Házirgi qaraqalpaq tilinde seplikli konstrukciyalardıń sinonimiyası

Seplik mánisiniń sintaksislik xızmeti bir sóz formalarındaǵı morfologiyalıq qurallar arqalı ańlatıladı, sonlıqtan da seplik sóz ózgertiwshi morfologiyalıq kategoriya bolıp esaplanadı.

Basqa tillerdegi sıyaqlı, qaraqalpaq tilindegi seplikler de erte wakıt-larda qálipesken hám tildiń tariyxında aytarlıqtay ózgerislerge ushıramay rawajlanıp kiyatırǵan sistema. Házirgi qaraqalpaq tilinde de burınnan qollanılıp kiyatırgan altı seplik (ataw, iyelik, barıs, tabıs, shıǵıs, orın) qollanıladı. Hár seplik óziniń gáptegi basqa sózler menen baylanısıw hám mánilik ózgesheliklerine iye.

Qaraqalpaq tiliniń sońǵı waqıtlardaǵı funkcionallıq rawajlanıwına baylanıslı ondaǵı seplik kategoriyasında da ayırım ózgerisler payda boldı. Bunday ózgerisler, álbette, burınnan qáliplesken seplik sistemasın ózgertip jibermeydi, al tek olardıń mánilerine, qollanılıw uqıplılıǵına, jiyiligine ayırım ózgerisler qosadı.

Házirgi qaraqalpaq tilinin seplikleriindegi sońǵı waqıtları kózge túsetuǵın ózgeris bul olardıń mánisi hám funkciyası jıǵınan bir-birine jaqınlasıwı, bir-biriniń ornına qollanıwı, yaǵnıy óz-ara sinonimlik qatnasqa túsip funkcionallıq orın almasıwı.

Sepliklerdiń sinonimiyası degende, álbette, olar hámme waqıtta bir-birin mánisi, xızmeti hám baylanısı boyınsha almastıra aladı, dep túsinbew kerek, olardaǵı sinonimlik qatnas mánilik jaqınlıǵı boyınsha tek ayırım kontekslerde kórinedi.

Sonlıqtan da ayırım izertlewshiler túrkiy tillerindegi sepliklerdiń bir-birin almastırıwın, biriniń ornına ekinshisiniń qollanıwın siyrek qubılıs dep esaplaydı hám onıń sebebi tariyxıy rawajlanıwdaǵı ishki jaǵdaydıń ózgesheliklerine, tiller arasındaǵı qatnasqa hám sepliklerde, semantikalıq jaqtan jaqın zonalarınıń bolıwına baylanıslı dep kórsetedi.12 Bizińshe, seplikler arasındaǵı sinonimiya házirgi waqıtta ónimli paydalanıladı hám onı biykarlawǵa bolmaydı.

Seplik formalarınıń óz-ara sinonim bolıp keliwi rus til bilimindegi,3 sońǵı jılları ayırım túrkiy tillerinde de ózine dıqqat awdarıp kiyatır. Máselen: túrkmen tiliniń sońǵı shıqqan grammatikasında grammatikalıq hám lokal seplikler arasındaǵı, lokal sepliklerdiń ózleri arasındaǵı qatnaslar arnawlı sóz etilip, onda tabıs hám orın, barıs hám shıǵıs, orın hám shıǵıs seplikleriniń mánilik jaqtan jaqın bolıp, bir-biriniń ornına qollanılıw jaǵdayları kórsetilgen.4 Túrkmen tilindegi lokal seplikler arasındaǵı mánilik jaqınlıq M.Xamzaevtiń arnawlı izertlewinde de sóz etilgen.5 Ózbek tilindegi seplik formalarınıń birbirin almastırıw múmkinshilikleri I.Ziyaevanıń arnawlı maqalasında6 hám M.Iminovtıń kandidatlıq dissertaciyasında7 arnawlı alıp izertlengen. Al, qaraqalpaq tilindegi sepliklerdegi sinonimiya qubılısı birinshi ret A.Bekbergenovtıń miynetlerinde sóz etiledi. Ol óziniń qaraqalpaq tiliniń stilistikası boyınsha miynetinde8 birinshi ret sepliklerdiń sinonimiyasına toqtap, onıń jeti túrin, seplik formaları menen tirkewishlerdiń sinonimi bolıp keliwindegi bes túrin kórsetti. Avtor qaraqalpaq tili morfologiyalıq qurılısınıń rawajlanıw máselelerine arnalǵan maqalasında9 sepliklerdegi sinonimiyanıń burın kórsetilgen jeti túrine toqtaǵan, sonıń menen birge ol sepliklerdegi sinonimiyanıń sebeplerin de aytqan.

Al, akademiyalıq grammatika ushın arnap jazılǵan «atlıq» bóliminde10 A.Bekbergenov házirgi qaraqalpaq tiliniń sepliklerindegi sinonimiyasınıń segiz túrin mısallar menen dálillep kórsetken. Ilimpazdıń bul miynetleri qaraqalpaq tilindegi sepliklerdiń sinonimiyasın úyreniw ushın baslama boldı. Seplik nominativlik sıpatqa iye bolıwı menen birge óziniń basqaratuǵın sózleri arqalı predmetler hám basqa predmetler, háreketler arasındaǵı qatnaslardı sıpatlaydı. Máselen׃ oqıw

1Peshokovskiy A.M.Printsipı i premii stilisticheskogo analiza v otsenke xudejestvennoy prozı. M., 1927, 9-bet

2Axmanova O.S. Slovar` lingvisticheskix terminov, M, 1966, 407-bet

3Sherbak A.M. Ocherki sravnitel`nogy morfologii tyurkskix yazıkov (imya) L., 1977, 70-bet

4Xamzaev M. Lokal` dushimlerXamzaev M. Turkmen tilinin` morfologiyasının` ve sintaksisinin maseleleri.

Ashgabad, 1969, 99-103-betler

5Ziyaeva I. Keleshek formalarining funktsiolal` almoshuviga doir,- «O`zbek tili va adabiyoti», 1966, № 3

6Imenov I. Funkcionalnaya zamena padejnıx konstruktsii v sovremennom uzbekskom literaturnom yazıke. AKD,

Tashkent 1976.

7Bekbegenov A. Qaraqalpaq tilinin` stilistikası. No`kis, 1990, 49-50-betler

8Bekbergenov A. Son`g`ı dawirlerde qaraqalpaq tili morfologiyalıq qurılısının` rawajlanıwı.- Ha`zirgi qaraqalpaq tili rawajlanıwının` ayırım ma`seleri. No`kis, 1993, 70-71-betler

9Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikası (so`z jasalıwı ha`m morfologiya). No`kis, 1994, 137-138-betler

3

baslandı-subekt hám háreket qatnası, oqıwǵa keliw-maqset hám háreket qatnası, oqıwdı pitkeriw- obyekt hám háreket qatnası hám t. b. Sonıń menen birge sepliktiń mánisinde sintaksislik element te boladı, sebebi ol sóz formaları arasındaǵı baylanıstı sıpatlaydı. Máselen׃ oqıwǵa sózi keldi, ketti, qızıǵadı usaǵan feyiller menen ǵana dizbeklesedi, al basqa feyiller menen (máselen׃ kóriw, jatıw hám t. b. ) dizbeklespeydi. Demek, seplikler ushın nominativlik hám sintaksislik elementlerdiń bolıwı shárt, sebebi haqıyqıy turmıstaǵı basqa qublıslar menen baylanısqa hám qatnasqa túspeytuǵın predmetler bolmaytuǵını sıyaqlı basqa sóz formaları menen qatnasta bolmaytuǵın atlıqtıń sóz formaları da joq.

Seplik predmet hám basqa qubılıslar arasındaǵı bir qıylı qatnastı bildirmeydi. Seplik mánileri arqalı bir-birinen ózgeshelenetuǵın sóz formaları óz-ara leksikalıq mánisi boyınsha parıqlanbaydı. Máselen׃ úyge, úyden sózleri tek sintaksislik baylanısları boyınsha ǵana bir-birinen ózgeshelenedi, biraq basqa mánilik ózgesheligi joq. Sonlıqtan da seplik kategoriyası morfologiyalıq sóz ózgeriw kategoriyası bolıp esaplanadı. Óz aldında morfologiyalıq sóz ózgeriw kategoriyası bolıp esaplanadı.

Óz aldında bólek turǵanda seplik forması hesh qanday konkret qatnastı ańlata almaydı. Hár bir sepliktiń affiksi onıń basqa sózler menen baylanısın kórsetedi. Qaraqalpaq tilindegi atlıq óziniń semantikasınıń neni bildiriwine qaramastan kórsetilgen altı sepliktiń birewiniń formasında turadı (ataw sepligi nol forma dep esaplanadı). Qaraqalpaq tili boyınsha 40-50- jıllardaǵı miynetlerde hám sabaqlıqlarda altı seplikke qosa jetinshi seplik kómekshi sepligi berilip keldi. Onıń jalǵawları sıpatında penen, benen, menen kómekshi sózleri kórsetilip, sóz benen qosılıp jazıldı. Mısalı׃ adam menen, kóz benen, tas penen h.t.b. Bul jaǵday qazaq tili grammatikasınıń tásirinen bolǵan dep qarawǵa boladı, sebebi qazaq tilinde, hakıyqatında da, jetinshi kómekles sepligi bar hám ol óziniń affikslerine (jalǵawlarına iye.) Mısalı׃ adammen, kózben, taspen. Al, qaraqalpaq tilinde onday affiksler joq, olardıń xızmetiń penen, benen, menen tirkewishleri atqaradı.

Qazaq tilinde men, ben, pen kómekshi morfema xızmetin atqaradı, al qaraqalpaq tilinde menen, benen, penen óz aldına qollanılatuǵın sóz, bólek sóz shaqabı, kómekshi sóz, ol seplik affiksi bola almaydı. Sonlıqtan da 60-jıllardan baslap qaraqalpaq tiliniń grammatikasınan kómekles sepligi alıp taslandı. Biraq qaraqalpaq tili boyınsha qániyge ayırım izertlewshilerdiń 70jıllardaǵı miynetlerinde elege deyin qaraqalpaq tilinde jeti seplik bar dep kórsetilgen.1

Basqa túrkiy tillerdegi sıyaqlı, qaraqalpaq tilindegi seplikler óziniń mánisine hám atqaratuǵın tiykarǵı sintaksislik xızmetlerine qaray grammatikalıq hám keńislik seplikleri bolıp ekige bólinedi.2 bólinedi.2 Grammatikalıq seplikler tómendegi qatnaslardı bildiredi: ataw sepligi-baslawısh xızmetin xızmetin iyelik sepligi iyelewdi, menshiklewdi bildirip anıqlawısh xızmetin, tabıs sepligi tikkeley obyekti bildirip tuwra tolıqlawısh xızmetlerin atqaradı. Keńislik seplikleri tómendegi mánilerde qollanıladı: Barıs sepligi is-hárekettiń keyingi punktin yamasa baǵdarın shıǵıs sepligi is-hárekettiń shıǵıw punktin, al orın sepligi statikalıq is-háreketti onıń ornın kórsetedi. Izertlewshiler (N.K.Dmitriev, E.V.Sevortyan) sepliklerdiń bunday bóliniwin shártli dep esaplaydı. Sebebi tildiń tariyxıy rawajlanıwında seplikler de ózleriniń dáslepki mánileri menen birge jańa mánilerge de iye bolıp ózleriniń semantikasın keńeytken. Mısalı׃ barıs sepligi házirgi wakıtta keńislik sepligi sıpatında da, grammatikalıq seplik sıpatında da qollanıladı. Usınday ózgerislerdiń nátiyjesinde házirgi qaraqalpaq tilindegi seplikler hár qıylı sóz dizbeklerinde ózlerin basqarıwshı sózlerge beyimlesip geyde mánilik jaqtan óz-ara jaqın, sinonim bolıp keledi bunday sinonimiya tek belgili bir sóz dizbeklerine, konstrukciyalarda, kontekstlerde júzege keledi hám hár qıylı boladı. Bul jumısta házirgi qaraqalpaq tilindegi seplik formalarınıń belgili bir konstrukciyalarda mánileri boyınsha jaqın bolıp, bir-biriniń xızmetinde kollanılıw jaǵdayların bunday jaǵdaylarda olardaǵı uqsaslıq hám ayırmashılıqlardı anıqlawǵa hár bir sepliktiń sinonimlik qatnasqa túsiw múmkinshiliklerin hám sebeplerin ashıp kórsetiwge hám sinonimlik qatnastaǵı sepliklerdiń ádebiy tilde qollanılıwdaǵı stilistikalıq ózgesheliklerin anıqlawǵa arnalǵan.

Jumısta jazıwda óziniń bahalı másláhátlerin bergen marhum ilimiy basshı filologiya ilimleriniń kanditatı, docent A. Bekbergenovtıń topıraǵı torqa bolsın deymiz. Jumısta baspaǵa tayarlawda bergen járdemi hám redaktorlıq xızmeti ushın filologiya ilimleriniń doktorı M. Xudaybergenovqa,

1Nurmuxanova A`. Tu`rkiy tillerinin` salıstırmalı grammatikası. Alma-ata, 1971, 61-bet

2Dmitreev N.K. Grammatika bashkirskogo yazıka. M-L., 1948 61-bet, Sevortyan E.V. Kategoriya padejaIssledovaniya po sravnitel`noy grammatike tyurskix yazikov, II, morfologiya, M., 1956, 43-bet

4

pikir bildiriwshiler׃ Filologiya iliminiń kandidatı, docent I. Seytnazarova hám filologiya ilimleriniń kandidatı Z. Tilewovalarǵa sheksiz minnetdarshılıq bildiremiz.

2.TIRKEWISHLI HÁM TIRKEWISHSIZ SEPLIK KONSTRUKCIYALARDÍŃ SINONIMIYASÍ

Tirkewishler kómekshi sózlerdiń bir túri sıpatında seplik affiksleri arqalı bildiriletuǵın mánilerdi anıqlap, ózi dizbeklesip keletuǵın seplik formasındaǵı sózdiń názik mánilik ózgesheliklerin tolıqtırıp, sol sózdiń gáptegi basqa sózlerge hár qıylı qatnasların kórsetiw ushın xızmet etedi.

Ayırım jaǵdaylarda seplik affiksleri arqalı bildiriliw múmkinshiligi bolmaǵan sintaksislik qatnaslar usı tirkewishler arqalı bildiriledi.1 Qaraqalpaq tilinde, basqa tillerdegi sıyaqlı, tek ataw, barıs hám shıǵıs seplikleri tirkewishler menen qollanıladı. Biraq qaraqalpaq tili boyınsha ilimiy grammatikalarda, háttegi keyingi waqıtta shıqqan mektep sabaqlarında da tabıs sepligi de tirkewishler menen qollanıladı dep, onıń tirkewishleri sıpatında jaǵalap, boylap sózleri kórsetilgen:2 Dáryanı jaǵalap qashıp otırdı. Asfalt joldı boylap.. júrdi. Bizińshe, bul kórsetilgen sózlerdi tirkewish qatarına jatqarıwǵa bolmaydı, sebebi olar ele ózleriniń leksikalıq mánilerin joytqan joq hám belgili bir sorawǵa juwap berip gáp aǵzası boladı: qáytip qashıp otırdı? (jaǵalap), qáytip júrdi (boylap). Olar tabıs sepligindegi sózlerdi basqaratuǵın mánili feyillerden jasalǵan hám feyil formaları bolıp qosımsha háreketti, tiykarǵı hárekettiń sının bildiredi. Sonlıqtan da, qaraqalpaq tilinde tabıs sepligi tikkeley obyektti bildiredi hám ol hámme waqıtta tirkewishsiz qollanıladı.

Qaraqalpaq tilindegi tirkewishler bir seplikti basqarıp qollanıladı. Tek menen (benen, penen), ushın tirkewishleri ǵana betlew almasıqları menen kelgende eki seplikte -ataw, iyelik sepliklerinde qollanıladı: sen menenseniń menen, men ushınmeniń ushın. Bul formalardan iyelik sepligi forması bir qansha ónimlirek qollanıladı: seniń menen, onıń menen hám t.b Soń tirkewishi - ǵan//-gen, -qan//-ken formalı feyiller menen dizbekleskende, geyde shıǵıs sepliginiń affiksi túsirilip, ataw sepligi formasında da aytıla beredi: kelgennen sońkelgen soń, bolǵannan sońbolǵan soń. Biraq, bul formalar arasında mánilik hám stilistikalıq ózgeshelikler seziledi.

Tirkewishli hám tirkeuishsiz seplik formaları ayırım jaǵdaylarda bir-birine jaqın mánilerdi, qatnaslardı bildiriwi múmkin. Bul jaǵdayda olar arasında mánilik jaqınlıq bolıp, olardı sinonim sıpatında qarawǵa boladı.

A.N. Gvozdev orıs tilindegi predloglı hám predlogsız seplik formalarınıń jaqınlıǵınıń seplik konstrukciyalardıń sinonimikasıáó dep qaraǵan: prinesti tovarishu-prinesti dlya tovarisha. M.F.Palevskayanıń pikiri boyınsha, bunday formalardı morfologiyalıq sinonimler dep qarawǵa bolmaydı, sebebi olardıń mánileri tek sóz dizbegi quramında bir-birine jaqınlasadı, sonlıqtan da olar sintaksislik sinonimler dep qaralıwı kerek.

Haqıyqatında da seplik formaları kópshilik jaǵdayda tek belgili bir sóz dizbekleriniń quramında ǵana sinonim bolıp birbirin almastıra aladı. Sonlıqtan olardı seplik formalarınıń sinonimiyası degennen góre seplikli konstrukciyalardıń sinonimiyası dep ataǵan durısıraq boladı. Tirkewishler ózleriniń grammatikalıq xızmeti jaǵınan seplik affiksine bir qansha jaqın. Biraq tirkewishler dara turǵanda leksikalıq mánige iye bolmasa da ózleriniń jeke sóz túrinde qollanılıwına qaray seplik affikslerinen qaraqalpaq tilindegi tirkewishlerden ajıralıp turadı. Al, seplik affiksleri bolsa tirkewishlerdey jeke sóz túrinde qollanılıw múmkinshiliklerinen pútkilley ayırılıp, seplik kategoriyasınıń formaları sıpatında affikslik xızmetke ótip ketken ayırımları basqa túrkiy tillerdegidey, seplik affiksleriniń xızmetin atqarıp qollanıladı. Mısalı׃ haqqında, tuwralı, jóninde, ushın tirkewishleri tabıs sepliginiń xızmetin atqarıp keliwi múmkin. Sonlıqtan da bul formalar stilistikalıq ózgesheliklerine qaray tilde tańlap qollanıladı: Jańalıqlar haqqında ayttı-jańalıqlardı ayttı. Onı bilimi ushın maqtadı. Onıń bilimin maktadı.

Tirkewishler dáslepki wakıtları mánili sózler bolǵan biraq sońınan ózleriniń leksiqalıq mánilerin joytıp hár qıylı grammatikalıq xızmet atqaratuǵın kómekshi sózge ótip ketgen.áú Házirgi waqıttaǵı tirkewishlerdiń ayırımları bolmasa, kópshiligi derlik dara turıp óz aldına leksikalıq mánige iye

1Ha`zirgi qaraqalpaq tili morfologiya. No`kis, 1981, 47-bet.

2Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikası (so`z jasalıwı ha`m morfologiya). No`kis, 1994, 127-bet.

5

bolmaydı. Ayırım tirkewishlerdiń leksikalıq mánileri atawıshlar menen yamasa atawıshlıq xızmettegi qollanılǵan sózler menen dizbeklesip kelgende ǵana kórinedi. Mısalı: Óz perzentimdi óz sútim menen toyǵıza almaǵanım-maǵan qanday qorlıq (A.Bekimbetov ). Hayal jaralmaǵan bolıw ushın qul (I.Yusupov). Bundaǵı tirkewishler óz aldına turǵanda hesh qanday leksikalıq máni ańlatpaydı. Birinshi gápte menen tirkewishi sózin basqarıp qural mánisin ańlatadı, ekinshi gápte ushın tirkewishi bolıw sózin basqarıp kelip, maqset mánisinde qollanılǵan. Geyde gápti tirkewish penen aytqanda da, tirkewishsiz seplik formasında qolanılǵanda da mánilik jaqtan jaqınlıq boladı. Máselen׃ ataw sepligindegi haqqında, tuwralı tirkewishleriniń mánilerin geyde tabıs sepligi menen bildiriw múmkin, yaǵnıy bul tirkewishler tabıs sepligi affiksleri xızmetin atqara aladı. Sonlıqtan da bul formalar mánilik jaqtan jaqın sinonim boladı, Mısalı: Dáwletov usı sóylesik ústinde-aq kóp nárseler tuwralı kelisip alıwı múmkin edi (T.Qayıpbergenov). -Dáwletov usı sóylesik ústinde-aq kóp nárselerdi kelisip alıwı múmkin edi.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi tirkewishlerdiń qollanılıwı órisiniń keńeyiwi nátiyjesinde olardıń tirkewishsiz seplik formaları menen sinonim bolıp keliwi múmkinshilikleri de arttı. Sonlıqtan da qaraqalpaq tilindegi tirkewishli seplikler menen tirkewishsiz seplikler menen tirkewishsiz seplikler arasındaǵı, sonday-aq tirkewishli seplikler menen sinonimiyalıq qubılıslardı izertlew úlken qızıǵıwshılıq tuwdıradı, sebebi olar arqalı házirgi qaraqalpaq tiliniń stilistikalıq (sóz tańlaw, sóz qollanıw) múmkinshilikleri anıqlanadı.

2.1. TIRKEWISHLI ATAW SEPLIKLI KONSTRUKCIYALAR MENEN BASQA SEPLIKLI KONSTRUKCIYALARDÍŃ SINONIMIYASÍ

Házirgi qaraqalpaq tilinde tirkewishli ataw sepligindegi sózlerdiń basqa seplik formaları menen sinonim bolıp keliwi birden kózge túserlik qubılıslardan biri. Ataw sepligi qaraqalpaq tilinde tirkewishler menen de, tirkewishlersiz de qollanıla beredi. Onıń tiykarǵı tirkewishleri mınalar: menen (benen, penen), haqqında, jóninde, tuwralı, jayında, arqalı, ushın, sayın, boyı, boyınsha, kibi, yańlı, sıyaqlı, sebepli, ishinde, qálbinde, túrinde,retinde h t b. Ataw sepligindegi sózler usı tirkewishlerdiń ayırımları menen qollanılıp kelgende basqa qıya sepliklerdegi sózler menen mánilik jaqtan jaqın bolıp keledi.

1. MENEN (BENEN, PENEN) TIRKEWISHINIŃ BASQA SEPLIKLER MENEN SINONIMIYASÍ

Menen (benen, penen) tirkewishli ataw sepligindegi sóz tómengi seplik formaları ornında qollanılıwı múmkin:

a)Barıs sepligindegi sóz benen sinonim bolıp birgelikti bildiredi. mısallar: Xan keńesgóyi menen oylastı (K.Sultanov).-Xan keńesgóyine oylastı. Diydilengen payı qolına tiyse tuwısqanı menen qasıq atpay irgege tıǵılıp, tamaǵın teris qarap ishedi (T.Qayıpbergenov).-Diydilengen payı qolına tiyse tuwısqanına qasıq atpay irgege tıǵılıp, tamaǵın teris qarap ishedi.Qádirbergen menen qosa úsh-tórt atlı jıynaladı. -Qádirbergenge qosa úsh-tórt atlı jıynaladı. Eshimbet nesip etgen bir qız benen qosılar (A.Bekimbetov).-Eshimbet nesip etken bir qızǵa qosılar.

b)Tabıs sepligindegi sóz benen sinonim boladı: Mine usı sebepli ol rayonnan bir adam barıp awıl menen tanıstırsın degen pikirge de kelisim bermedi (T.Qayıpbergenov). - Mine usı sebepli ol rayonnan bir adam barıp awıldı tanıstırsın degen pikirge de kelisim bermedi.

v)Orın sepligindegi sóz benen mániles boladı: Biziń kelin menen, áskerlerdiń hayalı menen sizlerdiń ne haqıńız bar? (K.Sultanov).-Biziń kelinde, áskerlerdiń hayalında sizlerdiń ne haqıńız bar? Onı Anargúlge uzatıp atırıp, tap qattı sharshap qalǵanday keyip penen buǵan hayran bolıp qaradı (U.Pirjanov).-Onı Anargúlge uzatıp atırıp, tap qattı sharshap qalǵanday keyipte buǵan hayran bolıp qaradı. Azan menen nawqastıń ústine kirgen hár bir adam aldı menen jatqan biytaptıń halın sorasadı (A. Bekimbetov).-Azanda nawqastıń ústine kirgen hár bir adam aldında jatqan biytaptıń halın sorasadı. Anam túni menen sergek jattı (G.Tursınov).- Anam túnde sergek jattı. Bunday sinonimlerde mánilik, stillik ózgeshelikler boladı.

g)Shıǵıs sepligindegi sóz benen sinonim boladı. Mısallar: Olar awıldan shıqqansha jol menen júrse de, Shortanbay toǵayına kirgennen keyin joldan shıǵıp ketti (T. Qayıpbergenov).-Olar awıldan

6

shıqqansha joldan júrse de, Shortanbay toǵayına kirgennen keyin joldan shıǵıp ketti. Hátte diywallarına qımbat tas qalatıp, onıń ústine altın-gúmis penen órmek salǵan (K.Sultanov).-Hátte diywallarına qımbat tas qalatıp, onıń ústine altın-gúmisten órmek salǵan. Állekim pulemet penen attı (N.Dáwqaraev).-Állekim pulementten attı. Sóytip Allanxor sózde júyrikligi menen bayıǵan eken («Qaraqalpaq folklorı»). Sóytip Allanxor sózde júyrikliginen bayıǵan eken. Mıń esitken menen bir kórgen abzal («Qaraqalpaq folklorı»).-Mıń esitkennen bir kórgen abzal. Usı keliwimde de Eshimbettiń zorlawı menen júdá qısınıp, qıynalıp keldim (A.Bekimbetov ).-Usı keliwimde de Eshimbettiń zorlawınan júdá qısınıp, qıynalıp keldim. Bul mısallardaǵı menen tirkewishiniń mánileri hár qıylı:Ol quradı (pulemet penen, jol menen),salıstırıwdı (esitken menen),sebeplik (zorlawı menen),qatnaslardı ańlatadı.

2. USHÍN TIRKEWISHI MENEN BASQA SEPLIKLER SINONIMIYASÍ

Ataw sepliginde ushın tirkewishi menen qollanılǵan sóz tómendegi seplik formaları menen sinonim boladı:

a)Barıs sepligindegi sóz benen mániles bolıp maqsetti bildiredi.Mısalı׃ Qızıl bet áńgimesin shorta kesip aytıw ushın juwap soradı (T.Qayıpbergenov).-Qızıl bet áńgimesin shorta kesip aytıwǵa juwap soradı. Bul mekemede bolsa, direktor ushın arnawlı mashina joq eken (A.Áliev).- Bul mekemede bolsa, direktorǵa arnawlı mashina joq eken. Degen menen... házirgi sózdi qıpa saqlaw Jiymurat ushın kútá naqolay kórindi (T.Qayıpbergenov ). -Degen menen... házirgi sózdi qıpa saqlaw Jiymuratqa kútá naqolay kórindi.

b)Tabıs sepligindegi sóz benen sinonim boladı. Mısalı: Begistiń úlgisi boyınsha atlı nókerler ushın birim-birim kózden ótkeriw baslandı. Begistiń úlgisi boyınsha atlı nókerlerdi birim-birim kózden ótkeriw baslandı.

3.BOYINSHA TIRKEWISHI MENEN BASQA SEPLIKLER SINONIMIYASÍ.

a)Ataw sepliginiń boyınsha tirkewishi orınlıq qatnastı bildirip kel-gende orın sepligi forması menen sinonim boladı: Jol boyınsha ol meni zerikpesin dedi me... (T.Qayıpbergenov), -Jol da ol meni zerikpesin dedi me...

b)Al ataw sepliginiń bul tirkewishi geyde shıǵıs sepligindegi sózlerge sinonim bolıp ta keledi׃ Durısın aytayın, seniń qaraqalpaq ádebiyatı páni boyınsha házirgi bilimiń otlichno bahalawǵa ılayıq emes (A.Áliev)- Durısın aytayın, seniń qaraqalpaq ádebiyatı páninen házirgi bilimiń otlichno bahalawga ılayıq emes.

4. HAQQÍNDA, TUWRALÍ, JÓNINDE TIRKEWISHLERI MENEN SEPLIKLER

SINONIMIYASÍ.

Ataw sepliginde haqqında, tuwralı, jóninde tirkewishleri menen qolla-nılǵan sóz tómendegi seplik formaları menen mániles boladı.

a)Feyiller menen basqarılıp kelgende bunday sózler tabıs sepligindegi tuwra obyekttiń ornına qollanıladı. Mısalı׃ Mırjıq Aymurat qızılbettiń aytqanları haqqında sóyledi (T.Qayıpbergenov),- Mırjıq Aymurat qızılbettiń aytqanlarınan sóyledi. Rızamurat usı másele jóninde kóp oyladı

(A.Áliev),- Rızamurat usı máseleni kóp oyladı. Men de siz benen sol tuwralı másláhetlesiw boyınsha kelip otır edim.- Men de siz benen sol tuwralı másláhetlesiwge kelip otır edim.

Eger ataw sepligindegi bunday sóz awıspalı feyiller menen basqarılmay, basqa sózlerge baylanıslı tikkeley obyektti bildirse, onı tabıs sepligi menen almastırıwǵa bolmaydı. Mısalı׃ Jigit baslıǵı haqqında da jaqsı maǵlıwmat berdi.(A.Áliev) degen gápte baslıǵı haqqında forması tikkeley obyekt emes, al anıqlawısh funkciyasında kelgen, al berdi feyiliniń obyekti maǵlıwmat sózi, sonlıqtan da baslıǵı haqqında formasın baslıǵın dep ózgertiwge bolmaydı.

b)Geypara jaǵdayda bul tirkewishler barıs sepliginiń bola tirkewishine mánisi boyınsha jaqınlasadı. Mısalı׃ Onıń menen ekewimizdi gúzdegi qozǵalań haqqında qazı iyshanǵa shaqırtqan

(A.Beyimbetov).- Onıń menen ekewimizdi gúzdegi qozǵalańǵa bola qazı iyshanǵa shaqırtqan.

7

5. ARQALÍ TIRKEWISHI MENEN BASQA SEPLIKLER SINONIMIYASÍ.

Ataw sepligindegi arqalı tirkewishi shıǵıs sepligindegi sóz benen sinonim bolıp belgili bir shıǵıw ornın, derekti bildirip keledi. Mısalı: Parsha menen tek telefon arqalı xabarlasıp turdım (A.Áliev). -Parsha menen tek telefonnan xabarlasıp turdım. Tań ata úsh júzlegen dútkish arqalı tútin kóterildi (T.Qayıpbergenov). -Tań ata úsh júzlegen dútkishten tútin kóterildi. Qonaqlardıń ústine kim kelip, kim ketip atırǵanınıń hámmesinin Biybi arqalı bildi de otırdı (T.Qayıpbergenov).- Qonaqlardıń ústine kim kelip, kim ketip atırǵanınıń hámmesin Biybiden bildi de otırdı. Oyaqqa qala arqalı barıw kerek eken (A.Áliev). Oyaqqa qaladan barıw kerek eken.

6. SAYÍN TIRKEWISHI MENEN BASQA SEPLIKLER SINONIMIYASÍ

Sayın tirkewishi menen ataw sepliginde qollanılǵan sóz orın sepligindegi sóz benen mániles bolıp waqıtlıq yamasa orınlı mánide keledi. Mısalı: Hár adım sayın adam ólip atırǵanda da urlıq etpegen (T.Qayıpbergenov ).-Hár adımda adam ólip atırǵanda da urlıq etpegen. Espe qumnıń etegine kurke qurıp kúnde erte turıp kesh jatıp awır miynet etti. Espe qumnıń etegine kurke qurıp kún sayın erte turıp kesh jatıp awır miynet etti. (A.Bekimbetov).

7. SEBEPLI TIRKEWISHI MENEN BASQA SEPLIKLER SINONIMIYASÍ.

Sebepli, sebepten tirkewishleri sebeplik qatnastı bildiretuǵın bolǵanlıqtan kóbinese shıǵıs sepliginde usı mánide kelgen sózge sinonim boladı. Mısalı׃ Máselen, sen jaqsı oqıǵanıń sebepli institutqa kirdiń, sonıń ózi baxıt. - Máselen, sen jaqsı oqıǵanıńnan institutqa kirdiń, sonıń ózi baxıt. (T.Qayıpbergenov).

8. BOYÍ TIRKEWISHI MENEN BASQA SEPLIKLER SINONIMIYASÍ.

Ataw sepligindegi boyı tirkewishi menen qollanılǵan sóz waqıtlıq hám orınlıq mánide orın sepligindegi sóz benen sinonim boladı.Mısalı׃ Azada kiyiminde sonsha gózzal hayaldı ómirim boyı kórmegenmen (T.Qayıpbergenov ).-Azada kiyiminde sonsha gózzal hayaldı ómirimde kórmegenmen. Túni boyı uyqım kelmeydi, tek qalǵıyman («.Seytnazarov). Túnde uyqım kelmeydi, tek qalǵıyman. Házirgi qaraqalpaq tilinde barıs hám shıǵıs seplikleriniń tirkewishi formalarınıń basqa qıya sepliklerdiń tirkewishsiz formalarına sinonim bolıp keliw jaǵdayları júdá az ushırasadı.

Geypara izertlewshiler adam haqqında, adam tuwralı, sabaqtan keyin-sabaqtan soń, úyge deyin-úyge shekem, sabaqtan burın -sabaqtan aldın formaların tirkewishli sepliklerdiń sinonimiyası dep qaraydı. Haqıyqatında, olay emes, sebebi sózler tek bir seplikte turıp, olardıń tek ǵana tirkewishleri basqa. Sonlıqtan da bunday formalardı tirkewishlerdiń sinonimiyası dep qaraw kerek. Sinonim seplikler degende biz, hár qıylı sepliklerdegi sózlerdiń grammatikalıq mánisi jaǵınan bir-birine jaqın bolıp keliwin túsinemiz. -Qalay, Eshimbetjannıń jorası qáweterli emes pe,kelinW-dep molla jol boyı Sapargúlden soradı (A.Bekimbetov). -Qalay, Eshimbetjannıń jorası qáweterli emes pe, kelinW-dep molla jolda Sapargúlden soradı.

9. MAQSETINDE TIRKEWISHI MENEN BASQA SEPLIKLER SINONIMIYASÍ.

Ataw sepliginiń maqsetinde tirkewishiniń mánisi barıs sepligi forması menen beriliwi múmkin. Mısalı: Ashıq gáplerim ushın ópkeleme,endigiden bılay qızımdı oqıtıw maqsetinde úyge kelmeyaq ǵoy (T.Qayıpbergenov.).-Ashıq gáplerim ushın ókpeleme,endigiden bılay qızımdı oqıtıwǵa úyge kelmey-aq ǵoy.

Qaraqalpaq tilinde barıs hám shıǵıs seplikleri de tirkewishler menen qollanıladı. Bul tirkewishler de seplik affiksleri arqalı bildiriletuǵın mánilerdi anıqlap keledi, sonday-aq seplik affikslerine qaraǵanda da ózi dizbeklesip sózdiń názik mánilik ózgesheliklerin tolıqtırıw ushın xızmet etedi hám bir qansha dál etip kórsetiw ushın qollanıladı. Salıstırıń: úyine ketti- úyine qaray ketti, jas waktınan biledijas waqtınan beri biledi (berli, bermaǵan) biledi. Bunday formalardı

8

óz-ara sinonim dep karawǵa bolmaydı, sebebi olar sepliktiń hár qıylı kórinisi. Qaraqalpaq tilinde taman, jaqın tirkewishleri menen qollanılǵan waqıtlıq mánidegi barıs sepligi forması geyde orın sepligi menen sinonim bolıp keledi. Mısalı: Qızıl qum arasında ápten ıssılıq túske taman kóteriledi. («.Seytnazarov).- Qızıl qum arasında ápten ıssılıq túste kóteriledi. Sol jatıstan keshke taman ǵana ózine keldi. (T.Qayıpbergenov). Sol jatıstan keshte ǵana ózine keldi. Kún batarǵa taman bir milicioner menen eki jigit keldi (Sh.Seytov).- Kún batarda bir milicioner menen eki jigit keldi. Bul mısallardaǵı barıs sepligi wakıttı shama menen kórsetse, orın sepligi forması onı anıq bildiredi.

10.TIRKEWISHLI SEPLIKLERDIŃ ÓZ-ARA SINONIMIYASÍ.

Basqa túrkiy tillerindegi sıyaqlı, qaraqalpaq tilinde de tek úsh seplik tirkewishler menen qollanıladı: ataw, barıs hám shıǵıs seplikleri.Ataw sepligi menen qollanılatuǵın tikewishler tiykarınan qurallıq, maqsetlik, sebeplik hám uqsaslıq qatnaslardı bildiredi. Olardıń ayrımları betlew almasıqları menen qollanılǵanda ataw hám iyelik sepliklerin basqarıp keledi: sen ushınseniń ushın, ol ushınonıń ushın. Al, menen tirkewishi iyelik sepliginde almasıqlar menen qollanıladı: meniń menen, seniń menen, onıń menen (ádebiy tilde olar ataw sepligi formasında men, menen, sen menen, ol menen bolıp ónimli aytılmaydı). Barıs sepliginiń tirkewishleri keńisliktegi baǵıtlıq waqıtlıq, sınlıq h. t. b. qatnaslardı bildiredi: jaqın, juwıq, taman, deyin, sheyin, shekem, bola, qaray, qarap, sáykes, qarsı, qaramastan h.t. b. Shıǵıs sepligi tirkewishleri keńislik hám waqıtlıq, sonday-aq sebeplik qatnaslardı da bildiredi: beri, berli, beter, baslap, burın, ilgeri, keyin, soń, góre, basqa, ózge, bóten, tıs, aslam, artıq h.t.b.

Grammatikalıq mánileriniń usınday hár qıylı bolıwına qaramastan tirkewishli sepliktiń bir forması ekinshi bir tirkewishli seplik forması menen ayırım kontekstlerde mánilik jaqtan jaqınlasadı, hátteki birin-biri almastırıw múmkinshiligine de iye boladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde bunday qubılıs onsha ónimli emes, tek:

Ataw sepligindegi sóz ayırım tirkewishler menen qollanılǵanda,onı barıs sepligindegi tirkewishli sóz benen.

1. Ataw sepligindegi tirkewishli sózdi shıǵıs sepligindegi tirkewish penen qollanılǵan sóz benen.

1. Barıs sepliginde tirkewish penen kelgen sózdi shıǵıs sepliginiń tirkewishli forması menen almastırıw múmkin. Tirkewishli sepliklerdiń sinonim bolıp keliwine barlıq tirkewishler qatnasa bermeydi. Sonlıqtan da biz hár sepliktiń forması menen sinonim bolıwına qatnasatuǵın tirkewishlerdi alıp qaraymız.

1. TIRKEWISHLI ATAW SEPLIGI MENEN TIRKEWISHLI BARIS SEPLIGI

SINONIMIYASÍ.

a)Ataw sepliginde tuwralı, jóninde tirkewishleri menen qollanılıp sebeplik qatnastı bildiretuǵın sózdi geyde barıs sepliginde bola tirkewishi menen almastırıwǵa boladı: jumıs tuwralı keldim- jumısqa bola keldim. Keyingi forma kóbinese awız eki sóylew tili ushın hám onsha

ónimli qollanılmaydı.

b)Ataw sepliginiń ushın tirkewishi maqsetlik qatnastı bildirip, barıs sepliginiń bola tirkewishi menen mániles bolıp keledi: Siz ushın-sizge bola, balam ushın-balama bola. Mısalı: Men ushın, meni izlep qara túnde sonsha jerden kelgenińiz, men ushın barlıq oyıńızdı, aytqanıńız, shın júregińizdi maǵan ashqanıńız (A.Bekimbetov).-Maǵan bola, meni izlep qara túnde sonsha jerden kelgenińiz, maǵan bola barlıq oyıńızdı, aytqanıńız, shın júregińizdi maǵan ashqanıńız. Eger men onı naǵız ar-namıslı, hújdanlı jigittey ótemesem, lebizim ushın qurban bolıp, shiyrin janımnan keshiwge ırzaman (A.Bekimbetov). -Eger men onı naǵız ar-namıslı, hújdanlı jigittey ótemesem, lebizime bola qurban bolıp, shiyrin janımnan keshiwge ırzaman.

v)Ataw sepliginiń menen, benen, penen tirkewishi sebepti bildirip barıs sepliginiń muwapıq, sáykes tirkewishleriniń ornına qollanılıwı múmkin. Mısalı: Aq patshanıń, hámirine muwapıq, mádikárǵa alındıń, jaqında keteseń (M.Dáribaev). -Aq patshanıń, hámiri menen mádikarǵa alındıń,

9

jaqında keteseń. Bul formalardıń ekewi de teńdey qollanıladı, biraq birinshi forma kóbinese rásmiy isler stili ushın tán.

g) Ataw sepliginiń menen, benen, penen tirkewishi barıs sepliginiń qarsı tirkewishi menen sinonim bolıp keledi. Mısalı:Biz házirdiń ózinde ústem toparlarǵa qarsı gúresip atırmız (A.Bekimbetov) degen gápti .Biz házirdiń ózinde ústem toparlar menen gúresip atırmız dep aytıwǵa boladı.

d)Ataw sepliginiń ushın tirkewishi barıs sepliginiń baylanıslı tirkewishi menen mánilik jaqtan jaqın bolıp keledi: Shaqırtqanım ushın sókpe meni sen (I.Yusupov). Shaqırtqanıma baylanıslı sókpe meni sen. Keyingi forma onsha ónimli emes, tek awız eki sóylew tilinde qollanıladı.

e)Ataw sepliginiń boyınsha tirkewishi barıs sepliginiń muwapıq, sáykes tirkewishleri menen sinonim bolıp keledi. Buyrıq boyınshabuyrıqqa muwapıq (sáykes). Mısalı: Qosannıń planı boyınsha kooperativtiń bes adamnan ibarat basqarması boladı.(A.Áliev).-Qosannıń planına muwapıq kooperativtiń bes adamnan ibarat basqarması boladı. Ernazar politseyskiydiń siltewi boyınsha irkiwxanada qazıxanaǵa qaray júrdi (A.Bekimbetov). Ernazar politseyskiydiń siltewine sáykes (muwapıq) irkiwxanadan qazıxanaǵa qaray júrdi. Mısallardaǵı muwapıq, sáykes tirkewishleri kóbinese rásmiy isler stilinde qollanıladı.

j)Ataw sepliginiń boyınsha tirkewishi qanday da bir derekti ańlatıp kelgende barıs sepliginiń qaraǵanda tirkewishi menen mániles bolıp keledi:kórsetiwi boyınsha-kórsetiwine qaraǵanda,

Mısalı: Bala-shaǵasınıń aytıwına qaraǵanda, qara qurash, belinde qostar oq qadaǵan qayıs belbew, qolında sholaq mılmıq, murtı shanshılǵan, ápsheri suwıq baspashı bolıptı (K.Sultanov).-

Bala -shaǵasınıń aytıwı boyınsha, qara qurash, belinde qostar oq qadaǵan qayıs belbew, qolında sholaq mıltıq, murtı shanshılǵan, ápsheri suwıq baspashı bolıptı. Al zavmag bolsa, túr-túsi boyınsha júdá ápiwayı, kútá qorenish kiyinip júretuǵın adam (T.Qayıpbergenov).-Al zavmag bolsa, túr-túsine qaraǵanda júdá ápiwayı, kútá qorenish kiyinip júretuǵın adam.

z)Ataw sepliginiń sebepli tirkewishi hám barıs sepliginiń bola tirkewishleri sinonim bolıp keliwi múmkin. Mısalı: Olga sebepli Ospannıń studentlik dáwiri júdá qızıqlı ótti (A.Áliev).-Olgaǵa bola Ospannıń studentlik dáwiri júdá qızıqlı ótti. Bul jaǵdaydı eki tirkewishi te sebeplik qatnastı bildirip, kóbinese awız eki sóylew tilinde kóbirek qollanıladı.

2.TIRKEWISHLI ATAW SEPLIGI MENEN TIRKEWISHLI SHÍǴÍS SEPLIGI

SINONIMIYASÍ.

a) Ataw sepliginiń boyı tirkewishi waqıtlıq qatnastı bildirip kelgende shıǵıs sepliginiń «beri»

(berli, bermaǵan) tirkewishlerine mánilik jaqtan jaqın boladı: bir jıl boyı-bir jıldan beri (berli, bermaǵan). Mısalı: Qaraqalpaqtıń gúllán puxarası xorezmli diyxanlar menen jıllar, ásirler boyı bekkem tatıw, ómirlik dos. (A.Bekimbetov). -Qaraqalpaqtıń gúllán puxarası xorezimli diyxanlar menen jıllar, ásirlerden beri bekkem tatıw, ómirlik dos. Kóp jıllardan berli diyqanman,-dep basınan keshirgen pútkil hádiyseni ayta basladı. (A.Bekimbetov). -Kóp jıllar boyı diyxanman, -dep basınan keshirgen pútkil hádiyseni ayta basladı.

b) Ataw sepliginiń sebepli tirkewishi sebeplik qatnastı bildirip kelgende, shıǵıs sepliginiń keyin, soń tirkewishlerine sinonim boladı. Mısalı: 1. Bayaǵıda aldaǵannan keyin Qádirbaydıń úyine qaray ayaq baspayman (A.Bekimbetov).-Bayaǵıda aldaǵanı sebepli Qádirbaydıń úyine qaray ayaq baspayman.

2. Burqıraǵan dáryalar shólge aylandı,

Simirgen soń sen olardıń báhárin.(N.Tóreshov).

Burqıraǵan dáryalar shólge aylandı,

Simirgeniń sebepli sen olardıń báhárin.

3. Sen muǵallim bolǵan soń, álbette, aytqanman. (T.Qayıpbergenov).-Sen muǵállim bolǵanıń sebepli (ushın), álbette, aytqanman. Aytıp ótkenimizdey, soń, keyin tirkewishleri kelbetlik feyildiń׃ ǵangen formaları menen qollanılǵanda shıǵıs sepliginiń affiksi túsirilip te qollanıla beredi, biraq shıǵıs sepligi mánisi saqlanadı. Keltirilgen keyingi eki gáp usı aytqanǵa mısal bola aladı.

10