Geografiyanı oqıtıw metodikası

-bayan ólsheminde bolıwı hám onı oqıwshılar jazıp alıwǵa úlgeriwi;

-awızeki bayan basqa usıllar menen qosılıp alıp barılıwı;

-awızeki bayanda sóylew jaqsı rawajlanǵan bolıwı tiyis.

Awızeki bayan usılları durıs qollanılǵanda ol oqıwshılarda tómendegi qásiyetlerdi rawajlandıradı:

Oqıtıwshınıń awızeki túsindiriwin baqlap barıw kónlikpesin rawajlandıradı; geografiya bilimleri hám olar arasındaǵı baylanıslardı jaqsı qabıl etedi; awızeki bayandaǵı pikirdi ózlestiriw kónlikpesin qáliplestiredi. Oqıtıwshı tárepinen oqıw materialların anıq bir baǵdarda ashıp beriw, oqıwshılarda oy pikirdi rawajlandırıwda járdem beredi.

Awızeki bayan metodınıń jetiliskenlikleriniń biri onda 15-20 minut ushın úlken kólemde material beriledi hám waqıttan únemli paydalanıladı.

Awızeki bayan metodların bir qatar jetiskenlikleri menen birge kemshilikleri de bar. Mısalı, awızeki metodlar járdeminde kartalar menen islew, sabaqlıq penen islesiw kónlikpelerin qáliplestirip bolmaydı. Ayırım waqıtları awızeki bayan metodları oqıtıwdıń tiykarǵı metodına aylanıp qalıwı múmkin, búnda oqıwshılar óz betinshe jumıslardı islew kónlikpeleri qáliplestirilmeydi yaki bul jumıslarǵa kem itibar beriledi.

Sabaq oqıtıwda awızeki bayan metodı járdeminde tek oqıw materiallarınıń tiykarǵı mazmunın ashıp beriwge háreket etiledi, bunda oqıwshılardı aktivlestiriwge kemirek itibar beriledi.

Awızeki bayan metodında oqıwshılardıń dıqqat penen tıńlawı talap etiledi. Sonıń ushın awızeki bayan metodları menen sabaq oqıtıwda tıńlaw kónlikpesin qáliplestiriw tiyis. Bunda oqıwshılarǵa berilip atırǵan materialdı tek qabıl etiw hám pikirlew talap etiledi. Usı maqsetti ámelge asırıw ushın oqıtıwshı oqıwshılardıń bilimin ózlestiriwin basqarıwı tiyis. Bul oqıwshılarǵa sabaq beriw rejesin túsindiriw arqalı ámelge asırıladı.

Oqıwshılar geografiyalıq baylanıslardı jaqsı túsiniwi ushın oqıtıwshı geografiyalıq ortalıq hám hádiyselerdiń bayanı rejesin islep shıǵıwı tiyis. Reje oqıtıwshı tárepinen klass taxtasına jazıp shıǵıladı yaki awızeki aytıladı. Oqıwshılar usı rejeni dápterge jazıp aladı. Bul oqıwshılardıń bayan etip atırǵan tema mazmunın jaqsı ózlestiriwge járdem beredi.

Reje boyınsha oqıw materiallarınıń mazmunı bayan etilgennen soń oqıtıwshı juwmaq shıǵaradı. Eger oqıwshı sabaqtı jaqsı ózlestirgen bolsa, ózleri erkin óz túsinigin sóylep beriwleri múmkin. Bunda gúrriń metodınan paydalanıladı.

52

Oqıw materialı mazmunın oqıwshılar ózlestiriwin ańsatlastırıw maqsetinde oqıwshılar dıqqatın eń kerekli nárselerge tartıw tiyis.

Oqıwshılarda esitiw kónlikpesi áste-aqırın qáliplesedi. Sonıń ushın túrli klasslarda awızeki bayan dawam etiwi hár túrli boladı. Tómengi klasslarda awızeki bayan 5-10 minut, joqarı klasslarda bolsa, sabaqtı tolıq iyelewi múmkin.

Oqıtıwdıń awızeki metodları tómendegi túrlerge bólinedi:

1.Túsindiriw,

2.Sáwbetlesiw,

3.Gúrriń,

4.Lekciya,

5.Oqıp beriw.

5. 1. Túsindiriw metodı

Geografiyalıq nızamlar, nızamlıqlar hám basqada tábiyiy hám ekonomikalıqgeografiyalıq processler túsindiriw metodı arqalı úyreniledi.

Tómengi klasslarda túsindiriw metodı tómendegi temalardı úyreniwde qollanıladı; plan hám karta, jerdiń jıllıq háreketi, jerdiń ishki dúzilisi, taw jınısları, relef hám onıń túrleri, vulkanlar, okean suwlarınıń duzlılıǵı hám temperaturası, qurǵaqlıq suwları, atmosferanıń dúzilisi, mussonlar, klimat hám poyaslar, pás basım hám joqarı basım oblastlarınıń payda bolıwı h.t.b.

Joqarı klasslarda bolsa túsindiriw metodı xalıq xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaqlarınıń dúzilisi hám olardı rawajlandırıw nızamlıqları, miynettiń geografiyalıq bólistiriliwi, ekonomikalıq rayonlardıń júzege keliwi, transport sisteması hám xalıqaralıq ekonomikalıq baylanıslardıń tiykarǵı túrleri hám basqa temalardı úyreniwde qollanıladı.

Túsindiriw metodı dálillew formasında alıp barıladı, túsindiriw processinde oqıtıwshı hádiyseler arasındaǵı baylanıstı ashıp beredi hám oqıwshılardı tiykarǵı tábiyiy-geografiyalıq, ekonomikalıq-geografiyalıq nızamlıqlar menen tanıstıradı. Máselen: belgili bir orındaǵı ıssılıqtıń quyash nurlarınıń túsiw múyeshine baylanıslılıǵı, temperatura hám basımnıń biyiklikartqan sayın kemeyip barıwı h.t.b.

Túsindiriw oqıwshılardıń biliw qábiletlerin rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye. Túsindiriw dawamında oqıtıwshı oqıwshılardıń dıqqatın arttırıw maqsetinde olardın aldına sorawlar qoyıladı hám óz pikirin kórsetip beriwin usınıs etedi.

Máselen: passatlar Afrika klimatına qanday tásir kórsetedi? Hawa jer betinen kóterilgende neler júz beredi h.t.b.

Túsindiriw dawamında oqıtıwshı kartadan, klass taxtasınan hám hár túrli kórgizbeli qurallardan paydalanadı.

53

Ekonomikalıq geografiya kurslarında tómendegi temalardı túsindiriw metodı járdeminde alıp barıw múmkin, mısalı, «Xalıq-xojalıǵınıń tarawlıq strukturası hám dúzilisi». Túsindiriw belgili bir tártipte ayırım bólimlerge bólingen jaǵdayda alıp barılıwı tiyis. Máselen: awıl xojalıǵı haqqında maǵlıwmat beriw, bunda temanı tómendegi bólimlerge bólip ótiw múmkin:

1.Awıl xojalıǵınıń tábiyiy sharayat penen tıǵız baylanısqanlıǵı.

2.Awıl xojalıǵınıń rawajlanıwınıń ulıwma belgileri.

3.Awıl xojalıǵı tarmaqları.

bunda oqıtıwshınıń janlı sózi áhmiyetli orın tutadı. Gúrriń metodı arqalı oqıtıwshı jańa tema mazmunın ashıp beredi, belgili bir rawajlanıwshı reje tiykarında bilim berip, ishinen eń áhmiyetlisin ajıratıp, kórgizbeli hám isenimli mısallar menen túsindiredi. Gúrriń metodı menen oqıtıwshı geografiyalıq qubılıslardı hám hádiyselerdi oqıwshılar sanasında janlı kórinislerde qáliplestiriwde paydalanıladı.

Gúrriń metodı tómendegi talaplarǵa juwap beriwi zárúr:

-gurriń jurgiziw tiyis bolǵan geografiyalıq ortalıq hám qubılıslardı aldınnan tańlap alıwı;

-gúrriń oqıwshılar sanasında anıq kórinis payda ete alıwı;

-gúrriń isenimli bolıwı, tiykarǵı maǵlıwmatlar ekinshi dárejeli maǵlıwmatlardan ajıralıp turıwı;

-gúrriń dawamında hár túrli kórgizbeli qurallardan paydalanılıwı;

-tómengi klasslarda kóbirek oqıwshı ózi kórgen geografiyalıq qubılıslar haqqında gúrriń etiwi;

-gúrriń geografiya pániniń eń sońǵı jetiliskenliklerinen paydalanılǵan halda bayan etiliwi;

-gúrriń ideyalı siyasiy jaqtan durıs berilgen bolıwı hám onda kúndelikli baspa sózde járiyalanǵan maǵlıwmatlardan paydalanılǵan bolıw kerek.

Gúrrińniń nátiyjeliligi kóp jaǵdaylarda oqıw materialların tańlawǵa dáliller hám maǵlıwmatlar ulıwmalıǵına baylanıslı.

Gúrriń dawamında oqıtıwshı hár túrli maǵlıwmatlardı bayan etiwi, tiykarǵı hám eń zárúr geografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriwdi esten shıǵarmawı kerek. Beriletuǵın maǵlıwmatlar qansha kóp hám qızıqlı

54

bolmasın, eger olar bir sistemaǵa salınbaǵan bolsa, olar arasındaǵı baylanıslar ashılmasa hám tiyisli juwmaqlar shıǵarılmasa gúrriń kózde tutılǵan nátiyjeni bermeydi. Dáliyller, nátiyje hám juwmaqlardıń bekkemleniwi oqıwshılardıń ózlestiriwin ańsatlastırıwı tiyis. Oqıwshılar sanasında geografiyalıq qubılıslar haqqında sanalı túrde kórinis payda etiw ushın oqıtıwshı gúrriń dawamında jeke maǵlıwmatlardan da paydalanıwı múmkin.

Gúrriń jaqsı shıǵıwı hám nátiyjeli bolıwı ushın bayan dawamında karta, maket, diagramma hám basqa materiallardan paydalanıw zárúr. Kórgizbeli qurallar oqıtıwshı gúrriń járdeminde qáliplestirilgen kórinislerdi toltıradı hám anıqlastıradı. Gúrriń dawamında geografiyalıq ortalıq hám qubılıslar kórsetilgen súwretlerden de paydalanıladı.

Gúrriń metodı óz aldına mámleketler hám úlkeler geografiyasın úyreniwde úlken áhmiyetke iye. Gúrrińnen sabaqtıń túrli basqıshlarında paydalanıladı. Gúrriń qosımsha bilimlerdi xabarlaw quralı da bolıwı múmkin. Bazı bir gúrriń sabaq processinde óz betinshe orın iyelewi múmkin. Onıń túrli basqıshlarda túsindiriw metodın qollanıw múmkin, ayırım jaǵdaylarda oqıtıwshı qısqa gúrrińnen túsindiriwge ótiwi múmkin. Máselen: jer silkiniw processin gúrriń etedi, keyin sebebin túsindiredi.

V-VII klasslarda lekciyalar kóbirek kórgizbeli túrde gúrriń etip beriledi. Máselen, Viktoriya sarqıraması, Kongo basseyinindegi ıǵallı ekvatorial toǵaylar, yamasa biyik tawlı úlkesi tábiyat kórinislerin kórsetip beriw múmkin. VI-VII klasslarda geografiyalıq ortalıq hám qubılıslardı súwretlew, sholıw ilimiy dáliyller menen qosıp alıp barıladı, V-VI klasslarda 3-10 minut, VIVII klasslarda 10-15 minut, VIII-IX klasslarda 15-20 minut bolıwı tiyis.

Gúrriń metodın juwmaqlawda da paydalansa boladı, mısalı sabaqtıń aqırında, oqıtıwshı óz pikirin juwmaqlaydı hám ulıwmalastıradı, usı tema boyınsha óz betinshe jumıs ushın tapsırmalar beredi. Bul metodtıń nátiyjeli táreplerinen jobanı oylanıp dúziw, temanıń izbe-izligin támiyinlew, mısallarda, kórgizbe qurallardı temaǵa sáykes tayarlaw maqsetke muwapıq boladı.

5. 3. Sáwbetlesiw metodı

Sáwbetlesiw metodı – oqıtıwdıń soraw-juwap forması. Bul metodta oqıtıwshınıń sorawı hám oqıwshılardıń juwabı tiykarǵı orındı tutadı. Sáwbetlesiw metodı hár tárepleme oylanǵan sorawlar járdeminde oqıtıwshı menen oqıwshılar arasında bolıp, oqıwshılardıń pikirlew tezligin, jańa túsinikler hám nızamlıqlardı ózlestiriwge jaqınnan járdem beredi. Bul usıldı paydalanıwda sorawlar qoyıw

(tiykarǵı, qosımsha, jeteklewshi), oqıwshılardıń

55

juwap hám pikirlerin ortaqlasıw, sáwbetlesiwden juwmaqlardı qáliplestiriw, juwaplardı dúzetiw usıllarınan paydalanıladı. Oqıtıwshı gúrriń dawamında oqıwshılar pikirin úyrenetuǵın geografiyalıq ortalıq hám qubılıslardıń tiykarǵı belgilerine baǵdarlaydı hám olardıń biliw iskerliligin basqarıp baradı. Oqıtıwshı sabaqta ótiletuǵın temanı aytıp, tiyisli sorawlardı ortaǵa taslaydı, gúrrińdi logikalıq bólimlerge bóledi, oqıwshılar juwabın tıńlaydı, juwaptaǵı qátelerdi tuwrılaydı hám toltıradı.

Oqıtıwshı gúrriń dawamında karta hám basqa kórgizbeli qurallardan hámde oqıwshılardıń burınǵı alǵan bilimlerinen paydalanadı.

Usı usılda oqıwshılar bilimlerin basqasha metodlarǵa qaraǵanda jaqsıraq ózlestire aladı. Bul metodtıń abzallıq tárepleri sonda, sabaq dawamında oqıwshılardıń bilimleri tekserip barıladı. Sonıń ushın geografiya tálimindegi jetekshi metodlardıń biri dep ataw múmkin, biraq hámme sabaqlarda da bul metodtı qollanıp bolmaydı. Máselen: Quyash sistemasındaǵı planetalar, Jerdiń Quyash átirapındaǵı háreketi, Beruniydiń geografiya pánine qosqan úlesi sıyaqlı bólimlerdi gúrriń metodı járdeminde ótip bolmaydı. Gúrriń metodı ulıwma bilimlerdi berip bolǵannan soń, ayırım metodlar sıyaqlı geografiyanı úyreniwde qollanıw múmkin. Máselen: Afrikanıń klimatı, Aziyanıń relefi, Arqa Amerika dáryaları hám t.b yaǵnıy oqıwshılar zárúr bilimlerdi iyelep bolǵannan soń ǵana bul metodtı qollanıw múmkin. Bul metod eki túrge bólinedi: katexezik (soraw-juwap); evristikalıq (keń kólemdegi) gúrriń.

5. 3. 1. Katexezik gúrriń

Katexezik gúrrińde oqıtıwshınıń sorawına oqıwshılar qısqa hám anıq juwap beredi. Soraw juwap arqalı geografiyalıq maǵlıwmatlar hám hádiyselerdiń jaylasıwı haqqındaǵı bilimler anıqlanadı. Máselen, Afrika menen Evraziyanıń shegarası qay jerden ótedi?, Qaysı kanal Arqa hám Qubla Amerika materiklerin ajıratıp turadı?, tek bir yarım sharda jaylasqan materik qaysı?, Mektepke 1800 azimutta barsa qaysı azimutta qaytıp kelesiz? hám t.b.

Katexezik sáwbetlesiw gúrrińniń ápiwayı túri bolıp esaplanadı. Bunda oqıtıwshınıń qısqa hám anıq sorawlarǵa oqıwshı qısqa hám anıq juwap beriwi shárt. Katexezik sáwbetlesiwde oqıtıwshınıń sorawları logikalıq jaqtan bir-biri menen baylanısqan bolıwı múmkin hám oqıwshını qaysı bir mashqalanıń sheshimine iytermelemeydi. Máselen: Amiwdarya qaysı kólge (teńizge) quyadı, Mariana shúńgilligi qaysı okeanda jaylasqan, Ózbekstannıń eń pás tochkası qay jerde jaylasqan hám t.b. usı sáwbetlesiw oqıwshılardıń bilim hám

56

kónlikpelerin tekseriw, oqıw materialın bekkemlew hám az bolsa da tákirarlawushın qollınıladı.

5. 3. 2. Evristikalıq sáwbetlesiw

Bul metodta oqıtıwshı oqıwshılar aldına belgili bir mashqalanı qoyadı. Soń oqıtıwshı járdemshi sorawlar hám maǵlıwmatlardı eslew jolı menen oqıwshılardıń ótken sabaqlarda alǵan bilimlerine tayanıp máseleni óz betinshe sheshiwge jeteleydi, bul jerde oqıtıwshı oqıwshılardıń biliw iskerligi ústinen qadaǵalaydı, sorawlar sonday qoyılıwı kerek, berilgen juwap tiykarǵı pikirin dálillewshi hám sol pikirdi dawam ettiriwi tiyis. Máselen: Oraylıq hám Shıǵıs Aziyanıń jıllıq hawa temperaturasınıń ayırmashılıǵı nede? Oraylıq hám Shıǵıs Aziya klimatınıń ózgesheligi nede?, Klimat diagrammasına qarap Shıǵıs Aziyada jıl dawamında jawınnıń bólistiriliwin anıqlań? Jawın ne ushın jawadı? Usı sorawlarǵa oqıwshılar juwap bergennen soń Oraylıq hám Shıǵıs Aziya klimatlarınıń túri anıqlanadı.

Evristikalıq sáwbetlesiw katexezik sáwbetlesiwge qaraǵanda quramalıraq. Evristikalıq sáwbetlesiw ótkizgende oqıwshılarǵa keń mániste sóylewge imkan beriledi, bunda olar turmıslıq tájiriybege, salıstırıwǵa hám pikirlewge tiykarlanadı.

Evristikalıq sáwbetlesiw tiykarınan jańa oqıw materialın ótiwde hám ulıwmalastırıwshı tákirarlawda qollanıladı.

Tábiyiy geografiyanıń baslanǵısh kursında evristikalıq sáwbetlesiw barlıq lekciyalardı úyreniwde qollanılıwı múmkin. Materikler hám okeanlar geografiyası, jáhán ekonomikalıq-sotsiallıq geografiyasında evristikalıq sáwbetlesiw tómendegi temalardı úyreniwde qollanıw múmkin: materikti yaki mámleketti geografiyalıq jaylasıwın anıqlawda, túrli mámleketler tábiyiy shárayatınıń tiykarǵı ózgesheliklerin úyreniwde;

Hár qanday juwap oqıtıwshınıń sorawına baylanıslı. Sonıń ushın sabaqqa tayarlıq dawamında oqıwshılar oqıtıwshı tárepinen beriletuǵın sorawlardı tereńnen oylap kóriwi tiyis.

Birinshi náwbette bir-biri menen logikalıq baylanıslı hám bir-birin tolıqtıratuǵınlıǵın, oqıwshılar bilimine tayanatuǵın, oqıwshılardıń óz betinshe juwmaq shıǵarıw ushın sorawlar dúziw tiyis. Didaktikalıq maqsetleri boyınsha sáwbetlesiw 3 túrge bólinedi. Kirisiw, jańa bilimlerdi úyreniw; ulıwmalastırıwshı yamasa juwmaqlawshı sáwbetlesiw.

-kirisiw sáwbetlesiwi; maqseti, jańa bilimdi puxta ózlestiriw ushın zárúr bolǵan (aldın ala ózlestirgen) bilim hám kónlikpelerdi oqıwshılardıń esinde

57

qayta tiklewden ibarat. Oqıwshılar geografiyalıq ortalıq hám hádiyseler ortasındaǵı baylanıslardı óz betinshe anıqlawdan ibarat. Oqıwshılar karta hám basqa qollanbalar járdeminde óz bilimlerin baylanısadı. Máselen, Afrika klimatın ótiwde V klassta hám jıl basında ózlestirgen klimat túsinigi eske alınıp, klimatqa tásir etiwshi faktorlar anıqlanadı.

-jańa oqıw materialların úyreniw sáwbeti. Bunda jańa tema oqıwshılardıń aldıńǵı alǵan bilimlerine tayanǵan halda úyreniledi. Usı sáwbettiń eń tiykarǵı bólimleri oqıtıwshılar tárepinen itibarǵa alınıwı tiyis. Máselen, Ózbekstan tábiyiy geografiyasın úyrengende tábiyiy geografiyalıq rayonlardı ajıratıw principlerine itibar beriledi. Bayan etilgen metodlar oqıtıwshı tárepinen nátiyjelerdi hám usı materiallardı ózlestiriliwin tekserip kóriw tiyis. Sonnan keyin oqıwshılardıń óz betinshe jumısların shólkemlestiriw maqsetke muwapıq.

- juwmaqlawshı sáwbetlesiw. Bul tákirarlaw hám bilimlerdi belgili bir tártipke salıw, sonday-aq úyrenilgen bilimlerdi ulıwmalastırıw hám tereńlestiriwdi ámelge asıradı. Bunda oqıwshılar juwmaqlar shıǵarıwǵa úyretiledi. Bul ulken temalar, bólimlerdi ótkennen keyin qollanıladı.

Sáwbetlesiw dawamında beriletuǵın sorawlar tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek:

1. Soraw hám juwaplar anıq bolıwı.

2.Corawlar juplastırıp berilmewi kerek. Máselen, Gissar tawlarında qanday relef formaları tarqalǵan hám olar qalay payda bolǵan? Jomalungma shıńı kim tárepinen qashan ashılǵan?

3.Sorawlarda kereksiz sózler bolmawı, juwabı sezilip turatuǵın sorawlar da berilmewi kerek. Máselen, baqlawshı joqarı kóterilgen sayın gorizont sızıǵı keńeyedi me?.

4.Quramalı yaki ápiwayı «Awa», «Yaq» juwabın talap etetuǵın sorawlar bolmawı kerek. Máselen: Sırdarya Aral teńizine quyıladı ma?

5.Sorawlar oqıwshıdan oylap kóriwdi, pikirlewdi, talıqlawdı talap etetuǵın formada dúziliwi kerek.

Sorawlardıń quramalılıǵı klasslarǵa qarap quramalasıp baradı.

V klassta beriletuǵın sorawlar quramalı juwap talap etilmeydi. Máselen, dárya qay jerden baslanadı? Dárya qay jerge quyıladı? Ol qaysı baǵdarda aǵadı?

geografiyasında» sorawlar biraz quramalasadı. Berilgen sorawlar oqıwshılardı

58

oylap kóriwge hám belgili bir aqlıy iskerlikti ámelge asırıwǵa májbúr etedi. Máselen: Anxel sarqıramasınıń geografiyalıq jaylasıwın anıqlań.

VII klassta sorawlar jáne de quramalasadı, bunda sorawǵa juwap beriw ushın oqıwshılar úlken aqılıy dóretiwshilikti ámelge asırıw kerek. Máselen:

Ózbekstan tábiyiy kartasında qanday proekciyada dúzilgen? Ózbekstanda Tyanshan taw sistemasınıń qaysı bólimleri jaylasqan?

VIII-IX-klasslarda oqıwshılarǵa keń hám tolıq bilimlerdi talap etetuǵın sorawlar beriledi. Máselen: jáhán mámleketleri qanday toparlarǵa bólinedi?

Janılǵı-energetika sanaatı Ózbekstannıń qaysı ekonomikalıq rayonlarında jaqsı rawajlanǵan?

Geografiya táliminde sáwbetlesiw metodı kóp jaǵdaylarda karta hám kórgizbeli qurallar menen islesiw metodları menen birge qollanıladı. Ayırım jaǵdaylarda sáwbetlesiw metodı gúrriń hám túsindiriw elementlerin óz ishine aladı. Solay etip, sáwbetlesiw metodı geografiya táliminde tiykarǵı metod sıpatında da, óz aldına usıl sıpatında qollanıladı.

5. 4. Oqıp beriw

Sabaq procesinde oqıtıwshı tárepinen oqıp beriw metodı da keń qollanıladı. Oqıtıwshı oqıp beriw ushın temaǵa tiyisli túrli maqalalar, sabaqlıqtıń ayırım bólimleri, gazeta hám jurnallardaǵı bilimler, kórkem ádebiyatlardaǵı geografiyaǵa tiyisli bayanlar, alım hám sayaxatshılardıń esteliklerinen paydalanıladı.

Oqıp beriwdiń tiykarǵı maqseti tómendegilerden ibarat:

1.Oqıtıw metodınıń tez-tez ózgerip turıwı;

2.Sabaqlıq hám tálim tárbiya processlerin aktivlestiriw;

3.Sabaqta ótiletuǵın temanı oqıtıwshı óz sózi menen aytıp bere almaytuǵın dárejede bolsa;

4.Geografiyalıq ortalıq, qubılıslar kórkem ádebiyatlarda jaqsı bayan etilgen bolsa, máselen, jawın jawıwı, suw tasqını, ekvatorial toǵaylar, shóller, tawlar h.t.b.

Geografiya sabaǵında tómendegilerdi oqıp beriw múmkin: - temaǵa tiyisli lekciyalarǵa qosımshalar;

- temaǵa tiyisli ilimiy-ǵalabalıq kitap hám maqalalardıń qızıqlı jerleri; - sabaq mazmunına tiyisli gazeta hám jurnallarda shıqqan maqalalar.

59

5. 5. Lekciya metodı

Lekciya metodı tiykarınan litsey hám kolledjlerde qollanıladı. Bul jerde tiykarınan ekonomikalıq geografiya kursları ótilgenligi sebepli, lekciya metodı tiykarınan ekonomikalıq bilimlerdi beriwde paydalanıladı. Gúrriń metodınan ózgesheligi lekciyada bayan etiw elementleri kóbirek qollanıladı. Lekciyada birinshi orınǵa geografiyalıq dáliyllerdiń analizi, olardı ulıwmalastırıw, ekonomikalıq nızamlıqların tereńirek ashıp beriwde tiykarǵı orındı iyeledi.

Lekciya bul oqıtıwshı sabaǵınıń quramalı forması bolıp esaplanadı. Lekciya uzaq waqıtqa mólsherlengen boladı hám onıń tiykarǵı bólimlerin oqıwshılardıń jazıp alıwı talap etiledi. Lekciya metodı oqıwshılarǵa esitiw kónlikpelerin qáliplestiriwge imkan beredi. Bul kúndelikli turmısta joqarı oqıw orınlarında kóbirek qollanıladı.

Biraq, kópshilik jaǵdaylarda ulıwma tálim mekteplerinde lekciya metodı az qollanıladı. Bul metod joqarı klasslarda, litsey hám kolledjlerde keń qollanılıwı oqıwshılardıń óz betinshe jumısların orınlawı ushın waqıttı tejewge imkan beredi.

Lekciyada oqıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın arttırıw hám ózlestiriwin ańsatlastırıw ushın tómendegi wazıypalardı basshılıqqa alıw tiyis:

-lekciyanıń rejesin járiyalaw yamasa klass taxtasına jazıp qoyıw;

-lekciya dawamında hár túrli temaǵa tiyisli kórgizbeli qurallardan paydalanıw (kartalar, tablitsalar, sızılmalar, súwretler);

-lekciyanıń eń tiykarǵı jerlerin bálent dawısta, óz aldına túsindiriw;

-lekciyanı oqıw dawamında tek ǵana kórgizbeli qurallardan ǵana emes, al klass taxtasınan da, qoldan islengen hár túrli kartalar hám sızılmadan keń paydalanıw;

-lekciya dawamında barlıq geografiyalıq atamalar atı klass taxtasına jazılıwı kerek. Bunday jaǵdayda oqıtıwshılar geografiyalıq atamalardı jazıwda hám sóylewde qátege jol qoymaydı;

-oqıwshılardıń dóretiwshiligin asırıw maqsetinde oqıtıwshı waqtı-waqtı menen klassqa soraw menen múrájáát etiwi, belgili bir waqıttan soń oǵan ózi juwap beriwi kerek;

-lekciyanıń aqırında oqıtıwshı oqıwshılardıń sorawlarına juwap beredi. Sonday-aq lekciya mazmunı bir pútin bolıp, lekciya óz ishine alǵan

máselelerdi tolıq qamtıwı hám ilimiy tárepten bekkem hám kórgizbeli bolıwı tiyis. Lekciya joqarı klasslarda 30-40 minutqa belgilenedi. Lekciya basqa

metodlar menen birge alıp barıladı. Bul sabaqlarda óz betinshe jumıslarǵa waqıt

60

qoyılmaydı, oqıwshılar tiykarınan teoriyalıq bilimler aladı hám keyingi sabaqlarda alıp barılatuǵın óz betinshe jumıslar ushın imkan jaratadı. Sorawlar temanıń aqırında berilgeni maqul.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Oqıtıwshınıń awızeki bayanlaw metodları qanday talaplarǵa juwap beriwi kerek?

2.Awızeki bayanlaw metodı qanday processlerde qollanıladı?

3 Túsindiriw metodı qanday jaǵdaylarda qollanıladı?

4.Sotsiallıq hám ekonomikalıq geografiya kurslarında qaysı temalardı túsindiriw metodı járdeminde úyreniw múmkin?

5.Gúrriń metodı dep nege aytıladı hám qanday talaplarǵa juwap beredi?

6.Sáwbetlesiw metodınıń áhmiyeti nede?

7.Katexezik hám evristikalıq sáwbetleri arasındaǵı ózgeshelikler haqqında

sóylep beriń hám olarǵa mısallar keltiriń.

8. Oqıp beriw metodı qanday jaǵdaylarda qollanıladı?

Tábiyatta hám óndiris procesinde tıǵız baylanısta alıp barılatuǵın baqlawlar bilim alıwdıń zárúr dereklerinen biri bolıp esaplanadı.

Geografiya bilimlerin beriwdiń jáne bir forması-tájiriybe metodı esaplanadı. Bunda oqıwshılar tábiyatta baqlap bolmaytuǵın qubılıslardı laboratoriya yaki klass sharayatında tájiriybe járdeminde kóredi hám úyrenedi.

Baqlaw - tábiyiy sharayatta geografiyalıq ortalıq qubılıslarınıń málim bir maqsetli baǵdarlarda oqıwshılar tárepinen qabıl etiwi túsiniledi.

Tájiriybe - geografiyalıq qubılıslardıń payda bolıwın jasalma túrde ámelge asırıw hám úyreniw túsiniledi.Baqlaw metodı kóbinese mektep maydanshasında, oqıw sayaxatları uaqtında ótkiziledi.

6. 1. Baqlaw metodı

Baqlaw dawamında oqıwshılar geografiyalıq ortalıq qubılısların baylanıssız kóredi hám baqlaydı. Oqıwshılardıń baqlaw procesinde alǵan bilimlerine qaray oqıtıwshı hár bir geografiyalıq qubılıslardıń áhmiyetin túsiniwge úyretedi.

Oqıwshılardıń baqlawǵa tiykarlanǵan bilimleri puxta hám tereńligi menen ajıralıp turadı.

61