Frazeologiyanıń áhmiyetli máseleleri

Frazeologiyanıń áhmiyetli máseleleri páni boyınsha ámeliy jumıslar

I.Ámeliy sabaq

Tema Ózbek frazeologiyasınıń izertleniw tariyxı

Tayanısh túsinikler

Frazeologiya tarawınıń rawajlanıwı 50-jılları ózbekfrazeologiyasınıń qáliplesiwi.

Sh.Raxmatullaev-ózbek frazeologiyasınıń eń dáslepki izertlewshilerinenózbek til biliminde frazeologiyalıq stilistika máseleleriniń úyreniliwi.

Jumıs túrleri

1.Ózbek frazeologiyasınıń izertleniw tariyxı boyınsha ádebiyatlardankonspekt

alıw.

2.Eń dáslepki ózbek frazeologiyası boyınsha arnawlı ilimiy izertlew jumıslarına sholıw jasaw

3.60-70-jıllarda ózbek frazeologiyası qanday baǵdarlarda rawajlandı?Hár qıylı izertlew baǵdarları boyınsha óz pikirler bildiriw.

4.Sorawlarǵa juwap beriw.

1.Ózbek frazeologiyası qashannan baslap qáliplese basladı?

2.Sh.Raxmatullaevtıń eń dáslepki izertlewlerin atap kórsetiń?

3.Eń dáslep ózbek frazeologiyasınıń qaysı máseleleri úyreniledi?

101

2-ámeliy sabaq

Tema Qaraqalpaq til biliminde frazeologiya máseleleriniń izertleniwi

Tayanısh túsinikler: Qaraqalpaq til biliminde frazeologiya tarawınıń izertleniwi. S.Nawrızbaeva, G.Aynazarovalardıń kandidatlıq dissertaсiyaları. Qaraqalpaq frazeologiyasınıń ayırım máseleleri boyınsha E.Berdimuratovtıń, A.Turabaevtıń, Sh.Abdinazimovlardıń miynetleri. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sózlikleri.

Jumıs túrleri

1. Qaraqalpaq frazeologiyası máseleleri boyınsha arnawlı túrde izertlew jumıslarınan (S.Nawrızbaeva, G.Aynazarova) konspektler alıw.

2. Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmlerdiń semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan klassifikaсiyası boyınsha óz pikirlerin bildiriw.

3. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sózliklerine (J.Eshbaevtıń hám T.Jumamuratovtıń) jazba túrde sıpatlama beriw

. Sorawlarǵa juwap beriw

1.S.Nawrızbaevanıń kandidatlıq dissertaсiyasınıń teması qanday hámqashan monografiyası baspadan shıqtı?

2.E.Berdimuratovtıń qaysı miynetlerinde qaraqalpaq frazeologiyasımáseleleri izertlengen?

3. Frazeologizmlerdiń dúzilisi jaǵınan túrleri kim tárepinen úyrenildi?

4. Frazeologiyalıq sózlikler kimler tárepinen dóretildi?

4.J.Eshbaevtıń sózligi qashan baspadan shıqtı?

5.Eki tillik frazeologiyalıq sózlik kim tárepinen dóretildi?

102

Tayanısh túsinikler. Frazeologiyalıq variantlar. Frazeologiyalıq sinonimler. Frazeologiyalıq variantlardıń túrleri. Leksikalıq hám grammatikalıq variantlar.

Jumıs túrleri

1.Frazeologiyalıq variantlardıń frazeologiyalıq sinonimlerden parqın kórkem shıǵarmalardan toplaǵan materiallar arqalı túsindirip beriw.

2.Frazeologiyalıq variantlarǵa kartotekalar dúziw

3.Frazeologiyalıq sinonimlerge kartotekalar dúziw

4.Leksikalıq variantlarǵa kórkem shıǵarmalardan 10 mısal tabıw.

5.Fonetikalıq ózgerislerdiń nátiyjesinde payda bolǵan variantlarǵamısallar tabıw.

6.Tómendegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ishinen frazeologiyalıq sinonimlerdi hám frazeologiyalıq variantlardı ayırıp jazıw jolı bolıw, izine sóz ermew, áwere sarsań bolıw, isi kelisiw, aspandı tórt eli ákeliw, aspandı túsiriw, júregi joq, kózi iliniw,

izine shıq juqpaw, awzına bek bolıw, kózdi ashıp jumǵansha, qoyan júrek, tap beriw,

ana súti awzınan ketpew, isi kelispew, aq ıyıq bolıw, esi eniw, aspandı eki e li ákeliw, kirpik qaqqansha kózi uyqıǵa ketiw, bir zamattıń ishinde jeti jini kóriw, túgi menen jutıw, tıshqan tesigi mıń teńge bolıw, tas júrek

bir shaynam eti bolmaw, esine keliw, zárresi ushıw, qas penen kózdiń arasında, jeti uyqılaǵanda túsinde kórmegen, zárresi sarsań kesegin shıǵarıw, arqa súyew, awzına bek bolıw

tiline bek bolıw, sarsań kesegin shıǵarıw, esine kiriw, araǵa ot taslaw, demniń arasında, suwdan alıp suwǵa salıw, juwıp shayıw, tıǵılarǵa jertappaw

bir shuqım eti bolmaw, aq ıyıǵı shıǵıw, aspandı bir eli taqaw, há-pá degenshe, jan iymanı qalmaw, kóz ushında, zar qaqsaw, jolı bolıw, izine gáp ermew, áwzına kúshi jetiw, jolı bolmaw, tisinen shıǵarmaw, araǵa ot salıw, awzınıń sarısı ketpew, sarsań kesek qılıw, arqa beriw, aspandı qarıs ákeliw, qas qaǵımda, iyt ólgen jerde, jerden alıp jerge salıw, jinindey kóriw, jeti uyqılaǵanda túsine kirmew, zar qaǵıw, zárresi qalmaw, shayıp

103

juwıw, túyeni tir menen jutıw, túbine duz e giw, tıǵılarǵa tesik tappaw,tıshqan tesigi mıń júrek, táp beriw, támbesin beriw

7. Tómendegi frazeologizmlerdiń sinonimlerin tabıw.

Qoyan júrek, zańqı bolıw, túyeniń qúyrıǵı jerge jetkende, kózi tas tóbesine shıǵıw, jılqısı tawǵa shıǵıw, qızdıń balasınday, óldim azarda, óli et, dawıl tınǵanday bolıw, tisinen shıǵarmaw, til qatıw, tuqım qurt qılıw, etegi jasqa tolıw, jumǵan awzın ashpaw

8. Tómendegi frazeologizmlerdiń variantların tabıw

Qast etken jerden qan alıw, kirerge jer tappaw, qol-qabıs etiw, qulaq salıw, aqılı lal bolıw, oyǵa batıw, peyli qashıw, húrresi ushıw, shaqaq atıw, em bolıw, qıyalı ketiw, kewline alıw, qurı alaqan qalıw

9. Sorawlarǵa juwap beriń

1.Frazeologiyalıq variantlar degenimiz ne?

2.Frazeologiyalıq sinonimler degenimiz ne?

3.Frazeologiyalıq variantlardıń qanday túrleri bar?

4.Leksikalıq variantlar degen ne?

5.Grammatikalıq variantlar degenimiz ne?

6.Qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq variantlar hámfrazeologiyalıq sinonimler kimler tárepinen izertlendi?

Tema Frazeologizmlerdiń morfologiyalıq ózgeshelikleri

Tayanısh túsinikler. Frazeologizmlerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri. Frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnası jaǵınan túrleri. Feyil mánili ráwish atlıq mánili, kelbetlik mánili frazeologizmler.

104

Jumıs túrleri

1.Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń hár qıylı sóz shaqaplarınıń xızmetin atqarıp keliwi boyınsha ádebiyatlardan konspekt alıw.

2.Kórkem shıǵarmalardan frazeologizmler menen kelgen gáplerdi tawıp jazıń.

Frazeologizmlerdiń qanday sóz shaqabı xızmetinde kelgenligin, olardıń jasalıwın túsindirip beriń.

3.Tómendegi frazeologizmlerge morfologiyalıq jaqtan jazba túrde tallaw jasań.

Olardıń gáptegi xızmetin anıqlań

Frazeologizmler: iyt mutı, awzı ashılıw, kózdiń qarashıǵınday, mushtan burın, tórt mushın say, tiri jetim, teris qaytqan, mayda tuyaq qalmay, soqır tıyın, óldimtaldım degende, ózi qayttıǵa qurı dalaǵa, qulaq qaǵıs, qúdaydıń bendesi, qol qabıs, kóziniń tirisinde, jılan jalaǵanday, jol ashar, joq jerden, jan kúyer, bir jutım, bet júz demey, eki júzli, kóz qulaq bolıw, tóbe shashı tikke turıw.

4. Sorawlarǵa juwap beriń

1. Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń kópshiligi qanday sóz shaqaplarınan jasaladı?

2.Qaraqalpaq tilinde frazeologizmler sóz shaqaplarına qatnası jaǵınanneshe túrge bólinedi?

3.Ráwish mánili frazeologizmler gápte qanday sintaksislik xızmetatqaradı?

4.Feyil mánili frazeologizmler gápte qanday aǵzanıń xızmetin atqarıpkeledi?

105

Tema Qaraqalpaq tili frazeologizmleriniń dúzilisi jaǵınan túrleri

Tayanısh túsinikler. Frazeologizmlerdi dúzilisi jaǵınan túrlerge bóliniwi. Sóz dizbegi túrindegi frazeologizmler. Gáp túrindegi frazeologizmler. Jay gáp hám qospa gáp túrindegi frazeologizmler.

Jumıs túrleri

1.Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń dúzilisi jaǵınan túrlerin mısallar menen túsindirip beriń.

2.Kórkem shıǵarmalardan, frazeologiyalıq sózliklerden sóz dizbegi formasındaǵı frazeologizmlerge mısallar tabıń. Olarǵa forması jaǵınan sıpatlama beriń.

3.Jay gáp túrindegi frazeologizmler menen qospa gáp túrindegi frazeologizmlerdiń ózgesheliklerin mısallar menen túsindirip beriń.

4.Frazeologiyalıq sózliklerden eki komponentli, úsh komponentli hám kóp komponentli frazeologizmlerdi dápterlerińizge ayırıp jazıń hám olarǵa sıpatlama beriń.

Sorawlarǵa juwap berin

1.Qaraqalpaq tilinde frazeologizmler dúzilisi jaǵınan qanday túrlergebólinedi?

2.Frazeologizmlerdiń komponentlik quramı jaǵınan qanday túrleribar?

3.Qospa gáp túrindegi frazeologizmler kim tárepinen izertlendi?

4.Qospa gáp túrindegi frazeologizmler gápte qanday xızmet atqaradı?

106

Tayanısh túsinikler. Simmetriya. Parallelizm. Bir bólekten turatuǵın frazeologiyalıq konstrukсiyalar. Eki bólekten turatuǵın frazeologiyalıq konstrukсiyalar. Komponent aǵzaları. Dúzilmeler.

Jumıs túrleri

1.Teńles eki komponentli frazeologizmler sóz dizbekleri sistemasında ayrıqsha dúzilme sıpatında degen temada ádebiyatlardan konspekt alıń.

2.Kórkem shıǵarmalardan teńles eki komponentli frazeologizmlerge 10 mısal tabıń. Frazeologizmler gápte qanday xızmet atqarıp turǵanına túsinik beriń.

3.Tómendegi teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń komponent aǵzaları arasındaǵı seslik únleslikti anıqlań: aǵam barda, arqam tamda; azarı bar da, bezeri joq; ayranday atlap, gúbidey pisiw; asarın asıp, jasırıp jasaw; astı jer, ústi tepki; barmaq bastı; kóz qıstı; dártime dawa; qástege shıpa; ózi biy; ózi sher; óz úyim, óleń tósegim; ya suw emes, ya muz emes.

4.Komponentler arasındaǵı sáykes aǵzalar óz-ara sinonimlik qatnasta kelgen teńles eki komponentli frazeologizmlerge 10 mısal tawıp jazıń.

5.Adamdı sıpatlaytuǵın teńles eki komponentli frazeologizmlerdi keltirip 10 gáp

qurań.

6.Adamnıń is-háreketin súwretleytuǵın teńles eki komponentli frazeologizmlerdi keltirip 10 gáp qurań.

7.Tilek hám alǵıs mánili teńles eki komponentli frazeologizmlerge mısallar tabıń.

5.Teńles e ki komponentli frazeologizmlerdegi fonetikalıq sáykeslik degenimiz ne?

6.Ishki ses únlesligi degenimiz ne?

7.Sırtqı ses únlesligi degenimi ne?

107

Tayanısh túsinikler: Frazeologizmlerdiń kórkemlew quralları sıpatında qollanılıwı. Frazeologizmlerdiń stillik ózgeshelikleri. Frazeologizmlerdiń ózgertilip qollanılıwı. Frazeologizmlerdiń qaharman portretin beriwde jumsalıwı.

Jumıs túrleri

1.Kórkem shıǵarmalarda frazeologizmlerdiń kórkemlew qurallar sıpatında qollanılıwı mısallar talqı jasań.

2.Frazeologizmlerdiń ayırım jaǵdaylarǵa baylanıslı ózgerisler menen jumsalıwına kórkem shıǵarmalardan 10 mısal tabıń. Hár bir frazeologizmniń ózgeris penen jumsalıw sebebin anıqlań.

3.Frazeologizm quramına sóz qosıp jumsalıwına kórkem shıǵarmalardan mısallar

tabıń

4.Qısqartıwlar arqalı jumsalǵan frazeologizmlerge mısallar tabıń. Frazeologizm quramınıń qısqarıw sebeplerin anıqlań.

jumsaladı?

2.Qanday frazeologizmler qısqartıwlar arqalı jumsaladı?

3.Ne ushın kórkem shıǵarmalarda frazeologizmler quramına sóz qosılıp jumsaladı?

Paydanılatuǵın ádebiyatlar

1. Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkсionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. Nókis, 1973. 178-196-betler.

108

Frazeologiyanıń áhmiyetli máseleleri páni boyınsha jazba jumıs variantları

1-variant

1.Frazeologizmler sózlik quramnıń ayrıqsha bir toparı

2.Frazeologiyalıq máselelerdiń ulıwma til biliminde izertleniwi

3.Frazeologiyalıq sóz dizbekleri hám erkin sóz dizbekleri

4.Frazeologizmlerdiń dúzilislik ózgeshelikleri

5. Teńles e ki komponentli frazeologizmlerdiń stillik qollanılıwózgeshelikleri

2-variant

1.Frazeologiya tarawı hám onıń eń áhmiyetli máseleleri

2.Frazeologizmlerdiń tyurkologiyada izertleniwi

3.Frazeologizmlerdiń emoсionallıq ekspressivlik ózgeshelikleri

4.Sóz dizbegi túrindegi frazeologizmler

5.Teńew sıpatındaǵı teńles eki komponentli frazelogizmler

3-variant

1.Frazeologizmler –leksikalıq birlik sıpatında

2.Frazeologiyanıń ózbek til biliminde izertleniwi

3.Frazeologizmlerdiń kórkemlew quralları xızmetin atqarıwı

4.Gáp túrindegi frazeologizmler

5.Epitet túrindegi teńles e ki komponentli frazeologizmler

4- variant

. Ulıwma frazeologiya iliminde frazeologizmlerdi semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan klassifikaсiya jasaw máselesi

. Frazeologizmlerdiń eń tiykarǵı belgileri

3. Frazeologizmlerdiń qaraqalpaq til biliminde izertleniwi. Qospa gáp túrindegi frazeologizmler

. Kórkem shıǵarmalarda frazeologizmlerdiń qollanılıwı

5-variant

. Qaraqalpaq tili frazeologizmleriniń dúzilisi boyınsha ayrıqshalıqları

. Frazeologiyalıq sózlikler

3.Qaraqalpaq tili frazeologizmleriniń semantikalıq tipleri

4.Atlıq mánili frazeologizmler

5.Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler

109

6-variant

1.Frazeologizm hám sóz

2.S.Keńesbaev hám Sh.Raxmatullaevlardıń frazeologiya tarawına baylanıslı ilimiy miynetleri

3.Frazeologiyalıq ótlesiwler

4.Feyil mánili frazeologizmler

5.Frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmalarda qollanılıw ózgeshelikleri

7- variant

1.Qaraqalpaq tili frazeologizmleriniń ózine tán pán belgileri

2.S.T.Nawrızbaevanıń frazeologiya máselelerine arnalǵan miynetleri

3.Frazeologiyalıq birlikler

4.Atlıq mánili frazeologizmler

5.Kórkem shıǵarmalarda frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheligi

8- variant

1.Frazeologizmlerdiń morfologiyalıq ózgeshelikleri

2.Frazeologizmlerdiń jay sóz dizbeklerinen ayırmashılıqlarıjóninde til ilimpazlarınıń pikirleri

3.Frazeologiyalıq dizbekler

4.Kelbetlik mánili frazeologizmler

5.Kórkem shıǵarmalarda frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheligi

9- variant

1.Frazeologizmlerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri

2.Túrkiy tillerinde frazeologiya máseleleriniń izertleniwi

3.Frazeologiyalıq birlikler

4.Ráwish mánili frazeologizmler

5.Kórkem shıǵarmalarda frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheligi

10- variant

1.Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń klassifikaсiyası

2.Ulıwma til biliminde frazeologiyanıń izertleniwi

3.Frazeologiyalıq dizbekler

4.Frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnası

5.Kórkem shıǵarmalarda frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheligi

11- variant

1.Frazeologizm hám sóz

2.Frazeologizmlerdi semantikalıq aspektte úyreniw máselesi

3.Atlıq mánili frazeologizmler

4.Bir bólekten turatuǵın frazeologiyalıq konstrukсiyalar

5.Frazeologiyalıq ótlesiwler

110