Ósimlikler geografiyası

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

F.T.Ótenova, Sh.B.Tamambetova, A.T.Guldursunbayeva

«ÓSIMLIKLER GEOGRAFIYASÍ»

páninen oqıw-metodikalıq qollanba

NÓKIS – 2016

Kirisiw

Ósimlikler geogafiyası jep betinde ósimliklerdiń (túrler, tuwıslar, tuqım-laslar) tarqalıw nızamlıqların, sonday-aq hár qıylı territoriyalardıń florasınıń quramın úyrenedi. Onıń wazıypasına házirgi waqıtta ósimliklerdiń tarqalıwı haqqında anıq materiallardı toplaw hám juwmaqlaw menen usı tarqalıwǵa sebep bolatuǵın ayqın sebeplerdi tabıwlar kiredi.

Ósimliklerdiń geografiyalıq tarqalıwı házirgi waqıt (klimat, topıraq hám tariyxıy

(materiklerdińkonfiguraciyası, muzlıqlardıń tásiri h.t.b.) faktorları menen anıqlandı. Ósimliklerdiń geografiyası sonday-aq jer sharınıń ayırım rayonlarınıń (kontinentler, iri

tábiyiy oblastlar h.t.b.) florasında izertleydi. Floranı tolıq hám hár tárepleme analizlewdiń, tiykarında floralıq rayonlarǵa bóliw islep shıǵarı-ladı (floranıń quramı boyınsha ajıralatuǵın territoriyalar bólinip shıǵıladı).

Qálegen pánler sıyaqlı ósimlikler geogafiyası da basqa ilimiy disciplinalar menen tıǵız baylanısta ǵana rawajlanadı. Ol basqa ilimlerden túsindiriw ushın kerek faktlerdi aladı, olarǵa juwmaq jasaydı hám nızamlıqlardı anıqlaydı. Ósimlikler geogafiyası kóbinese ósimlikler sistematikası menen baylanıslı bolıp, odan hár qıylı taksonlardıń (anaw yamasa mınaw tuwıstaǵı, tuqımlastaǵı h.t.b. túrler sanı) dúzilisi tuwralı, taksonlardın tuwıslıq dárejesi tuwralı maǵlıw-matlardı aladı. Ol qazılma ósimliklerdi úyrenetuǵın, áyyemgi geologiyalıq, ásirlerde ósimliklerdiń geogafiyalıq tarqalıwı boyınsha áhmiyetli maǵlıwmatlar beretuǵın, anaw yamasa mınaw taksonlardıń jasın anıqlaytuǵın paleobotanika menen tıǵız baylanısta.

Ósimlikler geogafiyası klimatologiya, geomorfologiya hám topıraq tanıw ilimler menen de baylanıslı, sebebi jer betinde ósimliklerdiń házirgi dáwirde tarqalıwı klimatlıq, orografiyalıq hám topıraq jaǵdayları menen anıqlanadı.

Ósimlikler geografiyası ósimliklerdiń hár qıylı túrleriniń ekologiyalıq óz-geshelikleri, olardıń qorshaǵan ortalıqqa bolǵan talapları haqqındaǵı maǵlıw-matlarǵa iye ósimliklerdiń geografiyası menen baylanısı anıq.

Házirgi waqıttaǵı ósimliklerdiń geogafiyalıq, tarqalıwın paleogeogafiyalıq maǵlıwmatlardı esapqa almay túsindiriw múmkin emes. Bul ilim (áyyemgi) burınǵı geologiyalıq ásirlerdegi materiklerdiń kelbeti, muzlıqlardıń tarqalıwı hám .t.b. maǵlıwmatlardı beredi.

Ósimlikler geogafiyası bárinen burın introdukciya menen, yaǵnıy adamlar ushın paydalı. Mısalı; miyweli, texnikalıq hám manzaralı h.b. ósimliklerdi mádeniylestiriw menen

ámeliy baylanısta. Ósimlikler geograftsyasın úyreniw jer sharınıń bir rayonınan ekinshi rayonına olardı "qonıslandırıw", introdukciyanıń nátiyjeligin hám ilimiy dálillewge múmkinshilikler beredi.

2

1-tema: Ósimlikler geogafiyası rawajlanıw tariyxı

Joba:

1.Ósimlikler geogafiyasınıń tiykarın salıwshılar.

2.Ósimlikler geogafiyası rawajlanıwına úles qosqan alımlar.

Ósimlikler geogafiyası da óz tariyxına iye. Ósimlikler geogafiyasın ilimpaz-lardıń birewleri júdá eski pán dese, ekinshileri jas ilim deydi. Bulardıń ekewi de durıs. Bunıń eski pán bolıw sebebi ósimlikler geogafiyası haqqındaǵı pikirler áyyemgi Greciya, Rimde Aristotel, Teofrast dáwirinen baslanadı. Biraq, ol waqıtta grekler óz elindegi ósimliklerdiń geografiyasın úyrenip, basqa jerler menen salıstırıp kórmegen.

Aleksandr Makendonskiy (334-327 j.b.) Persiyaǵa, Hindistanǵa qılǵan júri-sinde ózi menen birge kóp ilimpazlardı alıp shıqqan. Olar sol júris waqtında pánniń, hár qıylı tarawı boyınsha júdá bay materiallar toplaǵan. Botanikler ózleri tapqan ósimliklerdiń qásiyetin kórsetip, ósimlikler geografiyasına júdá qımbatlı pikirler kirgizdi. Bul materiallardı Teofrast izertlep óziniń 10 tomlıq kitabın jazdı. Bul materiallardı óz elindegiler menen salıstırıp ósimlikler geogafiya-sınıń areologiya, ásirese ekologiya bólimine tiyisli júdá kóp pikirler dóretken. Solay etip bul ilim áyyemgi ilimler qatarına jatadı.

Jas ilim dewshiler onı jaqn waqıtlarǵa shekem ayırım pán retinde oqıw orınlarında júrgizilmegenligi menen dálilleydi.

Teofrastan 2000 jıl keyin 1807 jılı A.Gumboldt óziniń kóp jerlerge islegen sayaxatına súyenip "Fitogeografiya haqqında pikirler" degen kitabın jazdı.

A.Gumboldt tek ǵana botanika boyınsha islep qoymastan klimatologiya, mateorologiyaǵa tiykar salǵan ilimpaz. Ol óz ómirinde putkil Amerikaǵa, Altay, Sibir,

Kaspiy boylarına sayaxat qılǵan. Sol jerde ósimliklerdiń hár qıylı formada ushırasatuǵınlıǵın hám bir neshe ósimliklerdiń simbióz tirishiligin kórsetip 1-ret assotsiaciya degen termindi kirgizdi. Ósimlikler jámiyeti (birles-pesi) haqqında qımbat bahalı pikirler ayttı. Sonlıqtan onı ósimlikler geogafiya-sınıń tiykarın salıwshı dep ataymız.

Akademik P.Pallas "Rossiya florası" degen Rossiyanıń ósimliklerine qarap bir neshe rayonlarǵa belgen. Akademik Glemin "Sibir florası", S.Krasheninnikov "Kamchatka jerin sıpatlap jazıw" degen miynetlerinde shól, suw, taw ósimlik-leriniń bir-birinen qanday ayırmashılıǵınıń barlıǵı haqqında bahalı pikirler ayttı.

Shet el ilimpazlarınan Vimdenov (1792) "Ósimlikshiliktiń tiykarları" degen kitabında ósimliklerdiń tarqalıwı, ekologiyası hám sol ósimliktiń kelip shıǵı-wına baylanıslı júdá kóp maǵlıwmatlar bergen. 1822-jılı Daniyalı ilimpaz Skau "Ósimlikler geogafiyasınıń tiykarları" degen kitap jazıp ekologiyaǵa hám floristlik geogafiyanı bir qansha maǵlıwmatlar menen bayıttı.

3

XVIII-XX ásirlerde ósimlikler geogafiyasına tiyisli izertlewler júdá jaqsı rawajlandı. Professor Ledebur "Rossiya florası" degen kitap jazıp, Rossiyanıń ósimliklerine qarap úlken 16 oblastqa bóledi.

Fitogeografiyanıń rawajlanıwında Ch.Darvinniń (1854) miynetide ullı. Onıń "Túrlerdiń tábiyiy tańlaw jolı menen kelip shıǵıwı yamasa jasaw ushın gúreste tańlanǵan porodalardı saqlaw" kitabı shıqqan soń usı waqıtqa shekem ústemlik etip kelgen ilimdegi natuwrı túsinikler alıp taslanıp durıs jolǵa salındı.

Ruprext (1866) Rossiyanıń qara topıraqlı jerleriniń ósimliklerin izertlegen. Onıń payda bolǵan ósimligin izertlep, onı tariyxıy sebeplerge baylanıstıradı sóytip tarixıy geografiyaǵa sebep salǵan. Bunıń pikirlerin Litvinov, Kózo-Polyanskiy, Lavrenko, Tolmachev xám basqa ilimpazlar rawajlandırdı hámtaza materiallar menen bayıttı.

1895-jılı Varming "Ósimliklerdiń ekologiyalıq geografiyası" degen miynetin jazdı.

Bunda ósimliklerge hár qıylı ekologiyalıq faktorlar: suw, hawa, relef, klimat tásirinde bolatuǵın ózgerislerdi kórsetti. Sonlıqtan onı ekologiyanıń atası dep ataymız. Onıń teoriyaların rawajlandırıwda Maksimov, Shimper Kellerdiń miynetleri ullı.

Ósimlikler geogafiyası pánin rawajlandırıwda N.I.Vavilov,E. V.Vulf, A.A.Grossgeym, A.N.Krishtofovich, N.I.Kuznetsov, D.M. Jukovskiy, V.V.Alexin, M.G.Popov, A.I.Tolmachev, A.L. Taxtadjyan h.b. kóp xızmetler etti.

Ózbekstanda osimlikler geogafiyasın rawajlandırıwda E.P.Korovin, K.Z.Zakirov, I.I.Granitov hám basqalardıń miynetleri ullı. E.P.Korovin "Orta Aziya hám Qubla

Qazaqstannıń ósimlikleri" degen kitabında Orta Aziyanı bir neshe gorizontal zonaǵa bóledi. K.Z.Zakirov "Zaravshan florası hám ósimlikleri" degen kitabında vertikal zonalarǵa bólip

úyrenildi.

Belgili territoriyanıń ósimlikler geogafiyasın úyreniw onı xalıq xojalıǵına paydalanıwda úlken áhmiyetli juwmaqlardı beredi.

Óz betinshe tayarlanıw hám qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Ósimlikler geogafiyasınıń tiykarın salıwshılar kimler?

2.Teofrast neshe tomlıq kitap jazdı?

3.1807 jılı A.Gumboldt óziniń sayaxatları tiykarında qanday miynetinjazǵan?

5.Ósimlikler geogafiyası rawajlanıwına úles qosqan Ózbekstanlı alımlardan kimlerdiń miynetlerin bilesiz?

4

2-tema: Areallar haqqında táliymat (Areologiya)Joba:

1.Areallar haqqında ulıwma túsinik

2.Areallardıń tipleri, formaları, kólemi.

3.Areallardıń payda bolıwı.

4.Waqıtlar ótiwi menen areallardıń ózgeriwi, areallar dizyunkciyası.

5.Relikt areallar hám relikt ósimlikler

6.Endemizm hám vikarizm qubılısı.

Areallar haqqında ulıwma túsinik. Hár bir ósimlik jer betinde belgili bir jer-de taralıp, belgili bir orındı iyeleydi, ol jer sol túrdiń arealı dep esaplanadı (area-maydan). Ósimlik arealın bilmey turıp sol ósimlikti úyreniw, ol haqqında tolıq maǵlıwmatqa iye bolıw qıyın.

Areal tek ǵana túr ushın belgilenbesten ósimlik-lerdiń tuwısınıń, tuqımlasınıń, jámiyetiniń (birlespesiniń) arealıda boladı.

Jer júzinde ósimliklerdiń taralıwı hárqıylı. Bul ásirese ekologiyalıq sebep-lerge baylanıslı. Geybir ósimlikler jer júziniń belgili territoriyasında ushırap, basqa jerlerde ushıraspaydı. Al geybir ósimlikler jer júziniń barlıq jerinde ushı-rasadı. Bunday ósimliklerge kosmopolit ósimlikler deymiz. Bul ósimlikler jer tańlamaydı, azǵana ózgerislerge shıdam berip ósip rawajlanıp kete beredi. Mısalı, qamıs-phragmites communis, qoyma-qoshqarma (oduvanchik- Jaraxacum vulgare. chastuxa-Alisma plantago; mokritsa-stellaria media, osot-Sonchus oleri-ceus h.t.b. barlıq jerde tarqalǵan. Usınday keń arealǵa iye ósimlikti Ebbpuxor (evri-keń, xoros-taralǵan) ósimlikler delinedi.

Geybir ósimlikler bunday tarqalıwǵa iye bolmay, tar arealǵa iye boladı. Bunday ósimliklerdi stenexor (stenos-tar) ósimlikler delinedi. Mısalı, Pinus eldarica-Gruziyada,

Pinus stankebichi-Qırımda, Abies gracilus (pixta)-tek Kam-chatkanıń shıǵıs jaǵasında ushırasadı. Stenexor ósimlikler tek ǵana belgili jerde ushırap, basqa jerde ushıramaydı.

Tek ǵana belgili bir territoriyada ósip, basqa jerlerde óspeytuǵın ósimliklerdi endemik ósimlikler deymiz. Mısalı, juniperus serawchanica - zaravshan arshası, bul zaravshannan basqa jerde óspeydi. Keń arealǵa iye ósimliklerdi-evriton, tar arealǵa iye ósimliklerdi - stenoton ósimlikler deymiz.

Areallardıń tipleri, formaları, kólemi. Areallar ózleriniń formasına, jayla-sıwına qarap bir-birinen parıq qıladı. Usıǵan qarap areallardı úlken 3 tipke bólemiz.

1.Tutas areallar

2.Tarqalǵan,ajıralǵan areallar

3.Lenta sıyaqlı areallar.

5

Geybir ósimlikler keń tarqalǵan hám keń kólemdi iyeleydi, yaǵnıy areal-ları keń tutas bolıp keledi. Ósimliklerdiń bunday tarqalıwı tutas areallar boladı. Mısalı: Haloxylon persicum-aq seksewil, Tamarix ramosisima- jıńǵıllar tutas keń arealǵa iye.

Geybir ósimlikler jer sharınıń barlıq jerinde derlik shashırandı túrinde ushı-rasadı, bunday ósimliklerge ajıralǵan areallar deymiz. Mısalı, emen, ǵoza, smoro-dina, magnoliya, h.t.b. ǵóza ósimligi Orta Aziyada, Yaponiyada, Qıtayda, AQSh-ta ajıralǵan túrinde ushırasadı. Sudet paporotnigiCystepteris sudetica-Sudet, Karpat, Ural hám Sibirde ajıralǵan túrde ushıraydı.

Geybir ósimliklerdiń arealı jińishke, uzın bolıp keledi. Bular lenta sıyaqlı areallar bolıp, olar dárya, kól teńiz jaǵalarında ushırasadı. Mısalı, toranǵıl,jiyde, h.t.b.

Areallardıń bunday bolıp keliwi bir qansha ekologiyalıq faktorlarǵa (klimat, topırak, biotik faktorlar, mexanikalıq tásirler, t.b.) baylanıslı. Usı faktorlar tábiyat-ta arealdıń formalanıwına jeke tásir etpesten birgelikte kompleks túrde tásir etedi. Usınday sebepler menen formalanǵan (dúzilgen) areallar turaqlı hám turaqsız bolıp keledi. Egerde bir ósimlik arealı keńeyiwi yamasa tarayıwında óz shegine jetse, sırtqı ekologiyalıq jaǵdaylardıń ózgeriwine berilmese, bunday ósimlik arealın turaqlı areal dep ataymız.

Bazıbir ósimliktiń arealı keńeyiwi yamasa tarayıwı shegine jetip, málim bir formaǵa kelmegen boladı. Bular sırtqı jaǵdaylar tásirinde ózgerip, bir formadan ekinshi formaǵa ótedi. Bunday arealǵa turaqsız areal dep ataymız.

Areallardıń payda bolıwı. Areallar bir neshe jollar menen payda boladı. Kóbinese areallar migraciya (migratsio-kóshiw) jolı menen, yaǵnıy bir jerden ekinshi jerge keshiwi arqalı payda boladı. Kóshiw bir neshe agentler járdeminde ámelge asırıladı. Mısalı, samal, suw haywanlar arqalı taralıwı múmkin. Ósimlik-lerde usı agentler arqalı kóshiwge iykemlesiw bar. Mısalı, aqbas, kekire, qálweń, qoyma-qoshqarma, t.b. ósimlikleriniń miywesi parashyutları arqalı samal menen tarqaladı, al oshaǵan haywanlarǵa jabısıp tarqaladı.

Areallardıń payda bolıwı ósimliklerdiń ózgeriwinen de boladı, yaǵnıy bu-rın bir tutas arealǵa iye bolǵan túr málim bir jaǵday tásirinde ózgeredi, yama-sa bir túrden ekinshi túr payda boladı.

Usı qubılıstı birinshi ret izertlegen Pachoskiy degen ilimpaz esaplanadı. Mısalı: qurtqa shash (iris songarica) degen ósimlik Ózbekstannıń ayırım jerlerinde keń tutas arealǵa iye, al geybir jerlerde negizgi túrge usamaytuǵın aq gúlli, sarı gúlli taza túrin kóremiz. Bul qubılıstı polikroizm qubılısı dep ataymız.

Usı payda bolǵan jańa túr óz arealına iye boladı. Usınday jollar menen payda bolǵan areallardıń orayı qalay belgilenedi? Bul sorawǵa 3 topar ilimpazlar3 túrli juwap beredi:

6

1.Arealdıń orayın geometriyalıq jol menen belgilew kerek;

2.Arealdıń orayı osimliktiń dáslepki payda bolǵan jeri bolıwı kerek;

3.Ayırım bir ilimpazlar qay jerde túr eń kóp tarqalǵan jeri sol arealdıń orayı boladı deydi. Bul pikir haqıyqatlıqqa jaqın. Mısalı, Orta Aziyada piyazdıń 70 túri bar. Jer júzinde bunday jer joq. Demek, piyazdıń arealınıń orayı Orta Aziyaesaplanadı.

Waqıtlar ótiwi menen areallardıń ózgeriwi, areallar dizyunkciyası. Túr-lerdiń arealları uzaq waqıtlar dawamında ózgermesten qalmaydı. Olardıń may-danları bir jaǵdaylarda keńeyedi, bir jaǵdaylarda qısqaradı. Dáslep, óziniń payda bolıw momentinde túrdiń arealı maydanı boyınsha kóbirek kishkene boladı (dáslepki areal). Keyin ala, eger jaǵday qolaylı bolsa, túrlerdiń tarqalıwı baslanadı hám arealı áste-aqırın keńeyedi. Aqırında túr óziniń tarqalıwınıń shegarasına jetedi, arealı maydanı boyınsha úlkeyiwi toqtaydı hám olardıń shegaraları áste-áste turaqlasadı.

Biraq, areallar kerisinshe maydanları qısqarıp, regrissiv ózgerislerge de ushı-rawı múmkin. Bul túrge qorshaǵan ortalıqtıń kolaysız baǵdarǵa ózgeriwi (mısalı, klimattıń qattı suwıtıwı yamasa qurǵaqlasıwı) aqıbetinde bolıp ótedi. Nátiyjede burın keń maydandaǵı arealdan, onıń kishkene bir bólimi qalıwı múmkin. Bunday areallardı relikt (qaldıq) areallar dep ataladı. Bunday areallarǵa iye bolǵan ósimliklerden mamont aǵashı, tyulpan aǵashıLiriodendron tulipi-fera, batpaq kiparisi-Jaxodium distichum h.b. mısal boladı.

Waqıtlardıń ótiwi tekte areallardıń keńeyiwi hám kishireyiwine alıp kelip qoymastan, olardıń formasınıń ózgeriwine de alıp keledi. Geyde dáslepki keń tutas areal keyin ala bir qansha bóleklerge ajıralıwı múmkin. Bul kóbinese tuwıslardıń areallarına tiyisli (tuwıstıń bir túrleri arealdıń bir bólimin, basqaları ekinshi bólimin iyeleydi). Mısalı, MagnoliyaMagnolia tuwısınıń, arealı eki bó-limnen túrıp, olardıń birewi Arqa Amerikada, ekinshisiQubla Shıǵıs Aziyada. Bunday awhallar katalpa-catalpa hám basqa da tuwıslarda bar. Bunday tuwıslar 150 den aslam. Bul kontinentler aralıq dizyunkciyaǵa mısal boladı.

Relikt areallar hám relikt ósimlikler. Geybir ósimliklerdiń arealı barǵan sayın kólemi jaǵınan kishireyip baradı. Bunday ósimlik arealın relikt (qaldıq) areal, al ósimlik túrin relikt

ósimlik deymiz.

Relikt areal menen relikt ósimliklerdi belgilew tek ǵana paleontologiyalıq materiallarǵa tiykarlanadı. Mısalı, ginkgolar, sagovnikler relikt ósimlikler esapla-nadı. Bul ósimlikler dáslep júda keń tarqalıp, soń arealı tarayǵan tar shashı-randı halda ushıraydı.

Ginkgo mezózoy erasında jasaǵan, házirgi ósimlik-lerdiń jas jaǵınan bunnan úlkeni joq. Sonlıqtan Ginkgo belovanı tiri qazılma ósimlik deydi. Aǵash deneli ósimliklerdiń reliktligin qazılma qaldıqlarına qarap belgi-leymiz. Shóp deneli ósimliklerdiń reliktligin

7

filogenetikalıq sistemadaǵı tutqan ornına hám túriniń azayıp barıwına qarap belgileymiz. Relikt ósimliklerdiń jasın belgilewde hár qıylı boladı. Mezazoy hám úsh dáwirden

qalǵan reliktler muz dáwirinen qalǵan reliktler. Muz basıw dáwirin-de Evropanıń túsligin,

Kavkazdıń batısın, Volga boyı biyikligin muz baspaǵan. Sonlıqtanda bul jerlerde keń japıraqlı aǵash deneli ósimlikler ushırasadı. Mısalı, Bagulnik, brusnika, qısqa boylı qayın, pushnitsa h.t.b ósimliklerbar.

Endemizm hám vikarizm qubılısı. Geybir ósimlikler jer júziniń belgili jerin-de taralıp, tek ǵana sol jer ushın xarakterli bolıp basqa jerlerde óspeydi. Bunday ósimlikler endemik dep, al qubılıstı endemizm deymiz. Endemler tekte túrler arasında bolıp qoymastan, basqada taksonlarda da (tuwıslar, tuqımlaslar h.t.b.) boladı.

Jer sharınıń bir rayonı endemlerge bay ekinshisi azlaw, úshinshisinde en-demler bolmawı múmkin. Áyyemgi teńiz atawlarınıń florasında endemik ósim-liklerdiń úlesi júdá kóp boladı. Mısalı, Jańa Zelandiya florasında 75% ke jaqın endemik túrler bar. Áyyemgi atawdıń endemlerge bay bolıwınıń ayrıqsha se-bepleri, olardıń ósimlikler dúńyası júdá uzaq dawam etken waqıtlar ishinde basqa jerlerden ajıralǵan hám ol jerlerdiń ósimlikleri menen almasıqta bolma-ǵan. Usı jaǵdaylarda atawda evolyuciya barasında jańa túrler payda boldı. Sonıń menen birge bul jerde jer sharınıń basqa territoriyalarında ólip ketken ósimlikler saqlanıp qalıwı múmkin .

Sonday-aq endemik ósimliklerdiń, joqarı procenti áyyemgi tawlar sistema-sınıń joqarǵı poyasında (subalp xám alp) derlik kóp. Bul qubılıstıń sebebi tawlardıń qorshaǵan tegislik territoriyalar ósimlikleri menen qatnasıǵınıń bol-mawı. Taw tóbeleride okeanlardıń atawları sıyaqlı floraları bóleklengen. Tawlar sistemasında júdá jas jastaǵı endemler sanı az.

Endemik ósimlikler eki tipke-paleoendemik hám neendemik bolıp ajıraladı. Paleoendemikler júdá áyyemgi ósimlikler bolıp, házirgi waqıtta hámme jerde ólip

bolǵan, qandayda kishkentay territoriyalarda saqlanıp kalǵan ósim-likler. Mısalı, mamont aǵashı, batpak kiparisi h.b.

Sonday-aq ósimliklerde vikarizm qubılısı bar. Vikarizm (usas túrler) dep, morfologiyalıq belgileri boyınsha az ajıralatuǵın hám óz ara tuwıslıq jaqtan jaqın, biraq territoriyaları bóleklengen túrlerge, taksonlarǵa aytamız. Hár bir takson óziniń ayrıqsha territoriyaların iyeleydi.

Taksonlar vikarizminiń payda bolıwı, kóbinese birinshi (dáslepki) pútin areallardıń, bóliniwi nátiyjesinde ótedi.

Bóliniw faktorlarınıń qatarına teńizlerdiń ajıralıwı emes, al sonday-aq tawlar payda bolıwı, muzlıqlardıń basıwı h.t.b. xızmet etedi.

8

9

Óz betinshe tayarlanıw hám qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Areallar neshe tipke bólinedi?

2.Areallardıń qanday formaları bar?

3.Areallar dizyunkciyası degenimiz ne?

4.Qanday ósimliklerdi kosmopolit ósimlikler deymiz?

3-tema: Flora haqqında táliymat Joba:

1.Flora haqqında ulıwma túsinik.

2.Floralar analizi, floranıń geografiyalıq elementleri.

3.Floralar quramındaǵı endemler hám reliktler

4.Anıq (konkret) floralar.

5.Adamlardıń floraǵa tásiri

Flora haqqında ulıwma túsinik. Belgili bir territoriyada ushırasatuǵın ósim-lik túrleriniń jıyındısı flora dep ataladı. Orta Aziya florası, Ózbekstan florası, Qaraqalpaqstan florası h.t.b. dep atawǵa boladı. Floranıń quramına hár qıylı tuwıstaǵı hám tuqımlastaǵı, ózleriniń ekologiyalıq ózgeshelikleri, geografiya-lıq tarqalıwı, kelip shıǵıwı h.b. boyınsha hár túrli ósimlikler kiredi. Floranıń payda bolıw barısında quramalı hám hár túrli processler, yaǵnıy taza túrler payda bolıp, eskileriniń óliwi hár qıylı baǵdarǵa túrlerdiń migraciyası esabı-nan ósimliklerdiń quramınıń ózgeriwi h.t.b. bolıp ótti. Floralar qorshaǵan ortalıqtıń, bárinen burın klimatlıq faktordıń tásirinen payda boldı. Solay etip, flora ekologiyalıq hám tariyxıy sebepler nátiyjesinde payda bolǵan quramalı qubılıs.

Hár qıylı territoriyalardıń florası olardıń túrlerinen turatuǵın sanı boyınsha basqasınan ádewir ajıraladı. Bul bárinen burın territoriyanıń kólemine baylanıs-lı. Territoriyanıń kólemi kansha úlken bolsa, túrler sanıda kóp boladı.

Floralardıń baylıǵı basqada bir qansha faktorlar menen, ásirese territoriyalar ishindegi tábiyiy jaǵdaylar klimatlıq, orografiyalıq, edafikalıq faktorlardıń hár túrliligi menen anıqlanadı. Ortalıq jaǵdayları qansha hár qıylı bolsa, hár qıylı ósimliklerdiń, jasawı ushın múmkinshiliklerde kóp boladı, florada sonsha bay keledi. Biyiklik poyaslıǵı jaqsı bilingen, tik jarlılıǵı hám janbawırları túrlishe ekspóziciyaǵa iye bolǵan iri tawlar sistemasınıń florası júdá bay boladı. Mısalı, Kavkazda 6000 nan aslam túrler bolsa, Rossiyanıń evropalıq bóliminiń orta polosalarınıń keń tegisliklerinde 2300 túr ushırasadı. Floranıń baylıǵına tariyxıy sebeplerde tásir etiwi múmkin. Jasları kóplegen million jıllar menen ólshenetuǵın júdá áyyemgi floralar túrleri menen ayrıqsha bay. Bul jerlerde klimattıń suwıtıwı, muz basıwı aqıbetinen basqa oblastlarda ólip ketken

10