Geografiyanı oqıtıw metodikası

Baqlaw klassta, geografiya maydanshasında, óz qala yamasa awıl shetinde, óz wálayat hám rayonları aynalasında ótkiziliwi múmkin.

Geografiyalıq baqlawlar mazmunına qarap tómendegi túrlerge bólinedi: Astronomiyalıq; meteorologiyalıq hám fenologiyalıq:

6.1.1. Astronomiyalıq baqlawlar

Astronomiyalıq baqlawlar tómendegilerdi óz ishine aladı:

-quyashtıń shıǵıwı hám batıwın baqlaw;

-juldızlar hám planetalardı baqlaw hám anıqlaw

-ilajı bolsa observatoriyadaǵı ásbaplar menen tanısıw;

Quyashtıń shıǵıwı hám batıwın baqlaw. Quyashtıń shıǵıwı hám batıwın klasstan tıs, yaǵnıy mektep sharbaǵında baqlaw múmkin, baylanıssız sabaq procesinde quyashtıń shıǵıwı hám batıwın baqlap bolmaydı. Quyashtıń shıǵıwın baqlaw ushın dáslep kalendardan quyashtıń azanǵı shıǵıw waqtın anıqlaw tiyis. Quyashtıń shıǵıw hám batıwın báhárdiń aqırı gúzdiń baslarında baqlaǵan maqul. Jazda oqıwshılar dem alısta bolǵanları ushın bul baqlawlardı ámelge asırıp bolmaydı.

Quyashtı baqlap barıw tómendegi tártipte alıp barıladı:

-oqıwshılar Quyashtıń shıǵıwınan 5-10 minut aldın jıynaladı;

-Quyashtıń shıǵıwın baqlawda tómendegilerge itibar beriledi:

a)Quyashtıń kóriniw waqtı;

b)Quyashtıń tolıq kóriniw waqtı;

v)Quyashtıń gorizonttan kóteriliw waqtı;

-Quyash qaysı tábiyiy geografiyalıq ortalıqtan kóriniwi anıqlanadı (taw, qır, bálentlik, tegislik h.t.b.);

-Quyashtıń batıwın baqlaw tómendegi tártipte alıp barıladı:

a)Quyash dóńgeleginiń Jer betine taralıw waqtı;

b)Quyash dóńgelegi yarımınıń gorizont artına ótiw waqtı;

v) Quyashtıń tolıq kórinbey qalǵan waqtı;

g)Quyashtıń qaysı geografiyalıq ortalıqta batatuǵınlıǵı anıqlanadı;

-Quyash shıqqan tárep shıǵıs, batqan tárepi batıs ekenligi oqıwshılarǵa túsindiriledi.

Juldızlardı hám planetalardı baqlaw túnde alıp barılatuǵınlıǵı ushın mektep sharayatında keń tarqalmaǵan. Polyus juldızın anıqlaw da túnde alıp barıladı.

62

6. 1. 2. Meteorologiyalıq baqlawlar

Meteorologiyalıq baqlawlarda ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerinde hawanı baqlaw óz aldına orın tutadı.

Hawanı baqlaw bir neshe basqıshlardan ibarat:

-oqıw jılınıń basında hawanı baqlawdı shólkemlestiriw hám baqlaw usılları menen arnawlı sabaqta oqıwshılardı tanıstırıw;

-baqlawdan aldın meteorologiyalıq ásbaplar menen jumıs islew kónlikpelerin qáliplestiriw kerek. Máselen: termometrden esap alıw texnologiyası hám t.b;

-arnawlı bilimlerdi ótkenge shekem ápiwayı meteorologiyalıq baqlawlar alıp barıladı (temperatura, samal, jawın-shashın muǵdarı);

-klimat haqqında arnawlı temalar ótip bolınǵannan soń atmosfera basımı, samal kúshi, bultlardıń túrleri hám olardıń jaǵdayı haqqında baqlawlar alıp barıladı. Hawanıń temperaturasın, samaldıń baǵdarın dáslep kúnine bir márte, bulttı hám jawındı kún dawamında baqlaw múmkin;

-samaldıń kúshi hám baǵdarın tómendegishe anıqlaw hám súwretlew

múmkin:

-arqadan, kúshi 3-ball

-arqa-shıǵıstan, kúshi 2 ball

-shıǵıstan, kúshi 6 ball - batıstan, kúshi 5 ball

-qubla-batıstan, kúshi 4 ball -qubladan, kúshi 7 ball

-qubla - shıǵıstan, kúshi 2 ball

Koordinatalardaǵı qanat balldı kórsetedi. Uzın qanat -2 ball, kelte qanat-1

ball.

63

Xawa rayınıń bultlılıǵın baqlaw tómendegishe kórsetiledi:

Atmosfera jawın-shashınların baqlaw nátiyjeleri tómendegishe súwretlenedi:

... – Jawın

* - qar

- Hawa ashıq (aspan bultsız)

- Aspan bultlı, onıń 50%-i bult penen qaplanǵan

-Aspan tolıq bult penen qaplanǵan

- Tuman

- Qıraw

- Nóser jawın

- Shıq

4-keste

V klasstan baslap hawa-rayın toltırıw tómendegi tablitsa tiykarında alıp barıladı

Usı tablitsa hár kúni kundelikli baqlaw nátiyjeleri menen tolıqtırılıp barıladı hám hár ay aqırında analizlenedi. Analizde ay dawamındaǵı eń joqarı hám eń tómen temperatura, basımnıń páseygen hám kóterilgen kúnleri, samaldıń tiykarǵı baǵdarları, bultlılıq, jawınlar uyreniledi. Soń hawa-rayınıń ózgeriwi máwsimler boyınsha analizlenedi hám jıllıq ortasha temperatura hámbasım anıqlanadı.

64

6. 1. 3. Fenologiyalıq baqlawlar

Tábiyatta payda bolǵan máwsim ózgerislerin hám olar menen baylanıslı ráwishte ósimlik hám haywanat dúnyasınıń ózgeriwin baqlaw geografiyalıq bilimlerin asırıwda hám olardı bekkemlewde tiykarǵı áhmiyetke iye. Fenologiyalıq baqlawlar mektep maydanshasında, geografiyalıq maydanlarda alıp barılıwı múmkin.

Fenologiya–tábiyattaǵı máwsimli hádiyseler, olardıń baslanıw múddetlerin belgilewshi sebepler haqqındaǵı bilimler bolıp esaplanadı. Fenologiya atamasın ilimge belgiyalıq botanik Sh.Morran 1853 jıl kiritken.

Fenologiyalıq baqlawlar tómendegi bólimlerden ibarat:

a)joqarı dárejeli ósimliklerde bórtikleriniń bórtiwi hám kógerip shıǵıwı, japıraq shıǵarıwı, ǵumshalaw, gúllew, tuxım hám miyweleriniń pisip jetiliwi, gúzde sarǵayıwı hám tógiliwi;

b)sút emiziwshi haywanlardı baqlawda: qısqı uyqıdan oyanıw, juplasıwı,

túlew, máwsimlik túlew hám t.b.

v) balıqlar tómendegishe baqlanadı: báhárgi tınımsız háreket turmısı, uwıldırıq shashıwı, máwsimlik kóship júriwi hám t.b.

Fenologiya tómendegi ulıwma hám jeke tarmaqlarǵa bólinedi. Ulıwma fenologiya tábiyat rawajlanıwın jıl máwsimleriniń bir qálipte almasıp turıwı menen baylanıslı jaǵdaydaǵı hádiyse sıpatında úyreniledi. Jeke fenologiya fitofenologiya hám zoofenologiyaga bólinedi.

Tábiyattaǵı máwsimli qubılıslardıń baslanıw múddetlerin belgilep beriwshi faktorlar hám nızamlardı ekologiyalıq fenologiya úyrenedi. Usı faktorlar endogen hám ekzogen toparlarǵa bólinedi. Endogen faktorlar jerdiń ishki kúshleri, al ekzogen faktorlar sırtqı kushlerdi belgilep beredi. Máselen: ósimlik hám haywanat dúnyasınıń báhárgi oyanıw hám qısqı uyqıǵa ketiwi orınnıń ıssılıq muǵdarın belgilep beredi:

Fenologiya-geografiyalıq nızamlıqlardı anıqlaw ushın fenologiyalıq baqlawlar alıp barıladı. Fenologiyalıq nızamlar tiykarında awıl xojalıq tarmaqları boyınsha islenetuǵın máwsimli jumıslar dúziledi.

Baqlaw metodı oqıwshılardıń biliw qábiletin rawajlandıradı. Uzaq múddetli baqlawlar úlken áhmiyetke iye bolıp, bunıń nátiyjesinde oqıwshılar óz betinshe tiyisli pikirler júrgiziwi múmkin.

Óz úlkesiniń tábiyatı hám aymaǵınıń xojalıq iskerligin baqlaw aqıbetinde geografiya oqıtıw metodikası úlketanıw principin ámelge asırıwǵa imkan beredi.

65

Baqlaw arqalı basqa aymaqlardı dıqqat penen úyreniwge imkan beredi. Máselen: dúnya júzi tábiyiy geografiyası hám ekonomikalıq geografiyasın úyreniwde, materikler hám mámleketlerdiń geografiyalıq sharayatların oqıwshılardıń óz jasaw jayı sharayatı menen salıstırıwǵa imkan beredi.

Geografiyalıq baqlawlar oqıwshılardı tábiyattaǵı qubılıslardıń hár tárepleme

ózgeshelikleri menen tanıstırıp qana qoymastan, al tábiyiy geografiyalıq hám ekonomikalıq geografiya qubılıslardıń, hádiyselerdiń birbiri menen óz-ara baylanıslılıǵın ashıp beredi.

Geografiyalıq qubılıslardıń baqlaw múddetleri hár túrli. Ayırım qubılıslardı

(hawa-rayı) uzaq múddetli baqlawǵa tuwrı keledi, al ayırım hádiyselerdi qısqa waqıtta baqlaw múmkin (jawın jawıwı, samal, shaqmaq, basqalar). Dáslep geografiyalıq bilimlerdi ózlestiriwge imkan beretuǵın qubılıslardı baqlaw zárúr. Kóplep geografiyalıq túsiniklerdi tiyisli baqlawsız úyrenip bolmaydı (hawa-rayı, klimat, relef formaları, ishki suwlar).

Geografiyalıq baqlaw kónlikpelerin qáliplestiriw quramalı wazıypalardan esaplanadı hám onda tómendegi talaplarǵa juwap beriw kerek:

1. Oqıwshılarǵa baqlawdıń maqseti, wazıypaları, mazmunın tusindiriw, hám baqlawdı qanday alıp barıw haqqında sóylep beriw kerek bunda baqlap barıw dástúrin islep shıǵıw úlken áhmiyetke iye;

2.Oqıwshılardı tiyisli ásbaplar menen islewdi úyretiw tiyis.(Kompas, barometr, flyuger, nivelir hám t.b.);

3.Baqlaw nátiyjelerin anıq sistemalastırıwdı úyreniw kerek (dápterge, baqlaw jurnalı);

4. Baqlaw nátiyjelerin ulıwmalastırıw hám qayta islew kónlikpelerin qáliplestiriw. Máselen: ortasha sutkalıq, aylıq hám jıllıq temperaturalardı esaplaw, basım sızılmaların dúziw, dárya aǵımın esaplaw;

5.Oqıwshılardı geografiyalıq qubılıslar ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı anıqlawǵa úyretiw;

6.Oqıwshılarda baqlaw jumıslarına qızıǵıwdı úyretiw zárúr. Olarǵa baqlaw jumısları aldınnan aytılmawı kerek.

Baqlawdıń mazmunı hár túrli bolmawı tiyis hám klasstan klassqa ótken sayın quramalasıp barıwı kerek. Sabaq procesinde baqlaw nátiyjeleri paydalanıp barılıwı kerek.

Oqıw jılı basında temalar boyınsha baqlaw nátiyjelerin paydalanıw rejesi dúziliwi kerek. Geografiyalıq qubılıslardı baqlaw bilimleriniń artıwı menen oqıwshılarda óz betinshe jumıs alıp barıw qábiletleri artıp baradı.

66

Baqlaw dawamında oqıwshılardıń erkin pikirlewin kúsheytiw tártibi tómendegilerden ibarat;

-oqıwshılardıń baqlawı oqıtıwshı basshılıǵında alıp barıladı. Baqlaw klasta, geografiya maydanlarında yaki orınlarda alıp barıladı. Tiykarınan tábiyat qúbılısları, hawa temperaturası, jawınlar, samallar quyashtıń bálentligi hám

t.b. baqlanadı;

-oqıtıwshı bergen bilimleri tiykarında oqıwshılardı tábiyatta hám óndiriste alıp barılatuǵın óz betinshe jumıslarındaǵı (meteorologiyalıq, gidrologiyalıq, fenologiyalıq, xojalıq) baqlaw nátiyjelerin oqıwshılar tárepinen óz betinshe qayta islenedi hám ulıwmalastırıladı;

-oqıwshılardıń baqlaw jumısları dástúrin islep shıǵıwda qatnasıwı. Olar tárepinen uzaq waqıt baqlaw jumıslarınıń alıp barılıwı hám olardıń nátiyjeleriniń ulıwmalastırılıwı (diagramma, karta, sızılmalar dúziw);

Baqlaw metodların rawajlandırıwdıń tiykarǵı usılı oqıwshılardıń óz betinshe jumıs islewin asırıwdan ibarat.

6. 2. Tájiriybe metodı

Tájiriybe metodı dep oqıwshılar tábiyatta tıǵız baylanısta baqlay almaytuǵın qubılıslardı laboratoriya sabaqlarında ámelge asırıwǵa aytıladı. Ayırım qubılıslar júdá tez payda boladı (jer silkiniw, vulkan hám t.b) ayırımları júdá uzaq waqıt dawam etedi. (taw jınıslarınıń payda bolıwı, tawlardıń kóteriliwi, dárya alapların qáliplesiwi hám t.b) bunday proceslerdi barlıq waqıt baqlap bolmaydı.

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursınıń ayırım temaların úyreniwde tájiriybeler ótkiziw úlken áhmiyetli orın tutadı. Tájiriybe járdeminde quramalı tábiyiy geografiyalıq processler payda bolıwın oqıwshılarǵa klass sharayatında kórsetiw mumkin.

Geografiya oqıtıw metodikasında tómendegi tájiriybeler ótkiziledi:

1.Litosfera temasında ótkiziletuǵın tájiriybeler

2.Gidrosfera temasında ótkiziletuǵın tájiriybeler

3.Atmosfera temasında ótkiziletuǵın tájiriybeler

6.2. 1. Litosfera temasın úyreniwde tájiriybe metodınan paydalanıw

Usı temanı úyreniwde shógindi jınıslardı payda etiwde qatparlardıń kelip

shıǵıwın tájiriybede kórsetiw múmkin.

Shógindi jınıslardıń payda bolıwın tájiriybede tómendegishe kórsetiwmúmkin.

Bunıń ushın 1 litr shiyshe bankaǵa yarım litr suw quyıladı. Oǵan qum

67

hám saz salınadı soń banka silkitiledi. Silkiw procesinde qum hám saz ılay suw menen aralasadı hám ılay payda boladı. Sonnan keyin banka stol ústine qoyılıp tındırıladı. Tındırıw procesin oqıwshılar baqlap turıwları kerek. Tındırıw procesinde banka túbine dáslep awır jınıs yaǵnıy, qum túsip qum qatlamı payda boladı soń jeńilirek saz qatlamı shóge baslaydı hámde qum qatlamı tóbesine saz (ılay) qatlamı hasıl boladı, onıń tóbesine suw qatlamı jaylasadı.

Tájiriybeden soń oqıtıwshı klassqa tómendegi sorawlar beriledi:

Qaysı taw jınısları aldınıraq shókti?

Qaysı taw jınısları keyinirek shókti?

Ne ushın ıdıs túbinde payda bolǵan jınıstı shógindi taw jınısı dep

ataladı?

Shógindi taw jınısları qanday belgilerge qarap anıqlaw múmkin?

Taw sistemaları qatparlanıwınıń payda bolıwın kórsetiw ushın 20-30 dana qaǵazın yaki oqıwshılardıń dápterlerinen paydalanıw múmkin bunıń ushın qaǵazlar qatlamı yaki klass dápteri stol ústine gorizontal jaǵdayda qoyıladı. Soń eki tárepinen sıǵıladı, nátiyjede taw dizbegi hám dizbekler arasındaǵı alaplar payda boldı. Vertikal qatlamı bolsa qatparlanıwınıń júzege keliwin kórsetedi. Bunnan tısqarı gorst hám grabenlerdiń payda bolıwın plastilinnen paydalanıp oqıwshılarǵa kórsetilse de boladı.

6.2. 2. Gidrosfera temasın úyreniwde tájiriybe metodınan paydalanıw

Gidrosfera temasın oqıw procesinde úyreniwde tómendegi tájiriybelerdi

qollanıw múmkin;

-suw ısıǵanda keńeyip, suwıǵanda tarayıwı;

-taw jınıslarına suwdı túrlishe ótkeriw;

-suwdıń birligine qaray taw jınısları juwılıwınıń payda bolıwı;

-sarqıramanıń júzege keliwi;

Suwdıń ısıǵanda keńeyiwi, suwıǵanda tarayıwın tómendegi tájiriybede kóriw múmkin. (O.Muminov, 1986):

-kolbaǵa suw quyıladı hám suwǵa bir neshe tamshı sıya tamızıp reńli qılınadı;

-suwdıń kolbadaǵı qáddine (kolbanıń tar awzı) jip baylap belgilenedi hám kolbanıń awzı ortasınan shiyshe nayǵa uqsaǵan qaqpaq penen jaqsılap bekitiledi;

-kolbadaǵı suw spirt lampası járdeminde qızdırıladı. Sonda suw jip penen belgilep qoyılǵan belgiden joqarı kóterilip, shiyshe naysha ishine kiredi.

68

Hár túrli taw jınısların suwdıń túrlishe ótkiziwin tómendegi tájiriybedekórsetiw múmkin:

-eki shiyshe sharshar shtativte bekitiledi hám olardıń tómengi tesigipaxta menen bekitiledi;

-birinshi kolbaǵa yarım stakan saz (topıraq), ekinshisine yarım stakan qum salınadı;

-sharsharlardaǵı saz hám qum ústine yarım stakan suw quyıladı;

-tájiriybede suw qumnan tez ótiwi hám sazdan júdá ásten ótiwianıqlanadı;

-suw baǵdarı hám onıń qum yaki topıraqtan ótiw waqtın belgilep jer astı suwları tazalılıǵın anıqlaw múmkin.

Bunnan basqa hár túrli taw jınıslarınıń suwda eriwsheńliligin deúyreniw múmkin.

Bunıń ushın cilindrge suw quyıladı hám oǵan úyrenilmegen taw jınıslarınıń bir bólegi salınadı hám onıń tolıq eriw waqtı baqlanıladı. Erigen taw jınıslarına hár túrli duzlar, topıraqlar hám qum taslar kiredi.

Usı tájiriybeler tiykarında oqıwshılar túrli taw jınıslarınıń túrlishe suw

ótkiziwine hám jer astı suwlarınnıń háreketi haqqındaǵı bilimlerge iye boladı.

6.2. 3. Atmosfera temasın úyreniwde orınlanatuǵın tájiriybeler

Bul temanı úyreniwde tájiriybe metodı oqıwshılardıń tiyisli bilimlerin iyelewde hám kónlikpelerin payda etiwde úlken áhmiyetke iye.

Atmosfera temasında tómendegi tájiriybelerdi ótiw múmkin:

-qurǵaqlıq hám suwdıń hár túrli ısınıwı;

-bult hám jawınlardıń payda bolıwı;

-qıraw hám qardıń payda bolıwı.

Qurǵaqlıq hám suwdıń hár qıylı ısınıwın kórsetetuǵın tájiriybe oqıwshılarda qurǵaqlıq hám musson klimatı haqqında túsiniklerdi qáliplestiriwde úlken

áhmiyetke iye. Usı tájiriybeni «Hawa rayı hám klimat» temasın ótiwde kórsetiw múmkin, tájiriybe tómendegi tártipte alıp barıladı:

-eki bir túrdegi qutısha formasındaǵı ıdıs alınadı. Usı ıdıslardıń ólshemleri tómendegishe bolıwı kerek, uzınlıǵı 15 sm, keńligi 7,5 bálentligi 5 sm, eki bir túrdegi termometr, lampa (qızdırıw ushın)

-ıdıslardıń birine suw, ekinshisine topıraq salınadı, bir waqıttıń ózinde ekewinińde temperaturası ólshenedi.

69

- eki ıdıstaǵı suw hám topıraq lampa járdeminde qızdırıladı hám 6-7 minuttan soń temperaturalar jáne qaytadan ólshenedi;

Termometrde alınǵan maǵlıwmatlar oqıtıwshı tárepinen klass taxtasına jazıladı, oqıwshılar bolsa dápterlerine jazıp aladı.

Maǵlıwmatlar tómendegi tablitsa formasında kórsetiledi.

Suw hám topıraq temperaturasındaǵı parqınıń úlkenligi topıraq, yaǵnıy suwǵa qaraǵanda tezirek ısıp tezirek suwıwına oqıwshılarda isenim payda boladı. Bul qurǵaqlıq hám okeanda klimattıń hárqıylılıǵın tiykarlap beredi.

Bult hám jawınnıń payda bolıwın tájiriybede kórsetiw ushın bálentligi 25-30 sm keletuǵın shiyshe ıdıs (cilindr) alınadı. Idıstıń diywalı terlemewi ushın ol bir az qızdırıladı. Idıs ishine suw salınadı hám spirtli lampada qızdırıladı. Idıstıń qaqpaǵınıń tóbesine muz salıp qoyıladı, muz astında bult (puw) payda boladı, soń onnan jawın (suw tamshıları) ajıralıp shıǵa baslaydı. Demek, oqıwshılar bultlar hám jawınlardıń qanday payda bolıwın klass sharayatında úyreniw hám usı processti tolıq baqlaw múmkinshiligine iye boldı.

6.2.4. Geografiya sabaqlarında ótkiziletuǵın tájiriybelerge qoyılatuǵın talaplar

Ótkiziletuǵın tájiriybe gózlengen maqsetke erisiw, onda beriletuǵın bilimlerdi oqıwshılar jaqsı ózlestiriwleri ushın tájiriybe tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek. (T.P.Gerasimova)

1.Oqıtıwshı sabaq procesinde qanday máselelerdi tájiriybe járdeminde túsindiriliwi aldınnan belgileniwi kerek. Tájiriybe úyrenilgen tema menen tıǵız baylanısqan bolıwı kerek.

2.Tájiriybe baslawdan aldın dáslep oqıwshılardı tájiriybe teması, onıń áhmiyeti hám tájiriybe ótkiziwdiń tiykarǵı basqıshları menen tanıstırıw kerek. Máselen: oqıtıwshı qıyırshıq tas hám sazdıń suw ótkizgishligin úyreniw boyınsha tájiriybe ótkiziwden aldın oqıwshılar usı tájiriybe arqalı nelerdi bilip alıwları múmkin ekenligin aytıp beriw kerek. Bul bilimler bulaqlardı, artezian hám ápiwayı qudıqlardı úyreniwde zárúr bolıwın aytıp ótiwi kerek.

70

3.Oqıwshılardıń aktivliligin kúsheytiw hám ótkiziletuǵın tájiriybeniń mazmunın qanshelli túsingenligin tekseriw maqsetinde klassqa soraw menen múrájáát etiw arqalı oqıwshılardı baqlap turıw kerek.

4.Tájiriybe dawamında oqıtıwshı oqıwshılarda baqlanıp atırǵan hádiyse haqqında óz betinshe pikirlew qábiletin oyatıw kerek hám tájiriybeniń aqırında olar óz betinshe juwmaq jasawları kerek. Máselen: qurǵaqlıq, suwdıń ısınıwı hám suwınıwı tájiriybede uyreniw dawamında oqıwshılar qurǵaqlıq okeanlarǵa qaraǵanda tez ısıp hám tez suwınıwı hám onıń aqıbetinde hár túrli klimat zonalarınıń qáliplesiwi haqqındaǵı bilimlerge iye boladı.

5.Tájiriybe dawamında súwretler, tablitsalar, sızılma hám kórgizbe qurallardan da kórsetip beriliwi kerek.

6.Tájiriybe ótkiziw uzaq dawam etpewi kerek. Judá quramalı tájiriybeler bir saattan artıq dawam etpewi kerek.

7.Tájiriybe ótkiziliwge oqıwshılar puxta tayarlanıwı kerek.

8.Tájiriybe ótkizilgende priborlardı sonday jaylastırıw kerek olardı oqıwshılardıń hámmesi kórip turıwı lazım.

Mektep geografiya maydanshasında tómendegi tájiriybelerdi ótkeriw múmkin. Suwdıń jemiriwshilik qasiyeti.Suw hám qurǵaqlıq betinde hawanıń ısıwın hám t.b.úyreniw múmkin.

Releftiń temperaturaǵa tásirin úyreniw ushın hawa temperaturası oypatlıq hám taw janbawırlarında úyreniledi. Alınǵan maǵlıwmatlardı analiz etiw tiykarında oypatlıq hám janbawırlardıń hár túrli ısıwı haqqında oqıwshılar bilimlerge iye boladı. Yaǵnıy oqıwshılar tájiriybe tiykarında janbawırlardıń arqa hám qubla bólimlerinde ósimlik qatlamınıń hár qıylılıǵın túsinip aladı.

Gruntlardıń túri, mexanikalıq quramı, reńi, ósimlik penen qaplanǵanlıq dárejesi, ıǵallıǵınıń jer betiniń ısıwına tásiri tómendegi tájiriybeden kóriledi.

- tereńligi 0,5 m, keńligi 0,5 m, uzınlıǵı 1 m bolǵan bir neshe shúqırlıq qazıladı;

- usı tereńler hár túrli taw jınısları hám topıraqlar menen toltırıladı; - málim bir waqıt ótkennen soń olardıń temperaturası úyreniledi;

- túrli waqıtlarda túrli taw jınısları hám topıraq temperaturası analiz etiledi hám taw jınıslarınıń túrleri, mexanikalıq quramı hámde ıǵallılıq dárejesi topıraq temperaturasına qanday tásir etiwi anıqlanadı.

71