Geografiyanı oqıtıw metodikası

usıllarǵa bóledi: analitikalıq, sintetikalıq, koncentriklik, associyalastırıwshı, toparlastırıwshı, salıstırıw, tájiriybe, óz-ara baylanıs, evristikalıq, dogmatikalıq, sintetikalıq-genetikalıq, tájiriybeevristikalıq.

Xalıq komissariatınıń 1934-jıl 15-may «Geografiyanı baslanǵısh hám orta mekteplerde oqıtıw haqqında» qararınan soń barlıq oqıtıw metodları qattı sın astına alındı.

«Oqıtıw metodı» boyınsha túsiniktiń jańa mazmunı hám áhmiyeti islep shıǵıldı. V.G. Erdeli tárepinen geografiya oqıtıw metodların eki toparǵa bóliw usınıs etildi:

a)barlıq pánlerde qollanılatuǵın metodlar;

b)tek geografiya páninde qollanılatuǵın metodlar (máselen, karta menen islew metodları).

A.Polovinkin 1938-jılı «Tábiyiy geografiya metodikası» atlı sabaqlıǵında tómendegi metodlarǵa bóledi: awızeki bayan, karta, diapozitiv; plastilin; sabaqlıq hám globus penen islew; ekskursiya xám tájiriybe metodları. V.P. Budanov 1939jıl «Tábiyiy geografiyanı oqıtıw metodikası» degen kitabında oqıtıw metodikasına tómendegishe tárip beredi: «Oqıwshılardıń jańa bilim hám kónlikpelerin ózlestiriwiniń oqıtıwshı tárepinen basqarılıwı». V.P. Budanov tómendegi metodlardı ajıratadı: janlı sóz; sabaqlıq penen islew, globus hám karta menen islew, kórgizbeli, baqlaw hám tájiriybe.

XX ásirdiń 50–jıllarınan soń usı másele N.N.Baranskiy, A.V.Darinskiy, V.A.Juchkevich, V.A.Korinskaya, O.Muminovlar tárepinen rawajlandırıldı.

Sonı da aytıp ótiw kerek, bárqulla hár túrli dáwirlerde oqıtıw metodların klassifikaciyalaw bir nızam tiykarında alıp barıldı, yaǵnıy bilim dárejelerine súyenedi. Sonıń ushın házirgi dáwirde geografiyalıq oqıtıw metodların biliw dárejelerine qarap klassifikaciyalaw keń tarqalǵan. Gúrriń, lekciya, kartalar menen islew, baqlaw, tájiriybe, sabaqlıq penen islew, statistikalıq maǵlıwmatlar menen islew metodları ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde ol yamasa bul formada keń qollanılmaqta. Sońǵı dáwirde oqıtıw metodların islep shıǵıw keńnen eń jayıp ketti.Bul metodlar sırtqı belgilerine qaray, oqıwshılardıń oqıw iskerligin esapqa alǵan jaǵdayda klassifikaciyalanbaqta.

Endi geografiya oqıtıw metodlarınıń metodologiyalıq tiykarın kórip shıǵamız. Filosofiya páninde «metod» túsinigine tómendegishe táriyip beriledi:

«Bolmıstı ámeliy hám teoriyalıq úyreniw». Bunda ilimiy hám oqıw táriypleri hár túrli, sonıń ushın usı táriyipti tikkeley oqıw procesinde qollanıp bolmaydı, sebebi olardıń maqsetleri hám iskerlik formaları túrlishe. Biraq

42

olardıń ulıwma tárepleri bar. Olardıń eń zárúr tárepleri de bar. Olardıń eń ulıwma tárepleri pán hám oqıtıw, biliw procesi esaplanadı. Ilimiy bilim obektiv ortalıq,subekt izertlewshi (alım) esaplanadı. Mine usı nárse oqıtıw metodınıń filosofiyalıq táriypin oqıw procesinde qollanıw imkanın beredi.

Endi oqıtıwshı menen oqıwshınıń maqsetlerin anıqlap alıw kerek. Oqıtıwshınıń oqıtıw maqsetleri tómendegilerden ibarat:

-oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerdi iyelewin támiyinlew;

-oqıwshılardıń oy-órisin rawajlandırıw;

-iyelegen bilim hám kónlikpeleri tiykarında oqıwshılardıń qáliplesiwin támiyinlew, olardı tárbiyalaw.

Oqıtıwdıń metodı bir maqsetke baǵdarlanǵan, yaǵnıy bilim hám kónlikpelerdi iyelew, demek oqıwshılardıń maqseti, oqıwshılardıń oqıtıw metodınıń tiykarın payda etedi. Oqıtıwshı oqıw procesin basqarıp qoymastan, al usı processtiń ishinde bolıwı zárúr, oqıwshılar bilim hám kónlikpelerin iyelewde bir waqıttıń ózinde basqarıw hám járdem beriw wazıypasın atqarıwı zárúr. Bunıń hámmesi oqıtıw metodlarına tómendegishe baha beriwge imkan beredi: «Oqıtıwshılar tárepinen oqıw mazmunın ózlestiriwge imkan beretuǵın oqıtıwshı hám oqıwshılardıń birliktegi iskerligi».

Metod hámme waqıt oqıw mazmunına sáykes keliwi kerek. Mektep geografiyasında geografiya oqıtıw metodları sózsiz geografiya pánin biliw metodlarına tuwrı keliwi kerek. Oqıtıwshı hám oqıwshınıń iskerligine tómendegiler kiredi:

-kartografiyalıq maǵlıwmatlar hám qollanbalar menen islew usılları;

-statistikalıq maǵlıwmatlar menen islew;

-hár qıylı sızılmalar menen islew;

- ekonomikalıq esap sanaqlar. Demek, oqıtıwshı hám oqıwshınıń birgeliktegi iskerligi oqıw metodın jaratadı.

Házirgi waqıtta geografiya táliminde oqıtıw metodların tómendegishe klassifikaciyalaw keń tarqalǵan:

I. Bilim alıwdıń tiykarǵı derekleri boyınsha:

1.Oqıtıwdıń awızeki usılları;

2.Kartografiyalıq qollanbalar;

3.Kórgizbeli qollanbalar menen islew;

4.Baqlaw hám tájiriybe metodları;

5.Statistikalıq maǵlıwmatlar menen islew;

6.Sabaqlıq hám qosımsha ádebiyatlar menen islesiw;

7.Ámeliy metodlar;

43

8.Zamanagóy xabar texnologiyalarınan paydalanıw;

9.Pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıw.

II. Didaktikalıq maqsetleri boyınsha:

1.Jańa bilimlerdi úyreniw;

2.Bilimlerdi bekkemlew;

3.Bilim hám kónlikpelerdi tekseriw metodları.

III. Juwmaq shıǵarıw metodları boyınsha:

1.Analitikalıq

2.Sintetikalıq

3.Induktiv

4.Deduktiv

IV. Pikirlew iskerligi hám bilim alıw aktivligi qásiyetleri boyınsha:

1.Dálilli kórgizbeli metod;

2.Reproduktiv yaki alınǵan bilimlerdi qayta tiklew metodı;

3.Mashqalalı bayan metodı;

4.Mashqalalı tálim metodı;

5.Ustirtin izleniwsheń metodı;

6.Izleniwsheń metod;

S.T.Shapovalenko hámme usıllardı úsh toparǵa bóledi:

1.Awızeki metodlar;

2.Kórgizbeli metodlar;

3.Ámeliy metodlar;

Bunnan basqa geografiyadaǵı usıllardı jáne eki toparǵa bóliwimizmúmkin:

1.Jańa bilim alıw metodları;

2.Alınǵan bilimlerdi qayta tiklew metodları;

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Oqıtıw metodı dep nege aytıladı?

2.Oqıtıw metodların dáslep kim klassifikaciyalaǵan?

3.Konstruktiv metod haqqında sóylep beriń.

4.A.Polovinkin hám V.Budinovlar qanday sabaqlar jazǵan?

5.Ózbekstanda geografiyanı oqıtıw metodikası boyınsha kim tárepinen sabaqlıq jazılǵan?

6.Oqıtıw metodları kóbinese nege tiykarlanıp klassifikaciyalanǵan?

7.Didaktikalıq maqsetlerine qaray oqıtıw metodları qanday toparlarǵa bólinedi?

44

4. 2. Geografiya sabaqlarında oqıtıw metodların tańlaw texnologiyası

Geografiya sabaqlarında oqıtıw metodların tańlaw júdá zárúr wazıypalardan biri esaplanadı. Eger metod natuwrı tańlanǵan bolsa, oqıtıwshı hám oqıwshınıń birgeliktegi iskerligi nátiyjesiz bolıp qaladı. Sonıń ushın oqıtıw metodların tańlaw belgili bir princip tiykarında alıp barılıwı zárúr. Olar tómendegilerden ibarat.

«Tańlanǵan metod» ótiletuǵın temanıń mazmunına sáykes keliwi kerek. Bul metodtıń nátiyjeliliginiń birinshi shárti esaplanadı. Kóbinese bir túrdegi mazmunǵı iye sabaq ótiwde bir metodtı qollanıw kóp jaǵdaylarda nátiyje bermeydi. Sonıń ushın oqıtıwshılar hám oqıwshılardıń iskerligine sáykes keletuǵın metodlardı tańlaw kerek. Bunda oqıwshılardıń biliw imkaniyatları, olar ámelge asıratuǵın iskerliktiń quramalılıǵı, waqtı, geografiya kabinetinde zárúr dereklerdiń bar yaki joqlıǵı metod túrin anıqlap beredi.

Oqıtıw metodın tańlaǵanda oqıwshılardıń biliw qábiletin esapqa alıw principi baslı orın tutıp, bunda tómendegilerge itibar beriledi:

Oqıw temasınıń quramalılıǵı; Teoriyalıq bilimler kólemi; Klass oqıwshıları dárejesi;

Oqıwshılardıń óz betinshe jumısların orınlaw qábileti;

Geografiya biliminiń ózgesheliklerin esapqa alıw principi; Geografiyalıq bilim beriwdiń ózgesheliklerine qarap tómendegi túrlerge bólinedi.

-geografiyalıq qubılıslardıń sırtqı kórinisi haqqındaǵı bilimler. Bul bilimler oqıwshılarda úyrenilip atırǵan waqıyalar haqqındaǵı elesletiwlerdi qáliplestiredi: Máselen: tawlar, toǵaylar, gúller, kóller, dáryalar, kartalar ht.b.

-geografiyalıq qubılıslar, kosmos keńisligi haqqındaǵı bilimler; - geografiyalıq qubılıslardıń elementleri haqqındaǵı bilim. Bunday bilimge topıraqtıń ónimdarlıǵı, ıǵallıq, puwlanıw, intensiv hám ekstensiv xojalıq, taw jınıslarınıń qattılıǵı, suwdıń duzlılıǵı xojalıq, taw jınıslarınıń qattılıǵı, suwdıń duzlılıǵı, temperaturası hám t.b.

-geografiyalıq processler haqqında bilim. Buǵan samal, jawınlar, suw eroziyası, súriletuǵın jerler, jer silkiniwler, óndiris processleri, migraciya, urbanizaciya,hám t. b. processler kiredi;

-geografiyalıq ortalıq hám qubılıslardıń dúzilisi haqqındaǵı bilim. Buǵan jer qabatınıń dúzilisi, jerdiń ishki dúzilisi, awıl xojalıǵınıń dúzilisi, topıraqtıń dúzilisi, xalıq xojalıǵınıń dúzilisi, h.t.b.

45

a)metodtıń tárbiyalıq áhmiyeti oqıwshılardıń rawajlanıwına, qızıǵıwshılıǵına tásir kórsetiwi kerek;

b)tańlanǵan metod ilimiy jaqtan qanshelli tiykarlanǵan bolsa, sonshelli anıq bolıwı kerek;

v)metod ǵalabalıq bolıwı kerek;

g)metod nátiyjeli bolıp oqıw materialların bekkem iyelewge baǵdarlanǵan bolıwı zárúr.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1. Geografiya sabaqlarında metodlardı tańlawda nelerge itibar beriledi? 2.Geografiya ortalıq hám qubılıslardıń sırtqı kórinisi haqqındaǵı bilimlerqanday shólkemlestiriledi?

3.Geografiya sabaqlarında metodlardı tańlaw qalay ámelge asırıladı?

4.3. Geografiya táliminde pedagogikalıq hám xabar texnologiyalarınan

paydalanıw

Pedagogikalıq texnologiya M.V.Klarinniń pikirinshe «pedagogikalıq maqsetlerge erisiw jolında paydalanatuǵın barlıq jeke, úskeneli hám metodologiyalıq qurallardıń jıyındısı hám olarǵa ámel qılıw tártibi» dep esaplansa, V.P.Bespalko «Oqıtıwshınıń sheberligine baylanıslı bolǵan pedagogikalıq iskerlik nátiyjeligi hámde oqıwshı shaxsın qáliplestiriwge baǵdarlanǵan processtiń joybarı» ekenligin atap kórsetti, al Yu.K.Babanskiy

«Oqıtıwshı hám oqıwshınıń óz-ara baylanısqan xám bilim beriw maqsetin ámelge asırıwǵa baǵdarlanǵan iskerlikti tártipke salıwshı usıl» dep esaplaydı. Sonday-aq, N.Saydaxmedov «Oqıtıwshınıń oqıtıw (tárbiya) quralları járdeminde oqıwshılarǵa belgili bir shárayat jaratıp beriw hám izbe-izlik penen olarda aldınnan belgilengen bilimlerdi qáliplestiriw processi» ekenligin atap ótedi.

Ózbekstan, Rossiya hám basqa bir qatar ǴMDA mámleketleri bilimlendiriw sistemasına XX ásirdiń 90-jıllarınan baslap, «pedagogikalıq texnologiyalar», «aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyaları», «Mektep texnologiyaları», «Xabar texnologiyaları», sıyaqlı túsinikler kirip keldi.

XX ásirge kelip ilim, texnikanıń joqarı dárejede rawajlanıw qatnası menen bilimlendiriw sistemasında bir qatar mashqalalar júzege keldi. Bunday

46

mashqalalarǵa aldınnan kepillestirilgen nátiyjelerdi alıwǵa baǵdarlanǵan tálim texnologiyaların rejelestiriw hám ámelge asırıw kiredi.

Sol maqsette XX ásirdiń 50-70-jıllarında AQSH-da B.Blum. D.Kratvoll, N.Gronlund, Dj.Keroll, Dj.Blok, A.Anderson hám basqa alımlar tárepinen rejelestirilgen nátiyjelerdi alıwdı kepillestiretuǵın, qayta tákirarlanatuǵın pedagogikalıq ciklın óz ishine alǵan texnologiyalar islep shıǵıldı. Bul texnologiyalar keyin-ala Evropada da qollanıla basladı. Pedagogikalıq texnologiyalar boyınsha ilimiy jurnallar baspadan shıǵa basladı.

«Pedagogikalıq texnologiya - bul tálim formaların jedellestiriw wazıypasın gózlegen oqıtıw hám bilimlerdi ózlestiriwdiń barlıq processlerin texnika hám texnologiyalıq faktorları, olardıń birgeliktegi háreketlerin jaratıw hám anıqlawdıń izbe-izlik metodı».

Rossiyada pedagogikalıq texnologiyalar XX ásirdiń 90-jıllarınan baslap tarqala basladı. Bul texnologiyalardı jaratıwda belgili alımlar B.I. Bespalko, M.V.Klarin, V.G.Guzeev, T.S.Nazarov, N.D.Nikondova, N.F.Kostenko, V.R.Imakova, G.Ilin, B.I.Bulin, Yu.G.Molokova, O.Episheva, P.K.Selevko tárepinen úlken jumıslar ámelge asırıldı. «Shkolnıe texnologii» jurnalı baspadan shıǵa basladı. Pedagogikalıq texnologiyalar tálimniń basqa basqıshlarında da

(mektepke shekem tálim, baslanǵısh, orta, orta arnawlı hám joqarı tálim) qollanıla basladı.

Ózbekstanda pedagogikalıq texnologiyalar tarawında 2000-jıllardan baslap iri ilimiy jumıslar hám oqıw qollanbalar baspadan shıǵa basladı. Bul tarawda qániygeler B.P.Farberman, N.Saydaxmedov, F.Jumabaev, A.Ochilov, B.Ziyomuhammedov, Sh.Abdullaev, J.O.Tolipova, A.T.Ǵofurov hám t.b. úlken jumıslar ámelge asırdı.

Geografiya táliminde pedagogikalıq hám xabar texnologiyaların qollanıw hám geografiyalıq tálim texnologiyaların islep shıǵıw boyınsha I.V.Dushına, V.T.Dmitreva, A.N.Vorobev, O.A.Ushakova, N.V.Novenko, I.I.Barina, O.A.Baxchieva hám basqalar jumıs alıp barmaqta.

Ózbekstanda geografiya táliminde pedagogikalıq hám xabar texnologiyaların qollanıw ásirese geografiyalıq texnologiyalardı islep shıǵıw boyınsha ilimiy hám metodikalıq jumıslar islenbekte. Pedagogikalıq texnologiyalardıń ajıralmas bólegi bolǵan test tapsırmaları hámme pánlerde, ásirese joqarı oqıw orınlarına kiriw imtixanlarında keń qollanıla basladı. Sonı da aytıp ótiw kerek, barlıq oqıw pánlerinen testler islep shıǵıldı hám baspadan shıǵarıldı. Bul bazı bir mashqalalardı keltirip shıǵardı hám testlerdiń tek bir baǵdarda dúziliwine alıp keldi. Testologiya, yaǵnıy oqıtıw maqsetlerin test

47

tapsırmaları arqalı kórsetiw pedagogikalıq texnologiyalardıń aqırǵı basqıshlarınıń biri esaplanadı.

Ózbekstanda 1992-jıldan baslap mámleketimiz Prezidenti I.A.Karimov pármanına muwapıq joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarına qabıl etiw pedagogikalıq test sınawları tiykarında ótkeriletuǵın boldı. Joqarı hám orta arnawlı mektep mashqalaları institutında pedagogikalıq texnologiyalar tálimi sıpatında bólim ashıldı.

Geografiya táliminde oqıtıw texnologiyaları aldınnan qollanılıp kelinedi, ayırımları endi qollanılmaqta. I.V.Dushına (2004) tárepinen geografiya táliminde qollanılatuǵın texnologiyalar tómendegi túrlerge bólingen: logikalıq tayanısh konspektler texnologiyası; oqıw jumısları usılların qáliplestiriw texnologiyası; oqıtıwda oqıw iskerligin qáliplestiriw texnologiyası; kommunikativ-baylanıs texnologiyası; oqıwshılarda joybarlar dúziw iskerligi texnologiyası.

Házirgi waqıtta geografiya táliminde pedagogikalıq hám xabar texnologiyaların qollanıwdıń ilimiy-metodikalıq tiykarları tómendegi baǵdarlarda islep shıǵılıwı tiyis.

Geografiya táliminiń maqsetlerin anıqlaw. Geografiya táliminiń maqsetleri hám wazıypaları ámeldegi tálim standartlarında islep shıǵılǵan hám tastıyıqlanǵan. Geografiya táliminiń tiykarǵı kórsetkishleri B.Blumnıń taksonomiyalıq birlikleri arqalı suwretlengen olar anıq bir ólshemlerge iye. Biraq bul mashqala ústinde házirgi geografiya táliminde sezilerli jumıslar alıp barılıp atırǵan joq.

Geografiya táliminde tómendegi texnologiyalardan paydalanıw múmkin. Kartografiyalıq texnologiyalar: Geografiya táliminiń barlıq basqıshlarında burınnan qollanılıp kelinbekte. Kartografiyalıq materiallar kóbinese sabaqlıqta qosımsha kórgizbe qural sıpatında qollanıladı. Kartografiyalıq texnologiyalardı qollanıw tómendegi basqıshlardan ibarat:

a)kartografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriw basqıshı. Bul basqısh ulıwma bilimlendiriw mekteplerinde 5-klassta «Tábiyiy geografiya»nıń baslanǵısh kursında, joqarı oqıw orınlarında bolsa, topografiya hám kartografiya kurslarında beriledi. Bunda karta, masshtab, shártli belgiler, geografiyalıq koordinatalar haqqında túsinikler, kónlikpe hám bilimler qáliplestiriledi. Bul basqısh óz náwbetinde tómendegi texnologiyalardan ibarat. Masshtab texnologiyası, shártli belgiler texnologiyası, geografiyalıq koordinatalar texnologiyası;

b)kartografiyalıq sabaq texnologiyası bul sabaqlarda tolıq kartografiyalıq texnologiyalardı qollanıw tiykarında ótiliwi múmkin. Bul texnologiyalardı orta

48

hám joqarı bilimlendiriwde tábiyiy hám ekonomikalıq geografiyalıq predmetlerdi úyreniwde qollanıw múmkin.

Oqıw isleri usılların qáliplestiriw texnologiyası ( I.V.Dushına, T.V. Gerasimova, N.Neklyukova, P.Ǵulomov, R.Qurbaniyazov, H.Vaxobov hám basqalar) miynetlerinde kóplep kórinedi. Bul usıl geografiya táliminde burınnan qollanılıp kelmekte. Bunda geografiyalıq ortalıqtı, qubılıs hám processlerdi tártipke salıw qaǵıydası algoritmler sıpatında kórsetilgen hám hár bir sabaqlıq ushın metodikalıq qollanba sıpatında keńirek tarqalǵan. Máselen, hár bir klass boyınsha sabaqlıqlar, álbette, metodikalıq qollanbası menen birge baspadan shıǵadı. Olarda geografiyalıq kónlikpelerdi qáliplestiriw texnologiyaları islep shıǵılǵan.

Klassifikaciyalanǵan oqıtıw texnologiyası (O.Episheva, I.V.Dushına). Bul texnologiya da geografiya táliminde aldınnan qollanılıp kelinbekte. Bul usıl qollanılǵanda klass oqıwshılarınıń qábileti hám qızıǵıwshılıǵına qaray belgilibir toparlarǵa bólinedi. Bunda oqıw maqsetleri klassifikaciyalanadı hám hárbir topar ushın oqıw procesin támiyinleytuǵın texnologiya islep shıǵıladı. Bul texnologiyada geografmyanıń regional bólimlerin úyreniwde qollanıw jaqsı nátiyje beredi. Máselen, Evropanıń rawajlanǵan mámleketleri ekonomikalıq geografiyasın úyreniwde hár bir topar belgili bir mámleketti úyreniw múmkin.

Oqıwshılardıń oqıw iskerligin qáliplestiriw texnologiyası (V.Suxov, N.Dronov, I..Dushına hám basqalar). Bunda oqıtıw tártibinde oqıwshılardıńiskerligin asırıw arnawlı, óz aldına forma sıpatında kóriledi. Bul texnologiyalardaoqıwshılar bilimlerdi belgili bir oqıw tapsırmaların orınlaw arqalı aladı. Bultexnologiyanı qollanıw tómendegi basqıshlardan ibarat: belgili bir tema yakibólim boyınsha tapsırmalar sisteması dúziledi. (máselen Arqa Amerika klimatı,Qıtaydıń awıl xojalıǵı, Yaponiya transportı h.t.b).Oqıtıwshı hám oqıwshılardıń

iskerligin shólkemlestiriw rejesin islep shıǵıw; tema boyınshaoqıwshılar bilimin tekseriw ushın test tapsırmaların dúziw, sabaq ótiw,

oqıwshılardıń bilimin tekserip barıw. Bul texnologiyalarǵa oqıwshılardıń aktivligin jedellestiriw texnologiyasın da kiritse boladı. Oqıwshılar jedelligin arttırıw, geografiyalıq oyınlar texnologiyası, mashqalalı oqıtıw texnologiyası, oqıw materialların sızıqlı, belgili hám kartografiyalıq modellerden paydalanıw arqalı da ámelge asırıladı. Geografiyalıq oyınlar texnologiyası geografiya tálimindejúdá keń qollanıladı hám bul usıl oqıwshılar tárepinen bilimlerdi ózlestiriwimenen ajıralıp turadı. Geografiyalıq oyınlar texnologiyasın hámme geografiya predmetlerin úyreniwde qollanıw múmkin. Mashqalalı oqıtıw texnologiyası da geografiya tálimi ushın jańalıq emes. Ol aldınnan qollanılıp kelinedi. Bunda

49

tiykarǵı wazıypa belgili bir tema boyınsha mashqalalı sorawlar yaki tapsırmalar sistemasın islep shıǵıw hám onı oqıwshılarǵa túsindiriw. Máselen, releftiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı, atmosfera jawın-shashınlarınıń payda bolıwı: awıl xojalıǵınıń tábiyat zonaları boyınsha qaniygelesiwi, sanaat tarmaqlarınıń jaylasıwı h.t.b.

Modul texnologiyası-geografiya táliminde endi rawajlanbaqta. Sabaqlıq bólimlerge, ayırım temalar modullerge bólinedi. Hár bir modulde álbette oqıwshılardıń iyelewi kerek bolǵan bilimler sisteması anıqlanadı. Máselen: geografiyalıq koordinatalar temasın tómendegi modullerge bóliwimiz múmkin: ekvator, bas meridian, paralleller, meridianlar, dáreje torı, geografiyalıq uzınlıq, geografiyalıq koordinatalar. Bunda oqıwshılar ushın zárúr bolǵan bilimlerge parallel, meridian, keńlik, uzınlıq, geografiyalıq koordinatalar kiredi. Bul texnologiyanı geografiya predmetleriniń hámmesinde qollanıw múmkin. Bul texnologiya oqıtıwshınıń oqıwshılar menen birgeliktegi dóretiwshiligin jeńillestiredi hám jedellestiredi.

Alternativ texnologiyalarınıń júdá kóp variantları bar, olardan geografiya táliminde ustaxana texnologiyasınan paydalanıw múmkin (Kollen, Okunev). Bunda usta (oqıtıwshı) kerekli maǵlıwmatlardı oqıwshılarǵa beredi hám onıń tiykarında oqıwshılar ózleriniń bilimlerine súyengen halda tapsırmanı orınlaydı. Mısalı, oqıtıwshı bergen tómendegi materiallar tiykarında (jıllıq ortasha temperatura, eń joqarı hám eń tómen temperaturalar, jawınshashın muǵdarı hám onıń qaysı máwsimde jawıwı, samallar, hawa massaları) klimat túri, jıllıq hawa temperaturası ózgesheligi, klimat poyası hám olardıń tarqalǵan territoriyaların anıqlawları tiyis.

Integraciya texnologiyaları. Geografiya táliminde integrativ predmetlerdi

úyreniwde qollanıladı. Geografiya táliminde akademiyalıq litsey hám kásipóner kolledjlerinde ótiletuǵın «Ámeliy geografiya» predmeti integrativ predmet esaplanadı. Onda tábiyiy geografiyalıq, ekologiyalıq, ekonomikalıq geografiya, siyasiy geografiya hám geosiyasiy bilimler kompleksi berilgen. Bunda geografiyalıq qabıqtaǵı tábiyiy, sotsial-ekonomikalıq, ekologiyalıq hám geosiyasiy sistemalar haqqında anıq bilimler berilgen. Sonıń ushın bul kurstıń wazıypası geografiyalıq qorshaǵan ortalıqtı anıq túsiniw hám qabıl etiw esaplanadı.

Kommunikativ-sáwbetlesiw texnologiyası da geografiya táliminde ol yaki bul dárejede aldınnan paydalanıp kelinedi. Bunda oqıtıwshıdan oqıw procesinde dóretiwshilik qatnas jasaw, sáwbetlesiw texnologiyası usıllarınan paydalana biliw, sáwbetlesiw ushın soraw hám tapsırmalar sistemasın islep

50

shıǵıw, oqıwshılar yaki talabalar ortasındaǵı shólkemlestiriwdi talap etiledi. Geografiya predmetlerin úyreniwde bul usıldan paydalanıw múmkin. Máselen:

«Aral teńizin qutqarıp qalıw múmkinbe?», «Qazaqstan jazıq tawları ornında Gimalay tawları bolsa, Orta Aziya klimatı qanday boladı», «Qanday topıraqlar ónimdar hám ne ushın?», «Arqa Atlantika jıllı aǵısı bolmasa, Evropa klimatı qanday bolar edi» hám t.b.

Bunnan basqa reyting, rawajlandırıwshı, shaxsqa baǵdarlanǵan, avtorlıq, didaktikalıq, logikalıq, tayanısh, konspektler hám basqa da texnologiyalar bar.

Tálim texnologiyalarınıń kópshilik bólegi geografiya táliminde aldınnan oqıtıw metodikası sıpatında qollanıp kelingen. Metodika menen texnologiya birbirine júdá jaqın, birin-biri tolıqtıradı. Máselen: jáhán siyasiy kartasın lekciya usılında úyreniw texnologiyası, Quyash sisteması temasın túsindiriw usılı hám basqalar.

Demek, geografiya páninde tálim texnologiyaların qollanıw ushın júdá úlken imkaniyatlarǵa iye, sonlıqtan bul boyınsha ilimiy-metodikalıq jumıslar alıp barıw kerek.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Pedagogikalıq texnologiyalardıń júzege keliw sebeplerin túsindirip beriń?

2.Pedagogikalıq texnologiya degende neni túsinesiz?

4.Rossiyada pedagogikalıq texnologiyalar qashannan baslap tarqala basladı?

5.Ózbekstanda pedagogikalıq texnologiyalar qashannan baslap qollanıla basladı hám bul tarawda kimler jumıs alıp bardı?

6.Házirgi waqıtta geografiyada pedagogikalıq texnologiyalardıń qaysısı keń qollanılmaqta?

51