Geografiyanı oqıtıw metodikası

Geografiya maydanshasında yaki ashıq orında oqıwshılar tárepinen topıraqlardıń hám taw jınıslardıń temperaturasın óz betinshe úyreniwi geografiya táliminiń turmıs penen baylanıslıǵın bekkemleydi.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Baqlaw degende neni túsinesiz hám qay jerlerde alıp barıladı?

2.Tájiriybe degende neni túsinesiz?

3.Geografiyalıq baqlawlar qanday toparlarǵa bólinedi?

4.Fenologiya degende neni túsinesiz?

5.Qanday waqıya hám qubılıslardı tájiriybede kóriw múmkin?

6.Litosfera temasında qanday tájiriybeler ótkiziledi?

7.Gidrosfera temasınıń qaysı bólimleriniń tájiriybe usılında ótiw múmkin?

VII- BAP. GEOGRAFIYA TÁLIMINDE KARTOGRAFIYALÍQTEXNOLOGIYALARDAN PAYDALANÍW

Kartalar geografiya táliminde tiykarǵı oqıtıw quralları bolıp esaplanadı. Geografiyalıq kartalardan oqıtıwdıń barlıq usıllarında paydalanıw múmkin; sabaq beriwde; ámeliy jumıslarda, bilimlerdi bahalawda hám t.b.

7.1. Ulıwma kartografiyalıq túsinikler, shártli belgilerdi oqıw

Geografiyalıq kartalarda hár-túrli qubılıslar súwretlengeni ushın, olar júdá hár qıylı boladı. Kartatanıwda tómendegi túsinikler ushıraydı:

Plan-orınnıń úlken masshtabta dúzilgen sızılması bolıp esaplanadı. Sızılmada maydanı onsha úlken bolmaǵan kishi-kishi orınlar kórsetiledi.

Karta-jer júziniń kishireytilip hám ulıwmalastırılıp, shártli belgiler menen tegislikke túsirilgen kórinisleri bolıp tabıladı. Olarda tábiyiy hám sotsiallıqekonomikalıq qubılıslar kórsetiledi.

Aerofotosúwret-samolyot hám basqa ózi ushar ásbaplar járdeminde alınǵan jer betiniń yamasa bir bóleginiń kórinisi. Olar arqalı jerdiń dúzilisi, relefi, ósimlik qatlamı, jolları, awıllar hám kárxanalardıń jaylasıw ornı anıqlanadı.

Kosmoslıq súwret-Jerdiń hám basqa planetalardıń kosmos kemeleri járdeminde alınǵan kórinisi.

Masshtab-bul kartadaǵı sızıqtıń uzınlıǵınıń jer júzindegi sol sızıq uzınlıǵına sáykes keletuǵın haqıyqıy uzınlıqqa qatnası. Onıń kartadaǵı kórinisi bir neshe márte kishireytilgenligin kórsetedi. Máselen: kartada dáryanıń uzınlıǵı 1sm, haqıyqıy uzınlıǵı 10 km, yamasa 1 000 000 sm. Demek

72

kartanıń ólshemi 1:1 000 000. Ólshemler sanlı, sızıqlı hám sózli bolıp bólinedi.

Sanlı ólshemler bólshekten ibarat bolıp, onıń bólshek alımı 1-ge teń, bólshek bólimi bolsa karta kórinisi neshe márte kishiretilgenin kórsetedi. Sızıqlı ólshembul teń bóleklerge bólingen tuwrı sızıqlı bolıp esaplanadı. Hár bir bólek qansha aralıqqa teńligi onıń ústine jazıp qoyıladı. Sózli ólshemde kartadaǵı 1sm aralıq haqıyqatta qanshaǵa teńligi kórsetiledi.

Proekciyalar-bul jer júziniń kartada súwretlew usılı. Jer domalaq bolǵanlıǵı ushın onı tegislikte súwretlep atırǵanda belgili bir qáteliklerge jol qoyıladı. Bunday qáteliklerge tiykarınan maydanı, uzınlıǵı hám múyeshleri kórsetilip atırǵanda jol qoyıladı. Sonıń ushın hár túrli (teń múyeshli, teń maydanlı, teń aralıqlı) proekciyalar qollanıladı:

Shártli belgiler-qubılıslardıń málim bir belgiler járdeminde kartadaǵı kórinisi bolıp esaplanadı. Masshtab shártli belgiler járdeminde qubılıslardıń haqıyqıy ólshemleri menen kórsetiledi. Masshtab shártli belgiler menen, kartalardıń, masshtabında kórsetip bolmaytuǵın qubılıslar kórsetiledi (TETs, kánler, elatlı punktler). Sızıqlı shártli belgiler menen dárya aǵımınıń baǵdarı, toǵaydaǵı tereklerdiń túrleri kórsetiledi. Bunnan basqa jazıwlı, háripli, sanlı shártli belgiler de boladı.

Kartada qubılıslar tómendegi usıllar menen súwretlenedi:

-belgiler usılı-masshtabta súwretlep bolmaytuǵın qubılıslar kórsetiledi;

-sızıqlı usılı-tiykarınan uzınlıq boyınsha jaylasqan dárya, jol hám shegaralar kórsetiledi;

-reń beriw usılı-qubılıslardıń maydan boyınsha tarqalıwın súwretlewde qollanıladı. (ósimlik, topıraq, klimat kartalar);

-teńdey birlikke iye sızıqlı usılı-bir qıylı birlikke iye bolǵan qubılıslar súwretlenedi (temperatura, bálentlik, xalıqtıń tıǵızlıǵı);

-baylanısqan diagrammalar usılı–belgili bir orındaǵı meterologiyalıq stanciyalarda temperaturanıń máwsimli ózgeriwi, jawın hám samallardıń bólistiriliwin súwretlewde qollanıladı;

-shegara usılı-bir túrdegi qubılıslardı súwretlewde qollanıladı, paydalı qazılmalar, haywanlar hám awıl xojalıǵı kartaları;

-tochka usılı -qubılıslardıń tarqalıw muǵdarın beredi. Máselen: bir tochka 1000 bas sıyır;

-háreket belgileri usılı-qubılıslardıń háreket baǵdarın kórsetedi;(

dárya aǵımı, samal baǵdarı, júk tasıw jolları).

Kartalar masshtabına qarap tómendegi túrlerge bólinedi: - orınlar, masshtab 1:5000 hám onnan úlken;

73

-úlken masshtablı kartalar 1: 1 0000 nan 1:200000 ǵa;

-orta masshtablı kartalar 1: 200000 nan 1:1000000 ga;

-mayda masshtablı kartalar 1: 1000000 dan kishi;

-planetalar hám jer kartası;

-yarım sharlar kartası;

-qurǵaqlıq hám okeanlar kartası;

-tábiyiy geografiyalıq úlkeler kartası;

-mámleketler kartaları;

-administrativlik birlikler kartaları;

-arnawlı qorıqlanatuǵın aymaqlar kartası;

-qalalar hám elatlı punktler kartaları;

-qala hám wálayat kartaları.

Mazmunına qarap kartalar: Ulıwma geografiyalıq hám tematikalıq kartalarǵa bólinedi. Ulıwma geografiyalıq kartalar topografiyalıq, ulıwma topografiyalıq hám ulıwmalıq (obzor) kartalarǵa bólinedi.

Al tematikalıq kartalar tábiyiy hám ekonomikalıq (klimat, topıraq, ósimlik, awıl xojalıq, sanaat hám t.b) kartalarǵa bólinedi:

Wazıypalarına qarap kartalar tómendegi túrlerge bólinedi:

a)ilimiy kartalar;

b)mádeniy kartalar;

v)texnikalıq kartalar (kosmoslıq, hawa, teńiz, jol hám injenerlik

kartalar);

g)oqıw kartaları;

d)sayaxat kartaları.

Dúzilisine qarap kartalar 3 túrge bólinedi:

a)kórinisli kartalar-óz aldına qubılıslardı súwretleydi. Máselen: hawa temperaturası, jawın-shashın hám basım kartaları;

b)hár tárepleme kartalar. Belgili bir qubılıstıń hámme ólshemleri bir súwretlenedi. Máselen: bir kartada samal hám basımdı súwretlew;

v)juwmaqlı kartalar. Bir-biri menen óz-ara baylanısqan qubılıslardı birpútin halda súwretleydi (klimat kartası).

Geografiyalıq atlaslar hám olardıń túrleri

Atlaslar-tolıq hám anıq maǵlıwmatqa iye bolǵan bir dástúr tiykarındadúzilgen, tártipke salınǵan kartalar toplamı bolıp esaplanadı.

74

«Atlas» ataması Flamandr kartatanıwshısı Merkator tárepinen kiritilgen. Ol ózi dúzgen kartalar toplamın (1595-jılı) Liviyanıń ápsanalı húkimdarı Atlas atı menen ataydı. Kartalar toplamı birinshi márte II-ásirde Klavdiy Ptolomey tárepinen dúzilgen. Atlaslar planetalar, materikler, okeanlar, úlkeler, mámleketler, wálayatlar atlaslarına bólinedi. Mazmunına qarap ulıwma geografiyalıq hám tematikalıq atlaslarǵa bólinedi. Wazıypasına karay ilimiy, ulıwmalıq, oqıw, sayaxat hám jol atlaslarına bólinedi.

Globus hám onıń túrleri

Globus (latınsha globusdomalaq) jerdiń kishireytirilgen kórinisi, onda jer júzi, materikler hám okeanlar, tawlar hám tegislikler forması qátesiz, anıq hám tuwrı súwretlenedi. Birinshi márte globus Beruniy tárepinen X ásirde, Bexaym tárepinen XV ásirde jasalǵan.

Globuslar masshtablarǵa qaraǵanda kishi hám úlken globuslarǵa bólinedi.

Oqıw hám basqa maqsetler ushın úlken globuslar jasaladı. Maselen: úlken masshtabtaǵı globus Ózbekstan Milliy universiteti Geografiya fakultetinde 1982-jılı ornatılǵan (júkleme masshtabı 1:7000000, tik masshtabı 1:1000000), awırlıǵı 500 kg, bálentligi 2,5 m, diametri 2 m.

7. 2. Mektep geografiyalıq kartalarınıń túrleri

Mektep geografiyalıq kartalarınıń basqa kartalardan ózgesheligi olardıń oqıwshılardıń jası hám rawajlanıwına sáykeslep shıǵarılıwı bolıp esaplanadı. Baslanǵısh klass oqıwshıları ushın ápiwayıraq, túsiniwi hám oqılıwı ańsat bolǵan kartalar shıǵarıladı, joqarı klasclar ushın quramalı kartalar baspadan shıǵarıladı.

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde qollanılatuǵın kartalardı tómendegi toparlarǵa bóliwimiz múmkin:

-diywalıy kartalar;

-sabaqlıqlar ishindegi kartalar;

-atlaslar;

-globuslar;

-jazıwsız kartalar.

Mazmunına qaray diywalıy mektep kartaları hár qıylı boladı: tábiyiy, klimat, topıraq, ósimlik, zoogeografiyalıq, geologiyalıq, paydalı qazılmalar, ekonomikalıq, siyasiy, sanaat, awıl xojalıǵı, transport hám t.b. Olar hár qıylı bolǵanı menen, ulıwma uqsaslıqqa iye. Olardıń hámmesi klassta paydalanıladı, oqıwshılardıń uzaqtan kóriwine sáykeslestirilgen bolıp, masshtabı úlken boladı.

75

Usı kartalar járdeminde oqıwshılar ámeliy hám óz betinshe jumıs orınlaydı hám belgili bir sorawlarǵa juwap beredi.

Sonıń ushın olar jaqsı kóriniske hám úlken anıqlıqqa iye bolǵan ólshemde bolıwı kerek.

Kartalardıń túrine qarap olardıń ólshemleri hár qıylı boladı. Dúnya hám materiklerdiń kartaları házirgi waqıtta 1,5x1,8m ólshemde, Ózbekstan hám Orta Aziya kartaları usı ólshemde shıǵarılmaqta.

Kartalar anıq hám ráwshan kórinip turıwı kerek. Olardaǵı geografiyalıq obektler hám qubılıslardı oqıwshılar 5-6 m den anıq kóriwleri kerek. Bunıń ushın kartada eń zárúr nárselerdi kórsetedi. Máselen: dárya súwretlengeninde onıń ózegi hám eń úlken tarmaqları kórsetiledi, mayda salaları bolsa kórsetilmeydi. Karta anıq kórinip turıwı ushın reńler jaqsı tańlanıwı kerek. Reńler bir-birinen keskin ajırılıp turıwı kerek. Máselen: qurǵaqlıq hám suwlar. Kartalarǵa qoyılatuǵın jáne bir talap kartalardıń kórkem bolıwı bolıp tabıladı. Eger karta kórkem hám anıq islengen bolsa oqıwshılar olardı ańsat oqıydı hám túsinedi.

Mektep kartalarında relef tiykarınan túrli qalıńlıqta reń beriw menen ámelge asırıladı. Pás tegislikler toyǵın jasıl, tegislikler bolsa ashıq jasıl, bálentlikler ashıq qońır reń, tawlar qońır reń, bálent tawlar toyǵın qońır reńde beriledi.

Karta geografiyalıq atamalar menen tolıp qalmawı kerek. Onda tek oqıwshılardıń jas ózgeshelikleri esapqa alınıwı hám bilim dárejesine say bolǵan jazıwlar bolıwı kerek. Baslanǵısh klass kartalarında geografiyalıq atamalar az hám

úlken jazılıwı, orta hám joqarı klasslarda olardıń sanı kóbeyip hám ólshemleri maydalasıp barıwı múmkin.

Sabaqlıqlarda qoyılatuǵın kartalar. Házirgi waqıtta mektep sabaqlıqlarınıń lekciyalarında kóplep kartalar berilmekte. Bunday kartalar tábiyiy hám ekonomikalıq geografiyalıq maǵlıwmatlardı súwretleydi. Olar aqqara reńde beriledi. Máselen: paydalı qazılmalar, transport, diyxanshılıq, sharwashılıq kartaları. Kóp jaǵdaylarda Materikler hám okeanlar tábiyiy geografiyası (7-klass), Jáhán ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiyası (9- klass). kurslarındaǵı sabaqlıqlarda kartalar kóbirek beriledi.

Atlaslar belgili bir temada hám baǵdarlarda dúzilgen kartalar jıynaǵı. Atlaslar dúzilisi hám mazmunına qarap tómendegi túrlerge bólinedi:

-maydanına qaray dúnya tábiyiy geografiyası atlası, dúnya ekonomikalıq geografiya atlası, óz aldına materik hám okeanlar atlası, óz aldına mámleketler atlası hám t.b.

76

-mazmunına qaray: tábiyiy geografiyalıq, ekonomikalıq, temir jol, oqıw atlasları hám t.b bolıp bólinedi.

Hár bir klass ushın oqıw atlasları baspadan shıqqan. Máselen: 5-klassatlası, 6-klass atlası, 7- klass atlası, 8-klass atlası, 9-klass atlası.

Oqıw atlasları tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek:

-atlasta kórsetilgen geografiyalıq ortalıq hám qubılıslar sanı sabaqlıqtan kóp bolmawı kerek;

-atlas oqıwshılar ushın maǵlıwmatnama wazıypasın orınlanıwı kerek;

-atlasta geografiyalıq atamalar sisteması bolıwı kerek.

-Atlasta kartalar sanı 40-45 ten kem bolmawı kerek.

Jazıwsız kartalar. Olar geografiya táliminde keń qollanıladı. Olar tiykarınan oqıw hám baqlaw maqsetlerinde qollanıladı.

Jazıwsız kartalar oqıw maqsetlerinde tómendegi jaǵdaylarda qollanıladı:

- Jazıwsız kartada geografiyalıq barlıq atamalardı túsiriw (dárya, kól, teńiz hám.t.b.) arqalı geografiyalıq atamalardı oqıwshılar tárepinen jaqsı eslep qaladı;

-tawlar, dárya basseynleri, izotermalar, tábiyat zonaları shegaraların jazıwsız kartaǵa túsiriw;

-mámleketlerdiń shegaraların jazıwsız kartaǵa túsiriw;

-ekonomikalıq rayonlardı jazıwsız kartaǵa túsiriw;

Jazıwsız kartalardan baqlaw máqsetinde de paydalanıladı. Bunıń ushın tómendegi shártler orınlanıwı kerek:

-klasstaǵı hámme oqıwshılarda bir túrdegi jazıwsız karta bolıwı kerek;

-hámme oqıwshılar ushın bir túrdegi shártli belgiler beriliwi kerek;

7.3. Kartalardı túsindiriw texnologiyası

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde kartalardıń dúzilisin túsindiriw, oqıwshılarǵa úyretiw geografiya bilimlerin iyelewde tiykarǵı orın tutadı.

Oqıwshılarǵa geografiyalıq kartalardıń dúzilisin úyretiw ushın ámeliy jumıslar alıp barıladı, ámeliy jumısta dáreje torı menen shınıǵıw orınlanıp hár túrli kartalar salıstırıladı, tochkalardıń geografiya koordinataları anıqlanadı, túrli masshtablar menen shınıǵıw orınlanadı hám t.b.

Kartalardıń dúzilisin túsindiriwdiń eń jaqsı jolı jer relefiniń ózgeriwi hám onı kartada qanday súwretlengenligin anıqlawdan ibarat. Bunnan basqa globustan geografiyalıq kartaǵa ótiw de geografiyalıq kartalarınıń dúzilisin túsiniwge járdem beredi. Bul usıllar járdeminde oqıwshılarǵa dáreje torı, kartografiyalıq generalizaciya hám geografiyalıq karta túsiniklerin túsindiriwgeimkan jaratıladı.

77

Tiyisli orınlarda hám klasslarda alıp barılatuǵın ámeliy shınıǵıwlar (baǵdarlardı anıqlaw, aralıqtı ólshew hám olardı sızılmada súwretlew, orınnıń planın túsiriw) oqıwshılarda geografiyalıq kartalarda haqıyqatında da ortalıq hám qubılıslardı súwretlengenligine isenim payda etedi.

Geografiyalıq kartalardıń dúzilisin úyreniwde tek orında alıp barılǵan jumıslarǵa ǵana emes, al orınnıń yarım tayar rejesi menen islewde de járdem beredi. Bunday jumıslar oqıw hám turistlik sayaxatlarda hám orında ámeliy jumıslar alıp barǵanda orınlanadı.

Óziniń jasaw ornınıń planın dúziw hám úyreniw dawamında oqıwshılar áste-aqırın ulken hám mayda masshtablı kartalardıń dúzilisin ańlay baslaydı. Olar topografiyalıq hám geografiyalıq kartalardı salıstırıw tiykarında orınnıń planı hám geografiyalıq karta ortasındaǵı ózgesheliklerdi túsine baslaydı.

Oqıwshılar kartografiyalıq proekciyalardıń túrlerin úyreniw dawamında geografiyalıq kartalardaǵı qátelikler hám olardıń masshtabın túsinedi. Kartadaǵı kemshiliklerdiń qanday payda bolıwın oqıwshılardıń túsiniwi ushın globustaǵı hám kartadaǵı orınnıń ólshemi salıstırıladı. Máselen: Chukotka yarım atawı yamasa Grenlandiya atawınıń globustaǵı hám kartadaǵı súwretin salıstıradı. Olardıń súwreti kartada globusqa qaraǵanda úlkenirek súwretlengen bolıp, usı ayırmashılıqlardıń tiykarǵı sebebi kartalardaǵı qátelikler ekenligi túsindiriledi. Máselen: globus jerdiń kishireytilgen modeli bolıp esaplanadı, sonlıqtan onda geografiyalıq ortalıq qátesiz kórsetiledi, globustı tegislikke jayıw nátiyjesinde payda bolatuǵın shetki bólimlerindegi qátelikler kartalardaǵı ayırmashılıqlardı kórsetedi.

Kartalardaǵı dáreje torı, meridianlar hám paraleller úyrenilip bolınǵannan soń oqıwshılar geografiyalıq koordinatalar menen shınıǵıw isleydi. Shınıǵıwlar nátiyjesinde olar hár qanday tochkanıń geografiyalıq ornın tabıwdı úyrenedi, dáreje torınıń áhmiyetin ańlaydı,meridian hám paralellerge qarap aralıqtı anıqlawdı úyrenedi. Oqıwshılar orınnıń geografiyalıq koordinatasın anıqlawdı jaqsı ózlestirip alıwları ushın turmıstan mısallar keltiriw kerek. Máselen: ózi jasap túrǵan qalalardıń, rayon oraylarınıń koordinataların anıqlawdı uyreniw. Ózbekstannıń shetki tochkalarınıń eń bálent hám eń pás tochkalarınıń koordinataların anıqlaw hám t.b..

Karta masshtabı menen isleskende oqıwshılar geografiyalıq ortalıqtıń kishireyiw yaki úlkeyiw dárejeleri menen tanısıw kerek. Bunıń ushın dáslep ulken, orta hám mayda masshtablar haqqında túsiniklerge iye bolıwları kerek. Sonnan keyin hár túrli geografiyalıq obektlerdiń keńligin hám uzınlıǵın

78

anıqlawları múmkin. Oqıwshılar geografiyalıq kartada aralıqtı shama menen anıqlawı ushın ayırım geografiyalıq ortalıqtaǵı obektlerdiń uzınlıǵın anıqlap, onıń járdeminde kerekli aralıqlardı salıstırıw arqalı tabıwı múmkin. Máselen: Saxalin atawınıń uzınlıǵı 1000 km, sonnan paydalanıp úyrenilgen obekttiń uzınlıǵına 2 Saxalin atawı tuwra kelse onda onıń uzınlıǵı 2000 km.bolatuǵınlıǵı belgili. Bunnan basqa gradus torınan paydalanıp aralıqtı ólshep úyreniw múmkin. Bunıń ushın 10 torınıń uzınlıǵın biliw jeterli. Meridian boyınsha 10 koordinatınıń ortasha uzınlıǵı 111 km. Eger eki tochka arasındaǵı aralıq 100 bolsa, ol km-de tómendegishe dálillenedi: 10x111=1110km.

7. 4. Geografiyalıq kartalardı oqıw texnologiyaları

Geografiyalıq kartalar menen islewdiń eń juwapkerli bólimi bolıp olardıoqıw tiykarında tiyisli juwmaq shıǵarıw.

Geografiyalıq kartalardı oqıw tómendegi basqıshlardan ibarat: - kartalardıń dáreje torı, masshtab hám shártli belgilerin oqıw;

-topografiyalıq kartalardı oqıw tiykarında diktantlar jazıw;

-relefti oqıw hám onıń kórinisin duziw;

-paydalı qazılmalardı úyreniw;

-klimattı úyreniw hám onıń kórinisin dúziw;

-geografiyalıq jaǵdayın úyreniw;

-topıraq hám ósimlikler qabatın úyreniw;

-haywanat dúnyasın úyreniw;

-tábiyat keńliklerin úyreniw;

-ulıwma tábiyiy geografiyalıq kórinisin dúziw;

-tábiyat resursların úyreniw;

-elatlı punktler kartasın úyreniw;

-janılǵı-energetika sanaatın úyreniw;

-sanaat kartasın oqıw;

-awıl xojalıq kartaların oqıw;

-transport kartaların oqıw;

-xalıq-aralıq ekonomikalıq baylanıslar kartasın oqıw;

-kompleksli ekonomikalıq-geografiyalıq kartalardı oqıw.

Geografiyalıq kartalardı oqıwdıń eń áhmiyetli shártlerinen biri onıń masshtabı hám shártli belgilerin oqıy alıwı. Masshtab úlken, orta hám kishi masshtablı kartalarǵa bólinedi. Shártli belgiler topografiyalıq, tábiyiy geografiyalıq, ekonomomikalıq geografiyalıq hám siyasiy geografiyalıq shártli

79

belgilerge bólinedi. Olar óz náwbetinde masshtablı, masshtabsız, sızıqlı, aralas kórsetkishli turlerge bólinedi.

Kartalardı oqıtıwdıń dáslepki basqıshı shártli belgilerdi oqıtıw. Oqıwshılar topografiyalıq kartalardı orta masshtablı hám kishi masshtablı kartalardıń shártli belgilerin tolıq úyrenip bolınǵannan soń, masshtab hám dáreje torınan paydalanıp joqarıdaǵı wazıypalardı islewleri múmkin. Orın rejesin dúziw natiyjesinde shártli belgiler menen islew kónlikpesine iye boladı.

Oqıwshılar dáreje torı, masshtab hám shártli belgilerdi tolıq ózlestirip bolǵannan soń kartadan paydalanıp belgili bir baǵdar kórinisin dúziwi hám topografiyalıq diktant jazıwı múmkin.

Topografiyalıq diktant degende qaǵazǵa oqıwshılardıń bergen maǵlıwmatları tiykarında baǵdar sızılmasın túsiriw. Bul jumıs tómendegishe islenedi: oqıwshılar oqıtıwshı tapsırması tiykarında eki túrli jumıstı islewi múmkin; berilgen baǵdardıń karta tiykarında kórinisin dúziw,berilgen baǵdardıń sızılmasın cızıw.

Belgili baǵdardıń karta tiykarında kórinisin dúziwde oqıwshılar kerekli baǵdarlardı anıqlaydı, masshtabtan paydalanıp tochkalar arasındaǵı aralıqtı ólsheydi, shártli belgiler menen kórsetilgen geografiyalıq ortalıqtı (kópir, jol, qala, zavod, jaylaw, toǵay hám t.b.) orınnıń sıpatlamasın dúzedi (relefi, topıraǵı, ósimligi, suwları). Aldın-ala oqıwshılar topografiyalıq kartadan paydalanıp oqıtıwshılardıń qısqa sorawlarına juwap beredi. Mısalı: baǵshılıq awıl orayınıń qaysı tárepinde jaylasqan, mektepke barılatuǵın jolında qanday ósimlikler ushırasadı. Usınıń nátiyjesinde oqıwshılar baǵdardıń awız eki sıpatlamasın dúziwge iye boladı.

Topografiyalıq diktant dúzgende oqıwshılar oqıtıwshınıń maǵlıwmatı arqalı baǵdar jolınıń sızılmasın sızadı. Topografiyalıq diktant dápter betine sızıladı hám oqıwshılardan dıqqat hám erkin pikirlewdi talap etedi, usı wazıypanı orınlaw natiyjesinde oqıwshılar alǵan bilimlerin ámelde qollanıwǵa úyretedi.

Orınnıń relefin úyreniw hár túrli masshtablı kartalarda alıp barılıwı múmkin.

Topografiyalıq kartalar járdeminde relefti úyreniw gorizont tiykarında alıp barıladı. Geologiyalıq hám tektonikalıq dúzilisin uyreniw VI hám VII klasslarında islenedi. VI klass atlasında litosfera plitaları kartası berilgen. Litosfera plitaları, olardıń jası, háreket tezligi anıqlanadı. VII klass atlasında Orta Aziya hám Ózbekstannıń geologiyalıq hám tektonikalıq kartaları berilgen. Onıń járdeminde

hár bir territoriyada tarqalǵan taw jınısları hám

80

olardı oqıtıwshı járdeminde oqıwshılarǵa geologiyalıq sızılmalarda túsindiriliwi múmkin. Sonday kartalardı oqıw tiykarında tiyisli juwmaqlar shıǵarıladı.

Orınnıń yamasa belgili bir territoriyanıń paydalı qazılmaları tiyisli paydalı qazılma túri kartasın oqıw tiykarında anıqlanadı. Bunda janılǵı energetikalıq paydalı qazılmaları kartasınan neft, gaz, kómir kánleri anıqlanadı, paydalı qazılmalar kartasınan qara, reńli hám qımbat bahalı metallar kánleri anıqlanadı. Metall emes paydalı qazılmalar kartasınan qurılıs, ximiya sanaatı, shiyki zat kánleri anıqlanadı. Usınıń natiyjesinde belgilengen orında qaysı paydalı qazılma túri keń tarqalǵanlıǵın oqıwshılar anıqlay aladı.

Klimatlıq kartalardı oqıw arqalı tómendegilerdi úyreniw múmkin: jazǵı hám qısqı temperatura ekzotermaları, jazǵı hám qısqı samallar baǵdarı, jawın muǵdarı, suwıqsız kúnler sanı hám t.b. Olardı oqıp analiz qılıw arqalı tiyisli juwmaqlar shıǵarıladı. Oqıwshılardıń juwmaqları oqıtıwshı tárepinen kórip shıǵıladı hám bahalanadı.

Oqıwshılar orındı yamasa belgili bir territoriyanıń tabiyiy sharayatın oqıtıwshı basshılıǵında tábiyiy kartanı oqıw hám sıpatlama beriw tiykarında úyrenedi.

Oqıwshılar orınnıń topıraq hám ósimlik qatlamı kartaların oqıw hám analizlew arqalı topıraq hám ósimlik túrlerin anıqlaw hám sıpatlama beriw tiykarında tiyisli juwmaqlar shıǵaradı.

Materiklerdiń tábiyiy-geografiyalıq sharayatı úyrenilgende oqıwshılar tábiyat zonaları kartasın biliw hám analizlew arqalı usı materikte payda bolǵan tábiyat zonaların anıqlaydı.

7. 5. Jazıwsız kartalar menen islew texnologiyası

Geografiyalıq bilimlerdi alıwda jazıwsız kartalar menen islesiw áhmiyetli orın tutadı. Olardı geografiya táliminiń barlıq usıllarında kollanıw múmkin. Jazıwsız kartalar menen islesiw geografiyalıq atamalardı oqıwshılar tárepinen jaqsı eslep qalıwǵa imkan beredi.

Jazıwsız kartalar menen islew nátiyjeli bolıw ushın ol tómendegi talaplarǵa juwap beriwi tiyis: kartanıń atı iri háriplerde joqarı bóliminde jazıladı, oqıwshınıń atı familiyası hám klası kartanıń tómengi bólimine jazıladı, geografiyalıq ortalıq atamaları bas háripler menen jazıladı. Dárya, taw dizbekleri, teńiz atları olardıń baǵdarında jazıladı, qalalar, kóller atamaları keńlikler boyınsha jazıladı; paydalı qazılmalar, xalıq xojalıǵı tarawları ulıwma qabıl etilgen shártli belgiler járdeminde belgilenedi.

81