Geografiyanı oqıtıw metodikası

Klass sharayatında jazıwsız kartalar qálem menen boyaladı, al úy sharayatında tush yamasa sıya menen boyaladı. Jazıwsız kartalardı toltırıw diywalıy kartalar hám atlastaǵı kartalar menen alıp barıladı. Oqıtıwshı sabaqótiw procesinde geografiyalıq obektlerdi diywalıy kartada kórsetiw, olardıatlastan tabıwdı hám jazıwsız kartaǵa shártli belgiler menen tusiriwdi úyretedi.Kartaǵa geografiyalıq obektlerdi tusiriw ushın jazıwsız kartadaǵı anıq alınǵan dáreje torı, dáryalar, qalalar, keńlikleri, shegaraları esaplanadı kartamenen orınlanatuǵın hár bir jańa jumıs oqıtıwshı járdeminde ámelge asırılıwızárur.

Oqıwshılar jazıwsız kartaǵa tusiriwdi jaqsı uyrenip alǵannan soń olarǵa óz betinshe islewge ruqsat beriledi.

Jazıwsız kartaǵa tusiriletuǵın geografiyalıq atamalar sanı shegaralanǵan bolıwı tiyis. Jazıwsız karta boyınsha oqıwshılarǵa qıyın wazıypalardı bermegen maqul. Maselen: atlastaǵı maǵlıwmatlardı jazıwsız kartaǵa tusiriw. Jazıwsız kartalarǵa tiykarınan baǵdarlamada ushıraytuǵın geografiyalıq atamalardı tusiriw talap etiledi. Jazıwsız kartalar menen islew dóretiwshilik baǵdarǵa iye bolıwı úshın oqıwshılar óz betinshe orınlawı tiyis.

Ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde jazıwsız kartalar menen tómendegi wazıypalardı orınlaw múmkin;

-jazıwsız kartalarǵa geografiyalıq obekt, qubılıslardı hám processlerdiń atamaların túsiriw. Bul geografiyalıq atamalar sabaq barısında ushırawı hám oqıtıwshı tárepinen bul obektlerdiń sabaq procesinde kartadan kórsetilgen bolıwı;

-oqıtıwshınıń sabaqtı sóylep beriw menen birge jazıwsız kartalar da toltıradı. Bunday jumıslar tiykarınan joqarı klasslarda orınlanadı, bunda oqıwshılar shártli belgilerdi tolıq ózlestirgen bolıwı shárt;

-taw dizbekleri, samallar, migraciya baǵdarları, jollar, darya aǵımları boyınsha karta sxemalar duziw;

-jazıwsız kartaǵa klimat elementlerin tusiriw, jawın-shashın muǵdarın reńler menen samal baǵdarın strelka menen sızıw;

-jazıwsız kartaǵa topıraq turlerin, paydalı qazılmalardı túsiriw. Bunda oqıwshılar paydalı qazılmalardıń shártli belgilerin jaqsı biliwi zárúr;

-jazıwsız kartaǵa xalıqtıń kórsetkishlerin tusiriw (tıǵızlıǵı, milliy quramı, urbanizaciya dárejesi hám t.b.

-jazıwsız kartada sanaat tarawların kórsetiw (janılǵı-energetika, metallurgiya, mashina qurılısı, transport, jeńil-sanaat, azıq-awqat sanaatı hám t.b.);

82

Oqıwshılardıń jazıwsız karta menen islewin, orınlanatuǵın wazıypaların oqıtıwshı tarepinen qadaǵalanıp hám bahalanıp barılıwı tiyis. Jazıwsız kartalar tábiyiy geografiyalıq, ekonomikalıq geografiyalıq hám siyasiy baǵdarda boladı. Oqıwshılar temaǵa tiyisli jazıwsız kartalardan paydalanıwı mumkin.

7. 6. Globus penen islew texnologiyası

Globus jerdin kishireyilgen modeli bolǵanlıǵı ushın onda geografiyalıq kartalarda ushıraytuǵın qátelikler bolmaydı. Ol teń masshtablı, teń múyeshli hám teń maydanlı bolǵanı ushın onda kórsetilgen geografiyalıq qubılıslar túri hám anıqlıǵı menen ajıralıp turadı. Sonıń ushın globuslar ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde hám joqarı tálimniń barlıq predmetlerin uyreniwde keń qollanıladı.

Globus járdeminde oqıwshılar sanasında dunyadaǵı iri territoriyalardıń kórinisi, ólshemleri hám maydanı haqqında tolıq hám anıq maǵlıwmatlar cawlelenedi. Globustıń dáreje torları, paralleller hám meridianlar arasındaǵı aralıq qateliksiz dúziledi.

Globustan tábiyiy geografiyalıq, ekonom-geografiyalıq hám ámeliy geografiya kursların oqıtıwda keń paydalanıladı.

- jerdiń forması hám ólshemleri, dáreje torı;

-polyar, ekvator, meridianlar, paraleller, geografiyalıq keńlikler hám uzınlıqlar, materikler hám poyaslar;

-jerdiń óz kósheri átirapında hám quyash átirapında aylanıwı;

-ekspediciyalar, sayaxatlar baǵdarı;

-jáhán siyasiy kartası;

-mámleket maydanlarınıń shegaraları, uzınlıǵın anıqlaw;

Jerdiń forması hám ólshemlerin tábiyiy geografiyalıq globuslardan úyreniw múmkin. Jerdiń maydanı sheńberiniń uzınlıǵı hám globus masshtabınan paydalanıp anıqlanadı. Maselen: globustıń masshtabı 1:40 000 000 bolsa globustaǵı 1 sm aralıq jer betindegi 400 km ge teń ekenligi oqıwshılarǵa túsindiriledi. Sonnan soń globustıń ekvator boyınsha uzınlıǵı sm-lerde anıqlanıp, globustıń sheńberiniń uzınlıǵı globus masshtabına kóbeytiledi. Mısalı, globustıń sheńberiniń uzınlıǵı 100 sm bolsa onda globus sheńberiniń (ekvatordıń) uzınlıǵı 100sm x 400 = 40 000 km. Tap usı kóriniste klasstıń jartısı ekvatordan qublada, jartısı arqadaǵı paralellerdiń uzınlıǵın anıqlawı mumkin. Bunda olar ekvatordan qubla hám arqa tárepte paralellerdiń uzınlıǵınıń kemeyip barıwı hám poyaslarda eń qısqa ekenligin úyrenedi.

83

Dáreje torı, paraleller, geografiyalıq uzınlıq hám keńlik tusiniklerin rawajlandırıwda da hám globustıń áhmiyeti ulken. Bunda hár bir túsinik mısalı: ekvator, poyaslar, meridian hám paralleller tuwrıdan tuwrı globusta kórsetiledi. Maselen: jer sharın teń ekige bólip turatuǵın onıń ortasınan ótkerilgen sızıq ekvator dep ataladı, dep oqıtıwshı globustan ekvatordıń jaylasıwın kórsetedi hám onnan qubla hám arqa poyaslar, keyin meridian, paraleller geografiyalıq koordinatalar túsinikleri kórsetiledi.

Jerdiń óz kósheri átirapında hám quyash átirapında aylanıwın kórsetiw ushın globus hám lampadan paydalanıladı. Bunda globus lampa átirapında aynaldırıladı, jaqtılanıw arqalı poyaslarınıń payda bolıwı túsindiriledi. Globustıń óz kósheri átirapında aynaldırıp tún hám kún, qarańǵı hám jaqtı túsiniklerin, kórsetiw múmkin. Bul óz gezeginde máwsimlerdiń payda bolıwın túsindiriwge imkan beredi.

Usı tájiriybeler járdeminde quyash nurlarınıń jer betiniń túrli jerlerinde túrli múyeshlerde túsiwine, ekvator átirapında tik, polyarlarǵa barǵan sayın túsiw múyeshi kemeyip barıwın hám bunıń aqıbetinde jer betiniń túrli orınlarında túrli muǵdarlarda ıssılıq alınıwına hám polyarlıq aymaqlarda yarım jıl toqtawsız quyashtıń batpawı yamasa shıqpawın túsindiriw múmkin.

Tábiyiy geografiyalıq globuslarda eń áhmiyetli ekspediciya hám sayaxatlar baǵdarı túsirilgen. Usı maǵlıwmatlar arqalı materikler hám okeanlar geografiyasın úyreniwde paydalanıw múmkin. Mısalı: Amerika dúnya bólegin izertlew hám tekseriw tariyxın úyreniw dawamında X.Kolumb ekspediciyası baǵdarların anıq hám tolıq túsindiriw múmkin. Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya sabaqlarında globuslar kóbirek jáhán siyasiy kartasın úyreniwde, mámleketlerdiń jaylasıwı hám maydanın anıqlawda, teńiz hám qurǵaklıqtaǵı jollardıń baǵdarın hám uzınlıǵın anıqlawda, iri ekonomikalıq hám siyasiy áhmiyetke iye bolǵan portlardı anıqlawda qollanıladı.

7. 7. Kartografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriw texnologiyası

Kartografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriw geografiyalıq bilimlerdi

ózlestiriwde úlken áhmiyetke iye. Kartografiyalıq túsinikler tómendegi usıllar járdeminde qáliplestiriledi: geografiyalıq ortalıq, qubılıslardı kartada kórsetiw, geografiyalıq qubılıslardıń atamaların jazıw, usılar haqqında oqıwshılarǵa maǵlıwmat beriw, didaktikalıq materiallardan paydalanıw; geografiyalıq diktantlar tayarlaw; hár túrli kartalar sızılmasın sızıw; jazıwsız kartalar, globus hám túrli kartalar menen islew.

84

Geografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriwden maqset oqıwshılar tárepinen geografiyalıq obektler hám olardıń atamaların bekkem ózlestiriw.

Kartografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriw texnologiyası tómendegi basqıshlardan ibarat:

1. Kartalar haqqında túsiniklerdi payda etiw;

Dunya kartası, yarım sharlar kartası, materikler hám okeanlar kartası, tábiyiy geografiyalıq úlkeler hám dúnya mámleketleri kartaları. Kartalar geografiyalıq ortalıq, qubılıslardıń kishireytilgen kórinisi ekenligin bildiriwdi qáliplestiriw;

2.Geografiyalıq kartalardıń shártli belgileri haqqındaǵı túsiniklerdi payda etiw. Shártli belgiler tiykarında túrli kartalardı oqıw, ólshew islerin alıp barıw, kónlikpelerin káliplestiriw;

3.Geografiyalıq kartalardıń matematikalıq tiykarı (ekvator, meridian, parallel, dáreje torı, geografiyalıq keńlik hám uzınlıq, geografiyalıq koordinatalar) hám olardan paydalanıw texnologiyasın payda etiw;

4.Geografiyalıq nomenklaturanı oqıtıw hám anıqlaw texnologiyasınan paydalanıw kónlikpesin qáliplestiriw. Geografiyalıq nomenklaturanı hám geografiyalıq obektlerin jer júzinde jaylasıwın bilmesten oqıwshılar karta menen isley almaydı hám oqıtıwshı sabaq procesinde berilgen bilimlerdi ózlestire almaydı. Kartografiyalıq túsiniklerdi tábiyiy, sotsial-ekonomikalıq geografiyanıń tiykarların ózlestiriwde hám hár bir insannıń ámeliy aktivliginde úlken áhmiyetke iye. Kartografiyalıq túsiniklerdi payda etiw geografiyalıq maǵlıwmatlardı úyreniw dawamında ámelge asadı. Bunda oqıtıwshı oqıwshılardıń eslew qábiletiniń hár qıylı túrlerine súyense (esitiw, kóriw, háreket, sóz, logika) úlken nátiyje beredi.

Geografiyalıq nomenklaturanı úyreniwdi eki tiykarǵı toparǵa tábiyiy geografiyalıq, ekonomikalıq geografiyalıq bolıp ajıratıwımız múmkin. Tábiyiy geografiyalıq nomenklaturaǵa tawlar, tegislikler, dáryalar, kóller, okeanlar, teńizler, qoltıqlar, okean astı taw dizbekleri, shókpeler, vulkanlar, batpaqlıqlar, tábiyat zonaları, klimat, muzlıqlar, materikler, úlke atamaları kiredi. Ekonomikalıq geografiyalıq nomenklaturaǵa mámleketler, qalalar, portlar, áskeriy bloklar, sanaat rayonları, paydalı qazılma kánleri, kómir, neft, gaz kánleriniń atamaları kiredi.

6.Kartografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriwde geografiyalıq jazba diktant jumısları tiykarǵı orın tutadı. Bunda oqıtıwshı bergen maǵlıwmatları tiykarında geografiyalıq jazba jumısların dúziw, kartalar járdeminde hár túrli sızılmalar

85

sızıw úlken áhmiyetke iye. Sabaq dawamında oqıtıwshı sóylegen geografiyalıq qubılıslardı (tawlar, dáryalar, qalalardı)jazıwsız kartaǵa túsirip barıwı hám t.b

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Masshtab dep nege aytıladı hám qanday túrlerin bilesiz?

2.Mektep geografiyalıq kartaları qanday túrlerge bólinedi?

3.Shártli belgiler túrleri tablitsasın toltırıń.

4.Mazmunına qaray kartalar qanday toparlarǵa bólinedi?

5.«Atlas» atamasın pánge kim kiritken?

6.Kartalardıń dúziliw texnologiyası haqqında sóylep beriń.

7.Globus járdeminde qanday jumıslar ámelge asırıladı?

8.Kartografiyalıq kórinisler qanday tártipte qáliplestiriledi?

BAP. MASHQALALÍ OQÍTÍW METODLARÍ

Mashqalalı oqıtıw metodikası aktiv oqıtıw metodikası bolıp esaplanadı, sebebi ol oqıwshılardı oylawǵa, izleniwge májbúrleydi, nátiyjede olardıń bilimleri tereńlesedi hám túrli máselelerdi qoyıw hám sheshiw kónlikpeleri qáliplesedi. Ózinshe pikirler júritiwge háreket etedi.

8. 1. Geografiya páninindegi mashqalalar hám olardan bilimlendiriw processinde paydalanıw

Geografiya páni tábiyiy, ekonomikalıq hám sotsiallıq bólimlerden ibarat bolǵanlıǵı ushın onda tábiyat hám jámiyettegi barlıq mashqalalar jámlengen. Bul mashqalalar tábiyiy hám sotsiallıq-ekonomikalıq processler, olardıń ózara baylanısı nátiyjesinde qáliplesedi hám rawajlanadı. Mashqalalardan tálim processinde paydalanıwdıń eń tiykarǵı shártleriniń biri bolıp, olardıń kelip shıǵıwına qarap toparlarǵa bóliw tiykarǵı áhmiyetke iye. Bul mashqalalardı tómendegi toparlarǵa bóliw múmkin:

-tábiyiy geografiyalıq mashqalalar;

-sotsiallıq-ekonomikalıq-geografiyalıq mashqalalar;

-geoekologiyalıq mashqalalar;

Tábiyiy geografiyalıq mashqalalar insaniyat tariyxı dawamında jámiyetke tásir etken tiykarǵı mashqalalardıń biri bolıp kelgen hám bolıp qalmaqta. Bunday mashqalalarǵa tómendegilerdi kiritiwimiz múmkin:

a) jer qabıǵı menen baylanıslı bolǵan mashqalalar (jer silkiniw, vulkanlar, tektonikalıq háreketler hám t.b);

86

b) atmosfera hám klimat penen baylanıslı bolǵan mashqalalar (kúshli samallar, seller, suwıq urıwı, qurǵaqshılıq hám t.b.);

v) jer ústi suwları menen baylanıslı bolǵan mashqalalar (suw tasqını, batpaqlıq, hám t.b);

g)biologiyalıq mashqalalar(topıraq, ósimlik hám haywanat dúnyası );

d)dúnya okeanı menen baylanıslı bolǵan mashqalalar(okean qáddinniń kóteriliwi, tayfun, cunami) hám t.b.

Jer qabıǵı menen baylanıslı bolǵan processlerdi aldınnan bilip bolmaydı, tek olardıń payda bolıwın aldınnan bilip, tiyisli shara-ilajlardı ámelge asırıw múmkin, máselen: jer silkiniw yamasa vulkannıń payda bolıwınıń aldın alıwdıń ilajı bolsa, xalıqtı usı aymaqlardan alıp shıǵıp ketiledi. Oqıtıwshı ásirese vulkanlar hám jer silkiniw bolıp turatuǵın aymaqlarda jasawshı oqıwshılarǵa tolıq túsindiriw úlken

áhmiyetke iye esaplanadı. Tektonikalıq háreketler nátiyjesinde jer júziniń ayırım bólimleriniń áste-aqırın páseyiwin Niderlandiya aymaǵı mısalında túsindiriw múmkin. Jer qabıǵınıń áste-aqırın shógiwi nátiyjesinde Niderlandiya aymaǵı teńiz qáddinen páste qalıp ketpekte. Nátiyjede, Niderlandiya aymaǵın suw basıw qáwipi tuwılǵan. Bunıń aldın alıw ushın teńiz jaǵasına plotina qurılǵan onıń bálentligi hár jılı kóterilip turıladı.

Atmosfera hám klimat penen baylanıslı bolǵan mashqalalar insaniyattı áyyemnen-aq qızıqtırıp kelgen. Házirgi waqıtta ayırım atmosfera hádiyseleriniń payda bolıwı aldınnan aytıp beriledi hám soǵan sáykes sharailajlar islep shıǵıladı. Máselen: sel, suwıq urıwı, qurǵaqshılıq, boranlar hámt.b.

Jer ústi suwları menen baylanıslı bolǵan mashqalalar házirgi waqıtta aldınnan anıqlanadı hám tiyisli shara-ilajlar islep shıǵıladı. Bunday processlerge suw tasqınları, batpaqlıqlardıń payda bolıwı hám t.b. kiredi.

Biologiyalıq mashqalalarǵa topıraq eroziyası, ósimlik hám haywanat dúnyasınıń ózgeriwi yaki kemeyip ketiwi kiredi. Olar tiykarınan tábiyiy shárayattıń keskin ózgeriwi nátiyjesinde payda boladı.

Dúnya okeanı menen baylanıslı bolǵan mashqalalar qurǵaqshılıqta hám atawlarda jaylasqan mámleketler ushın tiykarǵı mashqalalardıń biri bolıp qalmaqta, jer sharı klimatı áste-aqırın ısınıwı nátiyjesinde materik hám taw muzlıqları erip, dúnya okeanı qáddi kóterilmekte, okeanlardaǵı tayfunlar hám cunami qurǵaqlıqlarǵa hám atawlarda jasawshı xalıqlarǵa úlken zıyan keltirmekte. Máselen 2005-jıl qısta Indoneziyada payda bolǵan cunami nátiyjesinde mıńlap xalqı hám dem alıwshılar nabıt boldı.

87

Ekonomikalıq-geografiyalıq mashqalalarda insaniyattıń tiykarǵı mashqalaları qatarına kiredi. Máselen: tábiyiy resurslar hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw;

Xalıqtanıw hám demografiyalıq mashqalalar, óndiristi jaylastırıw hám rawajlandırıw mashqalaları, transport hám xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlar mashqalaları,geoekologiyalıq mashqalalar, tábiyat hám jámiyettiń óz-ara tásiri nátiyjesinde júzege keledi hám olardı tómendegi toparlarǵa bóliwimiz múmkin:

-tábiyiy resurslardan únemli paydalanıw mashqalaları;

-tábiyattı qorǵaw mashqalaları;

-tábiyattı tiklew mashqalaları;

Tábiyattan hám tábiyiy resurslardan maqsetke muwapıq paydalanıw mashqalaları házirgi dáwirde barlıq pánler aldında turǵan ulıwma insanıylıq mashqala bolıp esaplanadı. Tábiyattan nadurıs paydalanıw aqıbetinde úlken maydanlarda topıraqlar shorlanıp, samal hám suw eroziyası aqıbetinde topıraqtıń sıpatı tómenlep ketken, jaylawlardan intensiv paydalanıw aqıbetinde olardıń ónimdarlıǵı kemeygen, ósimlik resurslarınan nadurıs paydalanıw natiyjesinde toǵay maydanları qısqarıp ketken. Ańshılıqtıń rawajlanıwı menen insaniyat tariyxında kóp haywanlar pútkilley qırılıp ketken yaki pútkilley joǵalıp ketiw aldında.

Sol sebepli tábiyattı hám tábiyiy resurslardı asıraw maqsetinde pútkil dúnya júzinde qorıqxanalar, milliy baǵlar, biosferalıq rezervatlar, buyırtpa xanalar shólkemlestirilgen. Dúnya júzi boyınsha joǵalıp baratırǵan ósimlik hám xaywanat dúnyasın saqlap qalıw úshın Qızıl kitapqa kiritildi.

Házirgi waqıtta insan tárepinen buzılǵan tábiyat komplekslerin tiklew boyınsha júdá úlken jumıslar ámelge asırılmaqta. Sanaattıń rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan texnogen landshaftlar baǵlarǵa, toǵaylarǵa, dem alıw orınlarına aylandırılmaqta.

Geografiya táliminiń tiykarǵı wazıypalarınıń biri mashqalalı sabaq texnologiyaların islep shıǵıw barısında joqarıdaǵı mashqalalardan keńnen paydalanıw hám olardı oqıwshılar sanasına tereńirek sińdiriwden ibarat.

Mashqalalı tálim texnologiyasın islep shıǵıwda Ózbekstan hám Orta Aziyadaǵı mashqalalardan keńirek paydalansa nátiyje beredi. Máselen, Aral

88

8. 2. Mashqalalı bayanlaw metodı

Oqıtıwshı tárepinen mashqalanıń qoyılıwı hám onı sheshiw jolların tiykarlaw mashqalalı bayanlaw metodı dep ataladı. Usı metod járdeminde oqıtıwshılar tábiyiy geografiyalıq hám geoekologiyalıq mashqalalardı sheshiw jolları hám olardı tiykarlaw usılları haqqında kónlikpelerge iye boladı.

Bul metodtı qollanǵanda tómendegilerge itibar beriledi.

-Oqıtıwshı mashqalanı ortaǵa taslaydı hám onı sheshiw úlgisin kórsetip beredi, yaǵnıy usı mashqalanı sabaq dawamında ózi sheship beredi;

-Oqıwshılar oqıtıwshınıń mashqalanı sheshiw basqıshların baqlap turadı hám sabaq dawamında geografiyalıq mashqalanı sheshiw kónlikpelerine iyeboladı.

Oqıtıwshı belgili bir mashqalanı sheshiw dawamında pikirler qaramaqarsılıǵınıń júzege keliwi natiyjesinde oqıwshılardıń pikirlerin jámleydi.

Mashqalanı sheshiw bayanı dawamında oqıtıwshı ilimiy bilim hám ilimiy pikirlew úlgisin kórsetedi. Oqıtıwshı mashqalanıń sheshiliw basqıshların, onıń ilimiy dárejesin, pikirlerdiń rawajlanıwın baqlap turadı. Oqıtıwshı tábiyiy geografiya kurslerinde tómendegi mashqalalardı ortaǵa taslap onı sheshiw úlgisin kórsetiw múmkin.

-Aral hám Aral boyı mashqalasınıń kelip shıǵıw sebepleri, onıń aqıbetleri hám sheshiliw jolların ilimiy tiykarlap beriw;

-atmosferanıń pataslanıwı natiyjesinde jer betinde temperatura rejiminiń artıp barıwı hám onıń aqıbetlerin ashıp beriw;

-toǵaylardıń kesiliwi hám olar menen baylanıslı tábiyiy shárayattıń ózgeriwin tiykarlap beriw;

Ózbekstan tábiyatı temaların ótiwde tómendegi mashqalanı ortaǵa taslap onı sheshiw jolların kórsetip beriw múmkin. Ózbekstan tábiyiy sharayatı batıstan shıǵısqa qaray bálentliktiń artıwı hám klimatınıń ózgeriw sebepleri? Bunda oqıwshılar itibarın bálentlik artqan sayın klimattıń suwınıwı, yaǵni shól, qır-adır, taw hám bálent tawlar ekenligin atap ótedi.

Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya sabaqlarında tábiyiy resurslar, xalıqlar geografiyası, óndiris kúshlerin jaylastırıw, transport hám xalıq-aralıq ekonomikalıq baylanıslar, ekonomikalıq rayonlardıń júzege keliwi, miynetti geografiyalıq bóliniwi temaları boyınsha mashqalalı sabaqlardı shólkemlestiriw múmkin. Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya sabaqlarında tómendegi mashqalalardı úyreniw múmkin:

-hár qanday mámlekettiń qúdireti onıń rawajlanıw dárejesi tábiyiy baylıqlarına baylanıslı. Mámleket joqarı dárejede rawajlanǵan bolsa, tábiyiy

89

baylıqları jeterli bolsa ol mámlekettiń qúdireti joqarı boladı. Máselen: Rossiya, Qıtay, AQSH, Ullı Britaniya hám t.b. Mámleketler joqarı dárejede rawajlanǵan, biraq tábiyiy resursları az bolıp, aqılıy resursları joqarı dárejede rawajlanǵan bolsa da qúdiretli bolıwı múmkin. Máselen: Yaponiya, Qubla Koreya, Singapur hám t.b.

- xalıqtıń kóbeyiwi hám urbanizaciya dárejesi mámlekettiń rawajlanıw dárejesine baylanıslı ekenligi;

-sanaattıń rawajlanıw dárejesi ilimiy texnikalıq progress nátiyjelerinen paydalanıw dárejesine baylanıslı ekenligi;

-hár qanday mámleketti rawajlandırıw onıń xalıq-aralıq qánigelesken tarawların rawajlandırıwǵa baylanıslıǵı hám t.b.

Geografiya sabaqlarında hár qanday temanı ótiwde geoekologiyalıq mashqalalar kóriledi. Sebebi geoekologiyalıq bilimler oqıwshılarǵa ekologiyalıq tálim-tárbiya beretuǵın tiykarǵı pánlerden esaplanadı.

Geoekologiyalıq mashqalalardı úyreniw, aldın alıw hám olardı sheshiw baslı mashqalalardan esaplanadı. Maselen:

-Aral teńizi pútinley qurıp qalsa, Aral átirapında qanday geografiyalıq ózgerisler payda boladı. Bul máselelerdi sheshiwde oqıtıwshı dáslep onıń tábiyiy geografiyalıq, ekonomikalıq geografiya aqıbetlerin, ayrım jaǵdaylarda geoekologiyalıq aqıbetlerin ashıp beriwi kerek.

-sanaat kárxanaların nadurıs jaylastırıw hám onıń geoekologiyalıq aqıbetleri. Buǵan mısal etip, Tájikstandaǵı alyuminiy zavodın keltiriw múmkin. Oqıtıwshı usı zavodtıń iske túsiwi aqıbetinde Ózbekstannıń Tajikstan menen shegaralas aymaqlarında payda bolǵan qolaysız ekologiyalıq mashqala sebeplerin ashıp beriwi kerek.

-burınǵı Awqam dáwirinde Ózbekstanda paxta jeke hákimshiliginiń rawajlanıwı hám onıń ekologiyalıq aqıbetlerin oqıtıwshı mashqalalı bayanlaw sıpatında ashıp beriwi kerek.

-klimattıń ózgeriwi hám onıń tábiyiy sharayatqa tásiri mashqalalı bayanlaw barısında ashıp beriliwi múmkin.

8.3. Reproduktiv,ústirtin izleniwshi hám izleniwshi metod.

8. 3. 1. Reproduktiv metod

Belgili bir shárayatta yamasa belgili bir úlgi tiykarında oqıwshılar bilim hám kónlikpelerin qollanıwǵa úyretetuǵın metod reproduktiv metod dep ataladı.

90

Onıń tiykarǵı metodı oqıwshılarǵa óz betinshe pikirlewge hám óz betinshe jumıslardı orınlawǵa úyretiw bolıp esaplanadı.

Usı metodtı qollanǵanda oqıtıwshı bir formadaǵı sorawlardı izbe-iz dúziwi hám oǵan oqıwshılar juwap beriwi kerek.

Usı metod penen tábiyiy geografiya ekonomikalıq geografiya kurslarında orınlanatuǵın belgili bir aymaqtı yaki islep shıǵarıw kompleksleriniń dúzilisin izbe-iz dúziw wazıypaları kiredi.

Máselen: Qaraqalpaqstanǵa tómendegi formada tábiyiy geografiyalıq sıpatlama beriw múmkin:

a)geografiyalıq jaylasqan ornı;

b)geologiyalıq dúzilisi;

v)relefi;

g)paydalı qazılmaları;

d)klimatı;

e)ishki suwları;

yo) topıraqları;

j)ósimligi;

i)haywanat dúnyası;

k)tábiyiy geografiyalıq birlikleri.

Ekonomikalıq geografiyalıq sıpatlaması tómendegishe bolıwı múmkin.

a)ekonomikalıq-geografiyalıq jaylasqan ornı;

b)adminstrativlik birlikleri;

v)tábiyiy resursları;

g)xalqı hám miynet resursları;

d)xojalıǵınıń dúzilisi;

e)sanaatı;

yo) awıl xojalıǵı;

j) transportı hám sırtqı ekonomikalıq baylanısı.

Bunnan basqa hár bir tábiyiy geografiya yaki ekonomikalıq geografiyalıq komponentlerdi úyreniw boyınsha bir formadaǵı sorawlar dúziw múmkin, máselen: klimattı úyreniwde tómendegi sorawlardan paydalanıw múmkin.

a)klimat payda etiwshi faktorlar;

b)jawınlar;

v)samallar;

g) máwsimler;

d) klimat poyasları.

91