Ósimlikler geografiyası
.pdfIndo-Maleziya kishi patshalıǵı-(podcarstvosı) júdá keń, biraq kúshli shashırandı jaylasqan (Hindistan hám Indoqıtay yarımatawları, Aziya menen Avstraliyanıń arasındaǵı kóplegen atawlar hám Fidji menen Samoa atawlarınıń shıǵısına shekem jetip baradı). Kishi patshalıqtıń florası júdá joqarı endemizmi menen xarakterlenedi. Bul jerde tútiksheli ósimliklerdiń II endemik tuqımlası esapqa alınǵan. Endemik tuwıslar sanıda ayrıqsha kóp. Ásirese Maleziya oblastınıń florası júdá bay (25000 aslam túrler, 2 endemik tuqımlas hám 500 ge jaqın endemik tuwıslar bar).Hindistan hám Indoqıtay oblastlarınıń da florası bay, biraq ózgesheligi azlaw. Bul jerlerde endemik tuqımlaslar joq, soǵan qaramastan endemik tuwıslar sanı júdá kóp.
Polineziya kishi patshalıǵı. Tınısh okeannıń oraylıq bólimlerindegi keń territoriyalarda jaylasqan kóplegen mayda atawlardı ( arqada Gavay atawlarınan baslap kubada Tuamotu atawlarına shekem) qamtıydı. Bul atawlardıń florası salıstırmalı túrde jas.
Olar tiykarınan tórtinshi dáwirdiń baslarında payda bolǵan hám ózleriniń kelip shıǵıwı boyınsha indo-maleziya tuwındısı. Endemik tuqımlaslar joq, biraq tuwıslar menen túrler endemizmi joqarı. Kishi patshalıq eki oblastqa bólinedi. Olardıń birewi Polineziya júdá az endemik tuwıslarǵa iye. Ekinshisi Gavayda tuwıslar bir qansha kóp, al túrler endemizmi júdá joqarı (97% ten aslam túrler endemik).
Novokaledoniya kishi patshalıǵı Avstraliyanıń shıǵıs jaǵalıqlarınan uzaqta emes jaylasıp, úlken ataw Jańa kaledoniyanı hám onıń átirapındaǵı mayda atawlardı óz ishine aladı. Bul territoriyanıń florası úlken ózgeshelikleri menen ajıraladı. Tútikli ósimliklerdiń bir qansha endemik tuqımlasları menen 130 dan artıq endemik tuwısları bar. Olardıń arasında paporotniklerdiń geypara áyyemgi tuwısları (stromatopteris) iynejapıraqlar
(austrotaksus), palmalardıń 13 tuwısı (basseliniya) bar. Túrler endemizmligide joqarı. Tuqımlı ósimliklerdiń 2700 túrinen 2500 túri (90% ten aslam ) endemik .
Neotropikalıq dúńya. Buǵan Qubla Amerikanıń basım kópshilik bólimleri (qubla keńisliktiń 30° nan arqaǵa qarap), Meksikanıń qublasına shekemgi, Karib teńiziniń atawları menen Florida yarım atawlarınıń qubla tumsıqları kiretuǵın Oraylıq Amerika kiredi. Neotropikalıq patshalıq maydanı boyınsha úlken bolǵanı menen Paleotropika, ásirese Golarktikadan kishi Patshalıq florası júdá bay. Bul jerde bir qansha júzlegen tuqımlaslarǵa kiretuǵın kóp onlaǵan mıń sandaǵı túrler esapqa alınadı. Patshalıqtaǵı túrler baylıǵı sonday, tek ǵana bir Braziliyanıń ózi 40000 nan aslam túrdi tutadı.
Neotropikalıq flora paleotropikalıq flora menen kelip shıǵıwı jaǵınan birdey (qubla Amerika hám Afrika bir waqıtları bir tutas qurǵaqlıq bolǵan). Bul kelip shıǵıwdıń uqsaslıǵın Eski hám Jańa Dúńyanıń tropikalarında tarqalǵan
21
júdá kóp tuqımlaslar dálilleydi. Mısalı: anonlılar, perechniyalar, strastotsvetnıx, rizoforlılar, anakardiyalılar, sapindalılar, palmalar h.b. Uqsas tuwıslarda júdá kóp.
Biraq neotropikalıq flora júdá uzaq dáwirler dawamında basqa floralardan ajıralǵan jaǵdayda ózinshe rawajlanǵan, sonlıqtan úlken ózgesheliklerge iye. Bunda 25 ke jaqın endemik tuqımlaslar, júdá kóp sandaǵı endemik tuwıslar menen túrler esapqa alınǵan.
Neotropikalıq patshalıq ushın endemiklerden, mısalı, markgraviyalılar, kariokariyalılar, tovariyalılar, yulianiyalılar, xelikoniyalılar, kannler, ciklantoviyalılar h.t.b. tuqımlaslar tán. Barlıq bul tuqımlaslar ortasha poyasta ushıramaydı.
Neotropikalıq patshalıqta endemik bolmaǵan nasturciyalılar, kaktuslar, sinyuxalılar, aroidlılar, bromeliyalar, xrizobalanlılar, cirilloviyalar tuqımlaslar keńtarqalǵan.
Neotropik ushın iytjúzimler tuqımlasının aǵash tárizli wákilleri, mısalı, aǵash tárizli bángidiywana (durman drevovidnıy-Datura arborea), tomat aǵashı (Cyphomandra betasea) xarakterli. Shireli miyueleri bar mirtalar tuqımlasınıń wákilleri, mısalı, feyxoa (Feijoa sellowiana) miywe aǵashı keń tarqalǵan. Neotropikaǵa xarakterli tuwıslar qatarına begoniya, fuksiya, yukka, agavalar jatadı.
Neotropika bir qansha keń tarqalǵan mádeniy ósimliklerdiń watanı, mısalı, ananas, kakao, geveya. Bul jerden jıllılıqtı súyiwshi kóplegen dekorativ ósimlikler shıqqan, mısalı: nasturciya, kannler, fuksiyalar, monstera, begoniya, kaktuslar agavalar h.b.
Neotropikalıq patshalıq bes oblastqa bólinedi:
1.Karib oblastı-Neotropikanıń arqa bólimin-Meksika hám Floridanıń qubla-sınan baslap Qubla Amerikanıń arqabatıs tar jaǵalı polosaların qosa óz ishine aladı. Buǵan materiklik territoriyalar kirip qoymastan, kóp sandaǵı atawlarda kiredi. Florası bay bolıp, eki endemik tuqımlası bar. Endemik tuwısları
500 den aslam. Solardan biri sagovniklerge jatatuǵın áyyemgi mikrotsikas (Microcycas) tuwısı bolıp, Kubada tarqalǵan bir túrdi óz ishine aladı.
2.Gviana jazıq tawlıqlar oblastı-qubla Amerikanıń arqasındaǵı kishkene tawlıq territoriyalardı óz ishine aladı. Florası júdá bay, 8000 túrden aslam bolıp, olardıń jartısı endemler. Ásirese kóp endemler joqarı tawlıqlarda kóp (9095% ke shekem). Bir endemik tuqımlas, 100 ge jaqın endemik tuwıslar bar. Florası áyyemgibolıp, kóp reliktlerge iye.
3.Amazonka oblastı-Neotropikanıń eń bir úlken oblastı. Ol Amazonka hám Orinoko basseynleriniń kóplegen bólimin iyeleydi. Territoriyası tiykarınan tegislik. Tekte ol jerde jawınlı tropika toǵaylarınıń tiykarǵı massivleri jaylasqan.
22
Oblasttıń bay florası tek bir ǵana endemik tuqımlastı, biraq 500 den zıyat endemik tuwıslardı tutadı. Endemik túrler 3000 ǵa jaqın.
4.Braziliya oblastı-maydanı boyınsha bulda keń. Buǵan tiykarınan Braziliya ústirtlikleri kiredi. Florasında endemik tuqımlaslar joq biraq 400 ge jaqın endemik tuwıslar bar. Bir qansha áyyemgi iyne japıraqlılar-uzınjapıraqlı araukariya (Araucaria angustifolia), podokarpustıń bir qansha túrleri ushırasadı.
5.And oblastı - Qubla Amerikanıń batıs jaǵaların boylap tar polosadaǵı júdá úlken uzınlıqqa sozılǵan (Qubla tropikadan materiktiń arqa shetine shekem). Florası júdá bay emes, biraq ózine tán. Bir endemik tuqımlas bolıp, bir neshe júzlegen endemik tuwısları bar. Neotropikalıq ósimlikler menen Golan-tarktikalıq elementlerde ushırasadı. And oblastına arqadan kirip keletuǵın golark-tikalıq elementlerdiń de roli úlken. Olarǵa emen, mıtnik, barbaris, gortenziya, qalıńa, smorodina tuwıslar jatadı.
Kap dúńyası. Bul patshalıq barlıq patshalıqlar arasında maydanı boyınsha eń kishkenesi. Ol Afrikanıń qublasınıń eń shetki úlken emes territoriyasın iyeleydi. Biraq florası dım bay (7000 jaqın túrler bar) hám ózine tán. Ol arqasında jaylasqan końsılas territoriyalardıń florasınan keskin ayırıladı. Bul jerde qubla yarım shardıń áyyemgi floralarınıń tuwındısı ózine tán original elementleri kóp. Kap floristikalıq patshalıǵında jeti endemik tuqımlaslar,
210 nan aslam endemik tuwıslar bar. Olardıń arasında atanaq gúllilerden-6, vereskalılardan - 20, tolstyankalılardan-4, sobıqlılardan-14, rutalılardan-8, quramagúllilerden-40 qa jaqın, irislerden-14 tuwıslar bar h.t.b. Ásirese endemik tuwıslardan proteya (Rrotea) hám leukadendron (Leucadendron) túrlerge bay bolıp, proteya-50, leukadendron-70 túrge iye.
Hár qıylı tuqımlaslarǵa kiretuǵın endemik emes tuwıslardın túrlerinde úlken ayırmashılıq bayqaladı. Mısalı veresk (Erica) tuwısında 600 túrden artıq, pelargonum (Pelargonum) tuwısında 200 den kóp túrler bar. Túrleri kóp tuwıslarǵa krestovnik (Senecio), cmin (Helichrysum), xavorciya (Hawortia), gosteriya (Ujasteria), romuleya (Romulea) moreya (Mogaea) h.t.b. jatadı.
Túrler kóplegen amarillisler, irisler hám restionlar tuqımlaslarınada tán. Resitonlar tuqımlasınıń wákilleri sırtqı kórinisi boyınsha ǵálleler hám óleńlerdi elesletedi. Bul tuqımlaslarda Avstraliyada keń tarqalǵan. Solay etip kap florasıda Avstraliya kontinentiniń florasına biraz uqsas belgileri bar. Bunı ótken geologiyalıq ásirlerde Afrikanıń qublası menen Avstraliya birigip áyyem-gi Gondvan materigi quramına kirgenligi menen dálillewge boladı.
Kap florasınıń bir qansha elementleri qubla yarım sharǵa xarakterli. Mısalı, podokarpus (Podocarpus), acena (Asaena) metrosideros (Metrosideros) tuwısınıń túrleri, proteynler, restionlar, kunoniyalar tuqımlaslarınıń wákilleri. Basqa ósimlikler, kerisinshe, arqa yarım shardan kelip shıqqan. Buǵan karkas (celtis)
23
kliffortiya (cliffortia), padub (ilex) tuwısınıń túrleri, vereskler tuqımlasınıń bir kishi tuqımlası h.t.b. jatadı.
Kap patshalıǵı florasınıń ózgesheligi, áyyemgi bul territoriyanıń ósiimlik dúńyasınıń uzaq waqıtlar dawamında ajıralǵan jaǵdayda rawajlanǵanlıǵı menen dálilenedi. Bul ajıralıw házirde saqlanbaqta. Házirgi waqıtta Afrika kontinentiniń qalǵan bólimleriniń floraları menen almasıw ushın Kap patshalı-ǵınıń arqa tárepinde jaylasqan shóllikler tosqınlıq etpekte.
Kap patshalıǵınıń bay hám ózine tán florası kóplegen dekorativ ósim-liklerdiń deregi bolıp xızmet atqarmaqta. Ásirese bul jerden piyazshalı hám kartofel túyneksheli ósimlikler (amarallisler, klivayalar, gladioluslar x. t.b.) kóp mádeniylestirilgen.
Avstraliya dúńyası. Bunıń quramına Avstraliya, qońısı Tasmaniya atawı, sonday aq bir qansha mayda atawlar kiredi. Avstraliya patshalıǵı pútkilley ajıralǵan awhalǵa iye. Ol qurǵaqlıqtan keń teńiz keńislikleri menen bólingen. Patshalıqtıń territoriyası júdá úlken, kólemi boyınsha tek Evropadan az kishilew.
Avstraliya patshalıǵınıń florası júdá bay (15000 túrge jaqın), ayrıqsha ózgeshe hám kóplegen áyyemgi ósimliklerdi tutadı. Onıń florası júdá joqarı endemizmligi menen ajıraladı. Bul jerde onnan aslam endemik tuqımlaslar bar. Mısalı, cefalotlar, brunoniyalar, davidsoniyalar, tremandrlar, biblidler, akaniyalar tuqımlasları.
Endemik tuwıslar 570 ke jaqın. Olardıń arasında Avstraliya ushın xarakterligi bolǵan proteynler tuqımlasınıń iri tuwısları: xakeya (Nakea), vertikordiya (Verticordia), konospermum (Conospermum), izopogen (jsopogon).Ipi endemik tuwıslar basqa da tuqımlaslarda-sobıqlılar, rutalar, mirtalar bar. Floranıń endemik túrleri júdá joqarı, olar 7580%, hátte odan da joqarı.
Avstraliya florasına xarakterli tuqımlaslardan birinshi gezekte proteynler turıp, bul jerde onıń 700 den aslam túri jámlengen. Sonday aq xarakterli tuqımlaslardan epakridalar, gudeniyalar ksantoriyalar, mirtalar, kazuarinlar, t.b
Avstraliya florası ushın eń xarakterli evkaliptler hám akaciyalar dep esaplaw kerek. Bul jerde evkaliptlerdiń 600 den aslam túri bar, (evkalipt tuwısı mirtagúlliler tuqımlasına kiredi). Olardıń kópshiligi aǵashlar, putalarda bar. Evkaliptlerdiń barlıǵı derlik máńgi jasıl ósimlikler.
Akaciyalarda júdá kóp sanlı (500 den aslam) hám hárqıylı. Bulda máńgi jasıl aǵashlar menen putalar.
Avstraliya patshalıǵı florasınıń aytarlıqtay bir ózgesheligi basqa kontinent-lerde keń tarqalǵan bir qansha ósimlikler tuqımlaslarınıń hátte úlken taksonlar-dıń joqlıǵı. Mısalı, xvoshlar, bambukler, rozagúlliler tuqımlasınıń
24
almalar kishi tuqımlası wákilleri bul jerde joq. Sonday-aq vereskalılar, begoniyalar, valerianlılar, chaylar tuqımlaslarıda joq.
Avstraliya patshalıǵı florası kap florası menen uqsas belgilerge iye. Qubla Amerikanıń qubla bólimi florası menen uqsaslıǵı budan da anıq. Bir-birinen qashıq eki territoriya ushın ulıwma bolǵan bir qansha tuqımlaslardı (arauka-riyalar, podokarpuslar, proteynler, restionlar h.b.) atap ótiwge boladı. Tuwıs-larında da kóp uqsaslıǵı bar.
Golantarktikalıq dúńya. Bul patshalıq Qubla Yarım sharda, sonıń menen birge bir qansha biyik keńlikte jaylasqan. Ol Qubla Amerikanıń qubla bólimi (shama menen 30° qubla keńlikten), Jańa Zelandiyanı, muz benen qaplanbaǵan Antarktidanıń az ǵana maydanın, Atlantika, Hind hám Tınısh okeanlardıń qubla bóliminde jaylasqan kóp sandaǵı mayda atawlardı óz ishine aladı. Patsha-lıqtıń territoriyası úlken emes hám júdá kúshli bólsheklengen. Patshalıqtıń ayırım bólimleri bir-birinen júdá qashıq jaylasqan, olar úlken teńiz keńislikleri menen ajıralǵan. Usıǵan qaramastan qurǵaqlıqtıń uchastkalarınıń florası uqsas belgilerge iye. Uqsas tuwıslar hám túrler kóp. Mısalı mıyıq gúllilerden kolobantus, sayaman gúllilerden azorella tuwısların, túrlerge mısal ushın paqalsız lyutik (Ranunculus acaulis), úshbóleklengen óleń (osoka-Sagex trifida)kelti-riwge boladı.
Golantarktika patshalıǵınıń ayırım bolimleri floralardıń bir-birinen úlken qashıqlıqta bolıwına qaramastan uqsaslıǵın tariyxıy sebepler menen dálillewge boladı. Bul patshalıqtıń házirgi florası qubla yarımshardaǵı gigant Gondvan materiginde payda bolǵan áyyemgi ortasha klimatı golantarktikalıq floradan kelip shıqqan. Sonıń ala materik ayırım bólimlerge bóleklengen hám olardıń florasınıń araları úzilgen. Qurıqlıqtıń bóliniwi tiykarınan jerdegi
ósimlikler dúńyasında gúlli ósimliklerdiń ústinlik etip turǵan waqtı úshinshi dáwirdiń birinshi yarımında bolıp ótti.
Golantarktika patshalıǵı túrleri sanı boyınsha basqa patshalıqtan biraz qalısadı. Bul jerde barlıǵı bolıp 2000 nan artıq túr bolıp, floranıń ózgeshelikleri bir qansha joqarı. On endemik tuqımlaslar (laktoridler, grizeliniyalar, mizoden-dronlar h.t.b.). Olardıń barlıǵı az sandaǵı túrlerden, hátteki bir túrden ibarat. Endemik tuwıslar júdá kóp, olardıń kópshiligi ajıralǵan areallar menen xarakterlenedi. Mısalı, laureliya (Laurelia), grizeliniya (ujriselinia), psevdopanaks (pseudopanax), kolobantus, azorella. Túrler endemizmi júdá joqarı bolıp,
75% ge jaqın.
Golantarktika patshalıǵı ózine xarakterli tuwıs antarktika yamasa qubla buki (Nothofagus). Bul tuwıstıń wákilleri aǵash hám putalar bolıp arqa yarım shar-daǵı buklerge jaqın turadı. Olardıń birewi mángi j asıl, ekinshileri japıraqları túsedi. Buktiń antarktikalıq túrleri tek Qubla Amerika menen Jańa
25
Zelandiyada ushırasadı. Rozagúlliler tuqımlasınıń acena tuwısı da xarakterli ósimliklerge jatıp, kishkene shóp tárizli ósimlikler. Subantarktikalıq atawlarda keń tarqalǵan. Golantarktika patshalıǵınıń florası arasınan iyne japıraqlı áyyemgi podokarpus tuwısın atawǵa boladı. Podokarpustıń túrleri Qubla Amerika hám Jańa Zelandiyada ushırasadı.
Óz betinshe tayarlanıw hám qadaǵalaw ushın sorawlar.
1.Floristikalıq rayonlarǵa bóliwde nelerge itibar beriledi?
2.Golarktikalıq dúńya neshe kishi patshalıq hám oblastlarǵa bólinedi?
3.Paleotropikalıq dúńya neshe kishi patshalıq hám oblastlarǵa bólinedi?
4.Neotropikalıq dúńya neshe oblastlarǵa bólinedi?
5.Kap patshalıǵınıń qaysı ósimlikleri mádeniylestirilgen?
6.Avstraliya dúńyası qanday ózine tán qásiyetlerge iye?
7.Golantarktikalıq dúńya qaysı territoriryalardı óz ishine aladı?
5-tema: Jer sharınıń ósimlikler qaplamıJoba:
1.Jer sharınıń ósimlikler qaplamı haqqında túsinik
2.Ekvatorial-tropikalıq poyas ósimlikleri.
2.1.Máńgi jasıl jawınlı tropikalıq toǵaylar,
2.2.Japıraqları yarım túsetuǵın jawınlı tropikalıq toǵaylar,
2.3.Iǵallı (mussonlı) japıraqları túsetuǵın toǵaylar,
2.4.Qurǵaq japıraqları túsetuǵın (savannalı) tropikalıq toǵaylar,
2.5.Savannalar,
2.6.Tiken japraqlı kserofil siyrek toǵaylar,
3. Tropikalıq poyastıń intrazonallıq ósimlikleri
Jer sharınıń ósimlikler qaplamı. Jer sharınıń tábiyiy ósimlikler qaplamı zonalıq, intrazonallıq, ekstrazonallıq ósimliklerge ajıraladı. Zonalıq ósimlikler dep ortasha mexanikalıq quramdaǵı topıraǵı bar (sazlı-qumlı yamasa shege topıraqlı) jaqsı qurǵatılatuǵın suw bólgishlerge iye keń tegisliklerdi iyelegen ósimliklerge aytıladı. Bunday ósimliklerdi geyde shártli klimatlıq depte ataydı, sebebi, onıń tiykarǵı ózgeshelikleri jergilikli klimat xarakteri menen (kóbinese jıllılıq hám ıǵallıq muǵdarı) anıqlanadı. Zonalıq ósimlikler zonasın ajıratıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Mısalı, dala-dala zonasın bóliw ushın zona dep zonalıq ósimliklerdiń tipi tarqalǵan úlken yamasa kishi territoriyalardı ataw qabıl etilgen. Intrazonalıq ósimlikler dep berilgen zona ushın ayrıqsha tán bolmaǵan qorshaǵan ortalıqta rawajlanatuǵın (mısalı, kóp ızǵarlanǵan topıraqlarda) hám sonıń menen birge jerde óziniń ayırım zonasın (zonalıq emes) payda etpeytuǵın ósimliklerge aytıladı.
Buǵan batpaklıqlar, suw alma jaylawlar, kebir, duzlı
26
jerlerdiń ósimlikler birlespesi mısal boladı. Olar hár qıylı zonalarda, onnan tısqarı túsi
ózgergen halda ushıraydı.
Ekstrazonalıq ósimliklerde ortalıqtıń ayrıqsha jaǵdayları menen baylanıslı kelip, zonalıq ósimliklerdiń ulıwma fonında daqtay (tamǵaday) bolıp ushırasadı. Biraq ol óziniń ayırım zonasın dúzip alıw múmkinshiligi menen ajıraladı. Buǵan toǵay zonasınıń qubla ekspoziciyasınıń janbawırında rawajlanatuǵın dalanıń kishkene maydanları mısal boladı.
Solay etip, zonalıq ósimlikler tiykarǵı fondı dúzedi, al intra hám ekstra-zonalıqlar ádette tamǵa túrinde ushırasadı hám ortalıqtıń qandayda ayrıqsha jaǵdayları menen baylanıslı keledi. Ayırım ósimlikler zonalarınıń iyelegen territoriyalarınıń kórinisi biraz hár qıylı keledi. Keń tegislikler zonasınıń túsi anıq ańlatılǵan poloslarǵa iye boladı.
Tawlar ósimliklerin kórip óteyik. Tawlarda, eger olar jetkilikli biyik bolsa,
ósimliklerdiń poyaslıq bóliniwin, yaǵnıy biyiklik poyaslıǵın baqlawǵa boladı. Bul qubılıstıń sebebi klimattıń vertikal baǵıtqa ózgeriwi bolıp tabıladı. Joqarı kóterilgen sayın klimat suwıq boladı, vegetaciyalıq dáwir qısqaradı, jıldıń jıllıq waqıtları kesh baslanadı. Sonday-aq ıǵallıq jaǵdayı da ózgeredi. (Jawatuǵın jawınshashın muǵdarı, jawın-shashın hám parlanıw arasındaǵı qatnas). Bir jaǵdaylarda joqarı kóterilgen sayın klimat júdá ıǵallı, ekinshi jaǵdayda kersinshe, júdá qurǵaq boladı.
Tawdaǵı ósimlikler poyası menen keń tegisliktegi ósimlikler zonalarınıń almasıwında bir qansha uqsaslıqlar bar. Mısalı, Kavkaz tawlarına kóterilgende ǴMA nıń evropalıq bólimindegi tegislikler boyınsha qubladan arqaǵa qarap ósimliklerdiń almasqanınday almasıq baqlaymız. Eki jaǵday da keń japıraqlı toǵaylar iynejapıraqlıkeńjapıraqlı hám iynejapıraqlı toǵaylar menen almasadı, uzaǵan sayın toǵay tawsılıp, ornın toǵaysız keńislikke beredi. Biraq joqarı poyaslıq menen keńlaq zonası arasında uqsaslıq bar. Mısalı, ǴMA nıń evropalıq bóliminde iynejapıraqlı toǵay tundra menen, al Kavkaz-biyik tawlar jaylawları menen almasadı. Tundra ósimlikleri birlespeleri subalp hám alp jaylawlarınan keskin ajıraladı, olar arasında uqsaslıq júdá az. Poyaslar menen zonalar arasın-daǵı taǵı bir ayırmashılıqtı belgilep óteyik: zonalar ádewir keń bolıp, keńislikte anaǵurlım úlken aralıqtı iyeleydi. Buǵan gorizontal baǵdarda vertikal baǵdarǵa qaraǵanda klimattıń áste ózgeriwi sebep boladı.
Hár qıylı ósimlikler zonasında jaylasqan tawlar sisteması ósimliklerdiń biyiklik poyasına qaraǵanda óz ayırmashılıǵına iye boladı (poyaslar jıyındısı, olardıń ulıwma sanı, almasıwlar izbe-izligi h.t.b). Hár bir ósimlikler zonasına hám zonalar ishindegi hár bir úlken regionların biyiklik poyasınıń ayrıqsha tipleri tán. Biyiklik poyası okeanlıq bolıwı múmkin , eger taw sisteması okeannıń
27
jaǵasına ornalassa, yaki eger tawlar okeannan qashıqlıqta materiktiń oraylıq bóliminde jaylassa kontinental bolıwı múmkin.
Jer sharı ósimlikler qaplamın qarap óteyik. Bas dıqqat hár qıylı klimatlıq poyaslardaǵı Jer júzindegi tiykarǵı ósimlikler zonalarına: ekvatoriya-tropikalıq, subtropikalıq, ortasha hám suwıq klimatlarǵa awdarıladı. Hár qıylı zonalardıń ósimlikler qaplamınıń tiykarǵı belgileri klimattıń bas ózgeshelikleri menen baylanısta kórip shıǵıladı.
Hár qanday ósimlikler zonalıǵınıń xarakteri bárinen burın ósimlikler ala alatuǵın hám jıl máwsimleri boyınsha paydalana alatuǵın jıllılıq hám ıǵallıq muǵdarı menen anıqlanadı. Jerdiń hár qıylı rayonlarında bul jaǵdaylardıń hár qıylı ekenligin kóriwge boladı. Sonıń ushında ósimlikler zonalıǵı hár qıylı bolıp keledi. Ol bir klimatlı poyastıń ózinde de ózgerip turadı.
Jer sharınıń ósimlikler zonalarınıń ulıwma jaylasıw sxemasın jasaw erteden baslanadı.
Bunda ósimlikler zonaların ideal kontinent dep atalıwshı bir pútin materik dep súretlengen. Jer beti shártli túrde tegis jazıqlıq, al barlıq qurǵaqlıq-kompaktli, bólinbegen territoriya dep esaplanılǵan.
Bul hár qıylı ósimlikler zonalarınıń tarqalıwınıń tiykarǵı nızamlıqların anıq kórsetiwde múmkinshilik berdi.
Ideal kontinent sxeması birinshilerden bolıp Shveycariya botanigi G.Brokman-Erosh tárepinen payda boldı. Keyin ala bunday sxemalar basqa alımlar tárepinen, sonıń ishinde rus ilimpazları A.P.Shennikov, L.V.Shumilova h.t.b. islendi.
Ideal kontinenttiń eń jetistirilgen sxemasın nemets botanigi Karl Troll usındı. Ol boyınsha ideal kontinent eki yarım shardı-arqa hám qublanı qamtıydı. Kontinenttiń eni hár qıylı keńlikte hár qıylı boladı hám usı berilgen keńliktegi qurǵaqlıq maydanınıń real muǵdarına sáykes keledi. Trolldiń sxemasın keyin ala ekinshi nemets botanigi G.Valter bir qansha ózgertti.
G.Valter boyınsha ekvatordıń uzınına, odan 5-10° keńlikti ótip kontinenttiń batısınan shıǵısına shekemgi jaǵalawlarında ekvatorial máńgi jasıl jawın toǵayı úzliksiz bolıp sozılıp jatadı. Usı polosanıń arqası hám qublasına qarap jıldıń qurǵaq waqıtları japıraqların túsiretuǵın tropikalıq japıraqlılar túsetuǵın toǵaylar baslanadı. Olardı geyde jawınlı-jasıl toǵay depte ataydı, sebebi olar tekte jawın máwsiminde jasıl túske enedi. Buǵan savannanıń ıǵallı variantlarıda qosıladı. Bunday ósimlikler eki keń polosanı: birewi arqa yarımsharda, ekknshisi qublada payda etedi. Polosalar ulıwma kontinenttiń batısınan shıǵısına sozıladı. Ekvatordan budanda qashıqlıqta tropikalıq poyastıń eń qurǵaq rayonlarında qurǵaq savannalar menen tikenekli siyrek toǵaylar tarqalgan. Tropikalıq poyastıń ishinde kontinenttiń shıǵıs jaǵalawlarında ensiz polasa payda etetuǵın musson tipindegi jawınlı toǵaylar ushırasadı.
28
Ideal kontinentler sxeması jerde hár qıylı ósimlikler zonalarınıń jayla-sıwınıń tiykarǵı nızamlıqları tuwralı jaqsı túsinik beredi. Ol hár bir ósimlikler zonalarınıń keńlik jaǵdayların, olardıń iyelegen maydanlarınıń kólemin, kontinentler ishinde zonalardıń jaylasıw ózgesheliklerin (shetine jaqın, ortada, batısta, shıǵısta), onıń konfiguraciyasın h.t.b. ayqın kórsetedi.
Ekvatorial-tropikalıq poyas ósimlikleri. Bul jerde eń jıllı klimatlıq poyası. Biraq
ıǵallıq jaǵdayı boyınsha bul jerde de úlken ayırmashılıq bayqaladı. Jılına birneshe mıń millimetr menen ólshenetuǵın, júdá kóp muǵdarda jawın-shashın jawatuǵın rayonlar bar. Sonıń menen birge bir qansha rayonlarda júdá kem-100-200mm, hátte odan da az jawınshashın jawadı. Bul ayırmashılıqlar arasında ózgerislerde boladı. Jawın-shashın jawıwı muddetlerinde de kúshli ayırmashılıq bolıp, jıl dawamında bir tegis emes jawadı. Iǵallanıw ózgeshelik-lerindegi bul ayırmashılıq bir qansha dárejede ósimlikler zonalıǵınıń xarakterin anıqlaydı. Ekvatorial-tropikalıq poyastıń jawın-shashını, bir tegis jawatuǵın kóbirek ıǵallı rayonlarında qalıń hám biyik máńgi jasıl toǵaylar tarqalǵan. Klimattıń qurǵaqlasıwınıń artıp barıwı menen jawın-shashınlardıń bir tegis jawmawı sebepli máńgi jasıl aǵashlar áste japıraqları túsetuǵın aǵashlar menen almasadı, al toǵaylar áste páskeltek bola baslaydı hám siyreklesedi. Keyin ala óz ornın qalın putalarǵa beredi, ósimlikler qaplamı taǵıda páskeltek hám kúshli siyreklesedi.
Tropikalıq poyas tiykarınan mına ósimlikler zonalıǵı tiplerine bólinedi:
1.Máńgi jasıl jawınlı tropikalıq toǵaylar,
2.Japıraqları yarım túsetuǵın jawınlı tropikalıq toǵaylar,
3.Iǵallı (mussonlı) japıraqları túsetuǵın toǵaylar,
4.Qurǵaq japıraqları túsetuǵın (savannalı) tropikalıq toǵaylar,
5.Savannalar,
6.Tiken japraqlı kserofil siyrek toǵaylar.
Máńgi jasıl jawınlı tropikalıq toǵaylar. Bul toǵaylıqlar hár qıylı kontinent-lerde tarqalǵan. Olar júdá kóp maydanlıqtı Qubla Amerikada Amazonkanıń keń basseyni basqada kóplegen territoriyalardı iyeleydi. Olar Aziyada (Hindistan, Shri-Lanka, Indoqıtaydıń bir qatar rayonları), sonday aq Aziya menen Avstraliya aralıǵında jaylasqan atawlarda (Filippin, Indoneziya, Novaya Gvineya) júdá kóp. Bul tiptegi toǵaylar Batıs ekvatorial Afrikada (Gvineya, Liberiyadan Kongo hám Zairǵa shekem), Oraylıq Amerikada,
Avstraliyada ushırasadı. Jawınlı tropi-kalıq toǵaylar jer sharınıń klimatı júdá jıllı hám ıǵallı bolǵan rayonlarında rawajlanadı. Ortasha jıllılıq temperatura ádette 23-25" Jawın-shashın jılına 1800-2000 mm den kem jawmaydı hám olar máwsim dawamında bir tegis jawıp, barlıq waqıtta ızǵarlıq jetkilikli dárejede boladı. Jıl dawamında ósimliklerdiń rawaj-lanıwı ushın jaǵdaylar jetkilikli. Jawınlı
29
tropikalıq toǵaylardıń topıraqları kızıl-końır (ferrallitli), olar azıqlıq zatlarǵa jarlı keledi, biraq suw ótkeriwshiligi jaqsı.
Jawınlı tropikalıq toǵaylardıń ósimlikler dúńyası ájayıp bay hám hár túrli. Barlıǵınan beter aǵash túrleriniń hár qıylılıǵı júdá úlken. 1ga toǵay maydanında olardıń 40, hátte 100 den aslamın sanaw múmkin. Eń biyik aǵashları 50-55, ayırımları 60 m biyiklikke jetedi. Eń maydaları 2-5m den aspaydı.
Iri aǵashlarınıń sırtqı kórki ózinshe kelip, olardıń baǵanaları dúziw, sıpaq juqa qabıq penen jabılǵan, turıqları jer betinen júdá joqarıda jaylasqan. Kóplegen aǵashlarınıń japıraqları iri, jalpaq sonıń menen etli, tıǵız. Ústki beti jıltıraq, jıltırawıq. Burtikleri qorǵaytuǵın qabırshaqlarǵa iye emes, sebebi jıllı hám ıǵallı klimat jaǵdaylarında olardıń keregi joq. Tropikalıq aǵashlardıń rawajlanıwında periodlıq bayqalmaydı. Bir túrdiń ayırım aǵashları jıldıń hár qıylı dáwirinde gúlley beredi.
Jawınlı tropikalıq toǵaylarda barlıq ósimlikler túrleriniń 70% ten aslamı aǵashlardıń úlesine tuwra keledi. Shóplerdiń túplep quramı júdá az. Topı-raqta ósiwshi shóp ósimlikler sayaǵa shıdamlı, mısalı, aspidistra, xlorofitum, senpoliya.
Jawınlı tropikalıq toǵaylar ushın lianlar (shırmawıqlar) xarakterli bolıp, olar kóp túrlerge iye hám hár qıylı tuwıslarǵa jatadı. Olar jaqtılıqtı súyedi. Tropi-kalıq lianalar aǵashlanatuǵın baǵanaǵa iye kóp jıllıq ósimlikler. Olar biziń aǵashlarǵa uqsap ekinshi juwanayıw qásiyetine iye. Lianalardıń 90% ke jaqın túrleri usı jerde ushırasadı. Jawınlı tropikalıq toǵaylar epifitlerge bay bolıp olar paporotnik hám gúlli ósimliklerden turadı. Olar aǵashlardıń baǵanaları menen shaqalarında sulıw jaylasadı. Jawınlı tropikalıq toǵaylarda gúlli epifitlerden orxideyalar menen bromeliyalardıń kóp sanlı hám hár qıylı wákilleri tarqalǵan. Epifitli paporotniklerden «suwın shaqtı» ("oleniy rog"- platycerium tuwısınan) atawǵa boladı.
Jawınlı tropikalıq toǵaylar ósimlikleriniń qızıqlı toparın tunshıqtırıwshı aǵashlar (derevya-dushiteli) quraydı. Olar óz tirishiligin aǵashlarda epifit túrinde baslaydı. Waqıttıń ótiwi menen olarda eki tiptegi tamırlar rawajlanadı. Olardıń birewi tómenge qarap, topıraqtaǵı azıqlıq zatlardı alıw ushın ósedi. Ekinshisi qalıń tor payda etip xozyain aǵashtı orap aladı hám olardıń ósip-juwanıwına múmkinshilik bermeydi. Nátiyjede aǵash óledi. Al tunshıqtırıwshı aǵash ósiwin dawam etedi. Tunshıqtırıwshı aǵashlar hár qıylı tuqımlaslarǵa jatıp, Góne dúńyada keń tarqalǵan fikus tuwısınıń ishinde kóp wákilleri bar. Jawınlı tropikalıq toǵaylardıń kóp wákilleri bar.
Japıraqları yarım túsetuǵın jawınlı tropikalıq toǵaylar. Bunday toǵaylar jawınshashını jıl dawamında bir tegis jawmaytuǵın ıǵallı klimatlı (jawın-shashın muǵdarı jıl dawamında 1500-2500 mm) rayonlarda rawajlanadı. Bul jerde
30