılısın sırtqı formaǵa baylanıstıra alıw múmkinshiligin beredi.

8

Antropocentristlik paradigma hám onıń

lingvokulturologiyadaǵı ornı

Tilge antrocentristlik kózqarastan qaraw ideyası házirgi kúnde kópshilik tárepinen unamlı qabıl etilmekte. Kóp ǵana til konstrukciyalarında insan haqqındaǵı túsinik tábiyǵıy hám uzaq dáwir saqlanatuǵını dálillenbekte.

Bul ilimiy baǵdar shet el til biliminde ásirler dawamında izertlenip atırǵan bolsa da, tildi úyreniwde jańa wazıypalardı qoymaqta, tildi sıpatlawdıń jańa usılları, til birlikleri, túsinikleri hám nızamlıqlarına qarata jańa kózqaraslardı talap etpekte.

T.Kun avtorlıǵındaǵı «Ilimiy revolyuciyalar strukturası» miyneti (1962;

Структура научных революций, 1977) izertlewshiler ushın jańasha qatnas jasawǵa máseleler qoyıw hám olardı sheshiw proporcionallıǵı modeli sıpatında qaraw máselesin tasladı. T.Kun bul baǵdarǵa óz aldına ilim tarawı sıpatında qarawdı usınıs etti. Ol belgili bir bilimlerge hám izertlew obyektin (yaǵnıy tildi) túsindiriwshi usıllarǵa iye bolıwı kerek. Bizge belgili, «til biliminde (ulıwma jámiyetlik ilimlerde) kózqaraslar óz ara almasıp qollanılmaydı, biraq olar birbiriniń ústine qurıladı hám bir máseleniń ishinde qatar, óz ara dixotomiyada (qarama-qarsılıqta) boladı». Dástúriy ráwishte ilimde úsh túrli jantasıw bar: salıstırmalı-tariyxıy, sistemalıq-strukturalıq hám antropocentristlik. Salıstırmalıtariyxıy usıl til bilimindegi dáslepki jantasıw esaplanadı, yaǵnıy alǵanda salıstırmalı-tariyxıy usıl tildi izertlewdiń dáslepki arnawlı metodı bolǵan. XIX ásir til ilimi tolıǵı menen usı metodqa boysındırılǵan edi. Sistemalıq-strukturalıq jantasıwda bolsa tiykarǵı dıqqat predmet hám atamaǵa, yaǵnıy sózge qaratılǵan edi. Hátte úshinshi mıń jıllıqta da tildi bul kózqarastan úyreniw múmkin, onıń izertlewshileri kóp. Sabaqlıqlar, ilimiy ádebiyatlar, akademiyalıq grammatikalar, túrli maǵlıwmatnamalar usı teoriya nátiyjesinde payda bolǵan. Bul baǵdardaǵı fundamental izertlewler tek házirgi kún ushın ǵana emes, al aldaǵı waqıtlarda da, hátteki basqasha jantasıwǵa iye bolǵan tildi izertlewshiler ushın da bahalı dárek bolıp qaladı.

9

Antropocentristlik teoriya – izertlew obyektiniń subyektte úyreniliwi, basqasha etip aytqanda, til insanda, insan tilde talqıǵa tartıladı. I.A.Boduen de Kurtene pikirinshe «til tek jeke adamnıń sanasında, ruwxında, qálbinde boladı, bul adam til jámiyetin payda etedi».

Tildi antropocentristlik kózqarastan úyreniw ideyası – házirgi til biliminde tiykarǵı baǵdar esaplanadı. Házirgi waqıtta tillik analizdiń maqseti tildiń túrli sistemalarınıń sáwleleniwin úyreniwden ibarat emes. Til – quramalı qubılıs. E.Benvenist aytıp ótkenindey, «Tildiń ózligi sonshelli ózine tán, onı bir neshe strukturalardan ibarat dep bahalaw múmkin Olardıń hárbiri ulıwma til biliminiń júzege keliwi ushın tiykar wazıypasın atqarıwı múmkin».

Til kóp ólshemli qubılıs bolıp, adamzat jámiyetinde júzege kelgen: ol sistema da, sistemasızlıq ta, ol iskerlik te, sol iskerliktiń ónimi de, máni de, zat ta, óz-

ózinen tártipsiz rawajlanıwshı obyekt hám tártipli, ózin-ózi basqarıwshı qubılıs, ol

ǵárezsiz hám dóreliwshi process...

Qarama-qarsı tárepten baqlap onıń quramalılıǵın túsindiriw arqalı, tildiń bolmısın ashıp baramız. Tildiń quramalılıq qásiyetin sheshiw ushın Yu.S.Stepanov onı bir neshe túrde sıpatlaydı. Bul sıpatlardan hesh qaysısı tildiń tolıq kórinisin sáwlelendire almaydı: 1) til – individtiń tili sıpatında; 2) til – tiller semyası aǵzası sıpatında; 3) til – sistema sıpatında; 4) til – struktura sıpatında; 5) til – xarakter hám tip sıpatında; 6) til – kompyuter tili sıpatında; 7) til – ideyalar mákanı hám «ruwx máskanı» (M.Xaydegger) sıpatında, yaǵnıy insannıń quramalı kognitiv iskerligi nátiyjesi sıpatında. Sol mániste jetinshi túsindirmege kóre, til birinshiden, xalıq iskerligi nátiyjesi, ekinshiden, dóretiwshi adamlar iskerligi nátiyjesi hám tildi normalastırıp turıwshı (mámleket, institutlar, nızam hám qaǵıydalardı islep shıǵıwshılar) iskerligi nátiyjesi esaplanadı. XX ásirdiń aqırında bul sıpatlamaǵa jáne bir túsindirme qosıldı: til mádeniyat tuwındısı, onıń áhmiyetli bólegi hám jasawınıń shárti, mádeniy belgilerdiń qáliplesiw dáregi. Antropocentristlik kózqarastan insan bolmıstı óz sanası arqalı, óz teoriyalıq hám

ámeliy iskerligi arqalı sezinedi, ańlaydı.

10