Geografiyanı oqıtıw metodikası

isleri boyınsha qatar ilimiy jurnallar baspadan shıǵa basladı, olarda geografiya tálimi boyınsha maǵlıwmatlar jariyalanıp turıldı: «Bilimlendiriw» (1918 jıldan), «Bilimlendiriw hám oqıtıwshı» (1925 jıl) jurnalları, «Oqıtıwshılar gazetası» 1931 jıldan baspadan shıǵa basladı.

Ózbekstanda geografiya tálimin tártipke salıw dáwiri. Usı dáwirde geografiya táliminiń rawajlanıwında 1934-jıl 16-mayda shıqqan «Baslanǵısh hám orta mektepte geografiyanıń oqıtılıwı haqqında» atlı qararı úlken áhmiyetke iye boldı. Usı qararda hár bir klasta geografiya predmetin oqıtıw boyınsha usınıslar berilgen:

III hám IV klasslarda geografiyalıq atamalardı bekkem úyreniwge

úlken itibar berilgen;

V klass ushın tábiyiy geografiya boyınsha berilgen bilimler hám dástúrler oqıwshılardıń jasın esapqa alǵan jaǵdayda ápiwayılastırılıp kórsetilgen;

VI klass oqıw dástúri materikler hám geografiyalıq tábiyiy sharayattı úyreniwge baǵdarlanǵan;

VII klass dástúrinde mámlekettiń ulıwma tábiyiy geografiyasınıń qaldırılıwı hám oqıw materialların ańsatlastırıwdan ibarat boldı. Usı qarardan soń geografiya sabaqlıǵına ajıratılǵan saatlar sanı 15saatqa jetkizildi. Sol waqıttaǵı 7 jıllıq mekteplerdiń VI hám VII klassları ushın da kiritilgen.

Usı basqıshta jańa dástúr tiykarında qatar oqıw qollanbalar hám sabaqlıqlar tayarlandı hám baspadan shıqtı. 1936-jılı 5-klass ushın A.S.Barkov hám A.A.Polovinkinlerdiń «Tábiyiy geografiya», 6-klass ushın G.I.Ivanovtıń

«Dúnya materikleri tábiyiy geografiyası» hám basqa da klasslar ushın sabaqlıqlar baspadan shıqtı.

Usı basqıshta mektepler ushın atlaslar hám metodikalıq qollanbalar baspadan shıǵa basladı hám olar ózbek tiline awdarma qılındı. 1939-jılı N.P.Arxangelskiy tárepinen «Baslanǵısh mekteplerde geografiyadan kórsetpeler» hám F.A Ushinov tárepinen «Geografiyalıq materiallar» atlı metodikalıq jumıslar baspadan shıqtı.

Geografiyalıq atamalar tarawında da qatar qollanbalar baspadan shıqtı.

1935-jıl O.Ibroximov tárepinen «Geografiyalıq atamalar», 1940-jılı

M.X.Bektemirov hám S.Saydrasulovlar tárepinen «Qısqasha russha-ózbekshe geografiya terminleri sózligi» baspadan shıqtı.

Geografiya táliminiń turmıs penen baylanısqan basqıshı. 1958-jıl 12noyabrde qabıl etilgen nızamǵa muwapıq mektep oqıwshıların turmısqa tayarlaw wazıypasına úlken itibar berildi. Sonıń ushın usı dáwirde geografiya pániniń

32

baslanǵısh hám ulıwma bilim beretugın orta mekteplerinde oqıtıw turmıs penen baylanısqan halda alıp barıla basladı. Sol sebep mektep geografiya sabaqlıqları qayta islenip shıǵıldı hám baspadan shıǵarıldı. Nátiyjede ayırım kurslar eki jıl oqıtılatuǵın boldı. Máselen: materikleri tábiyiy geografiyası VI hám VII klasslarda

úyreniletuǵın boldı. Oqıtıw metodikası boyınsha birneshe qollanbalar baspadan shıqtı: N.F.Kurazovtıń «Geografiya oqıtıw metodikası» (1952 j), V.P.Dubanovtıń «Tábiyiy geografiyanı oqıtıw metodikası» hám t.b.

Geografiya tálimin qáliplestiriwshi dáwir. 1966-jıl 10-noyabrde

«Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń jumısın jáne de jaqsılaw ilajları haqqında» mámleket qararı qabıl etildi. Qararǵa muwapıq geografiya tálimin jaqsılaw boyınsha komissiya dúzilip, mektep geografiya kursların klasslar boyınsha bólistirildi.

Ózbekstanda geografiya oqıtıw metodikası tarawında XX ásirdiń aqırı hám ǵárezsizlik jıllarında kóplegen alımlar jetilisip shıqtı. Geografiyanı oqıtıw metodikası tarawında O.Muminov, H.Vaxobov, R.Qurbonniyozov, P.Musaev, M.Nabixonov, P.Ǵulomov, Ǵ.Pardaev hám basqalar úlken jumıslardı ámelge asırdı.

Ulıwma bilim beretuǵın orta mektepleri ushın sabaqlıq hám oqıw qollanbaları N.Dolimov, O.Muminov, P.Musaev, P.Ǵulomov, X.Vaxobov, A.Qayumov, P.Baratov, M.Mamatqulov, A.Abdulqosimov, R.Qurbonniyozov, A.Soatov hám basqalardıń xızmeti úlken.

Joqarı oqıw orınları ushın sabaqlıq hám oqıw qollanbalar P.Baratov, X.Vaxobov, M.Mamatqulov, A.Rafikov, G.Asanov, M.Nabixonov, I.Safarov, Ǵ.Pardaev hám basqalar tárepinen jaratılǵan.

3. 3. Ózbekstanda kadrlar tayarlawdıń milliy dástúri hám onıń qabıl etiliwi

Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen soń ulıwma tálim–tárbiya tarawın engiziw zárúrligi payda boldı. Sonlıqtan ayırım pánler oqıw sistemasınan alıp taslandı, ayırımlarınıń mazmunı ózgerdi, ayırım pánler jańadan jaratılıp oqıw sistemasına kiritildi.

Ulıwma májbúriy tálim 9 jılǵa ótkizilgeni qatnası menen ayırım oqıw kursları úyreniletuǵın klasslar ózgerdi. 5-klassta jańa «Tábiyat» kursı kiritildi. Biraq bul kurstı ózlestiriw qıyın bolǵanlıǵı, hámde tábiyiy geografiya, biologiya hám basqa pánlerdegi bilimler qaytarılǵanı sebepli 1999jıldan baslap oqıw dástúrlerinen alıp taslandı.

33

Usı jılları «Baslanǵısh tábiyiy geografiya» kursı, «Materikler hám okeanlar tábiyiy geografiyası» kursı menen qosıp 6-klassta ótiletuǵın bolǵan edi. Bul da ózin aqlamadı. Jańa dástúr (1999-jıl) boyınsha jáne 5-klassta

«Tábiyiy geografiya»nıń baslanǵısh kursı ótiletuǵın boldı.

Oqıw dástúrine ulıwma jańa «Túrkstan tábiyiy geografiyası» kursıkiritildi (7-klasslar ushın).

9-klassta ótiletuǵın «Jáhán ekonomikalıq hám soсiallıq geografiyası»kuerisler payda boldı.

Jańa dástúrge muwapıq májbúriy tálimge sáykeslengen geografiyakurslarınıń klasslar boyınsha bóliniwi tómendegishe:

5-klassta «Tábiyiy geografiya» baslanǵısh kursı

6-klassta «Materikler hám okeanlar tábiyiy geografiyası»

7-klassta birinshi yarım jıllıqta «Orta Aziya tabiyiy geografiyası», ekinshi yarım jıllıqta «Ózbekstan tabiyiy geografiyası»

8-klassta «Ózbekstan sotsiallıq hám ekonomikalıq geografiyası»

9-klassta «Sırt ellerdiń sotsiallıq hám ekonomikalıq geografiyası»

Hár qanday mámlekettiń keleshegin, qúdiretin, joqarı bilimge iye bolǵan kadrlar belgilep beredi. Bunday kadrlardı jetilistiriw ushın mámlekettiń bilimlendiriw sisteması joqarı dárejede qáliplesken hám xalıqaralıq standartlar talaplarına tolıq juwap beretuǵın dárejede bolıwı kerek.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.Karimov Oliy Majlistiń 9- sessiyasında «Hár qaysı millet tek ǵana jer astı hám jer ústi tábiyiy baylıqları menen emes, áskeriy qúdireti hám islep shıǵıw potentsialı menen, birinshi náwbette óziniń joqarı mádeniyatı hám ruwhıylıǵı menen kúshli ekenligin» atap ótken edi.

Sonlıqtan qabıl etilgen «Bilimlendiriw haqqındaǵı» nızam, «Kadrlar tayarlaw milliy dástúri» Ózbekstan bilimlendiriw sistemasına hár tárepleme jetik hám kámil áwladtı tárbiyalaw tarawındaǵı qoyǵan qádemleriniń eń baslısı esaplanadı.

Prezidentimiz I.Karimov Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi

9-sessiyasında «Bilimlendiriw haqqındaǵı» nızamnıń qabıl etiliwi boyınsha sóylegen sózinde baslı baǵdarlardı belgilep ótti:

Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyingi dawirdegi orta hám joqarı tálim tarawında reformalardıń tiykarǵı baǵdarları;

Tálimdegi reformalardıń basqıshpa-basqısh iske asırılıwı;

34

Ulıwma bilim beriw baǵdarlamasınıń dúzilisi, milliy baǵdarlamanıń iske asırılıwı, orta hám joqarı bilimlendiriwde erisilgen jetiliskenlik hám isleniwi tiyis wazıypalar haqqında keńnen toqtadı:

«Kadrlar tayarlawdıń milliy dastúri» hámde «Bilimlendiriw haqqında» nızam qabıl etildi;

1996-97 oqıw jılınan baslap oqıw jańa álipbede alıp barıldı;

Jańa mektepler iske tústi, kóplep mektepler kapital rekonstrukciyalandı, kompyuter kabinetleri menen támiynlendi. Mekteplerdiń materiallıq-texnikalıq bazası bekkemlendi.

Orta arnawlı bilimlendiriw tarawında:

Wálayatlarda biznes mektepleri, kishi hám orta mektepler ushın kásipóner kolledjleri ashıldı;

Bazar ekonomikasınan kelip shıǵıp, jańa qánigelikler kiritildi (Fermer, salıq hám bajıxana, auditor,bank hám t.b.);

Joqarı bilimlendiriw tarawında.

Kiriw imtixanlarında test usılı engizildi;

Kóplep talabalar túrli fondlar arqalı shet ellerge barıp bilimin jetilistirip kelmekte, stajirirovkalardan ótpekte;

Túrli fondlar shólkemlestirildi: «Kamolot», «Soǵlom avlod uchun»,

«Istedod».

Ulıwma bilimlendiriw dástúriniń dúzilisi.

Dástúr tómendegi basqıshlardan ibarat:

-Mektepki shekemgi tálim;

-Baslanǵısh tálim 6-7 jastan baslanadı. 1-4 klasslardı óz ishine aladı.

-Ulıwma tálim, 5-9 klaslardı óz ishine aladı.

-Orta arnawlı bilim hám kásip-óner tálimi. Oqıw múddeti 3 jıl

-Joqarı qánigelik bilimlendiriwi eki bólimnen ibarat.

Bakalavr - oqıw múddeti 4 jıl. Qánigelik diplomın alıw menen birge tamamlanadı. Bakalavriyattı tabıslı pitkergenler tolıq tamamlanbaǵan joqarı maǵlıwmatlı qánige dep esaplanıp, óz kásibi boyınsha islep shıǵarıwda kishi lawazımda islewge tayar esaplanadı.

Magistratura - anıq qánigelik boyınsha joqarı kásipli tálim bolıp, bakalavrlıq negizinde keminde eki jıl dawam etedi. Magistraturanı pitkeriwde talaba erkin ráwishte ilimiy–izertlewler alıp barıp dissertaciyasın jaqlaw menen tamamlanadı.

Aspirantura- 3 jıl Doktorantura – 3 jıl

35

3.4. Geografiya táliminiń dúzilisi hám tálim standartları Geografiya tálimi formaları hám basqıshları túrlishe dúziliske iye. Geografiya tálimi házirgi dáwirde tómendegi bólimlerge bólinedi:

-ulıwma bilimlendiriw mekteplerinde geografiya tálimi;

-akademiyalıq litsey hám kásip-óner kolledjlerinde geografiya tálimi;

-joqarı oqıw orınlarında geografiya tálimi;

-járdemshi mekteplerde geografiya tálimi;

-bilimin jetilistiriw orınlarındaǵı geografiya tálimi.

Ulıwma bilimlendiriw mektepleri geografiyasınıń tiykarǵı qaǵıydalarınıń biri tábiyiy hám ekonomikalıq geografiyanı óz aldına úyreniw bolıp esaplanadı. Bul ulıwma bilimlendiriw mektepleri geografiyasında ekonomikalıq geografiya tiykarların tolıq úyreniwge imkan beredi.

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde geografiya tálimi izbe-iz tekshe tárizli alıp barılıp, tómengi klasstan joqarı klasslarǵa qaray quramalasıp baradı. Ótilgen maǵlıwmatlar qaytalanıwǵa jol qoyılmaydı, jańa maǵlıwmatlar ilgeri ótilgen maǵlıwmatlar tiykarında beriledi. Bul oqıwshılardıń jańa maǵlıwmatlardı, ulıwma sabaqtı jaqsı hám tolıq ózlestiriw imkanın beredi.

Geografiya predmetiniń ayırım kursların úyreniw tártibi tómendegilerden ibarat:

-IV klass – Tábiyat tanıw (34 saat)

-V klass – Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı (34 saat)

-VI klass – Materikler hám okeanlar tábiyiy geografiyası (68 saat) Járdemshi mekteplerdegi geografiya kurslarınıń tiykarǵı ózgeshelikleriniń

biri olardıń ápiwayılasqanlıǵı esaplanadı.

Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen keyin hár bir pán boyınsha mámleketlik bilimlendiriw standartları islep shıǵıldı. Usı standart tiykarında geografiya tálimi mámleketlik bilimlendiriw standartına sholıw islendi. Bul sholıw eki bólimnen ibarat:

-«Tálim mazmunınıń májbúriy minimumları»;

-«Pitkeriwshilerdiń tayarlıq dárejesine qoyılatuǵın talaplar»; Tálim mazmunınıń májbúriy minimumı 6 baǵdarda islep shıǵıldı:

1. Geografiyanıń teoriyalıq tiykarları

2. Geografiyanıń izertlew metodları

3. Tábiyiy hám sotsiallıqekonomikalıq obektler. 4. Qubılıslar hám processler

36

5.Dúnyanı túsiniwdiń materiallıq hám morallıq mádeniyatta súwretleniwi

6.Territoriya geografiyalıq sıpatınıń dúzilisi

Pitkeriwshilerdiń bilim dárejesine qoyılatuǵın minimal talaplar tómendegi kórsetkish arqalı anıqlanadı:

1.Ayta (kórsete) alıwı

2.Anıqlay (ólshey) alıwı

3.Súwretley alıwı

4.Túsindire alıwı

5.Boljay alıwı

3. 5 Mektep geografiyasınıń mazmunınıń quramlı bólimleri

Mektep geografiyası mazmunı bilim, kónlikpe hám dúnya-qaras ideyaların óz ishine aladı.

Bilim-sırtqı dúnyanı, obektiv qorshaǵan ortalıqtı sanamızda kórsetiliwiniń jazba hám awız eki forması bolıp, teoriyalıq hám empirikalıq bilimlerge bólinedi.

Teoriyalıq bilimler-zat hám qubılıslardıń áhmiyetin, olar arasındaǵı baylanıslardı kórsetedi. Teoriyalıq bilimler-bul ulıwmalasqan bilimler bolıp, olarǵa teoriyalar, nızamlar, nızamlıqlar, sebep hám aqıbetler, túsinikler kiredi.

Empirikalıq bilimler-geografiyalıq qorshaǵan ortalıq hám qubılıslardıń sırtqı ózgesheliklerin kórsetedi. Oǵan kórinisler hám dáliller fakt kiredi. Házirgi waqıtta geografiyada teoriyalıq bilimlerdiń salmaǵın ashıp beredi. Geografiya kurslarınıń hámmesinde ulıwma túsinikler (relef formaları, klimat túrleri, ekonomikalıq rayonlar, miynettiń geografiyalıq bóliniwi) sebep hám aqıbetler tiykarǵı orın tutadı.

Teoriyalıq bilimler. Túsinik-dúnyanıń adam sana seziminde súwretletuǵın bir forması. Túsinikler abstrakt sana sezim nátiyjesinde payda boladı. Túsinik bilimniń tiykarǵı birligi esaplanıp, ulıwma hám anıq túsiniklerge bólinedi.

Ulıwma túsinikler – degende óz aldına qubılıslar haqqında emes, bálkim ulıwma bir túrdegi atamaǵa iye bolǵan qubılıslar túsiniledi. Máselen, dáryalar, tawlar, xalq xojalıǵı tarmaǵı, ekonomikalıq rayon. Ulıwma túsiniklerdiń

ózgesheligin anıqlaǵanda, hámme qubılıslar ushın ulıwma bolǵan qásiyetler (belgiler, sıpatlar) ashıp beriledi. Máselen: Geosinklinallar-jer qabıǵınıń háreketsheń bólimlerine aytıladı. Ulıwma túsinikler geografiya kurslarınıń ilimiy tiykarın quraydı. Mektep dástúrinde tómendegi ulıwma túsiniklerdi

37

kóriwimiz múmkin: quyash radiaciyası,hawa massası, miynet resursları, urbanizaciya hám.t.b.

Anıq túsinikler-óziniń atamasına iye bolǵan anıq geografiyalıq túsinikler: Volga dáryası, Qara teńiz, Afrika, Franciya, Pamir.

Túsiniklerge tiykarǵı hám boysınǵan túsinikler kiredi:

Máselen: taw jınısları tiykarǵı túsinik, magmatikalıq taw jınısı boysınǵan túsinik esaplanadı.

Sebep hám aqıbetler-geografiyalıq qubılıslar arasındaǵı sebep hám aqıbetlerdi súwretleydi.

Tábiyiy geografiya kurslarında tómendegi sebep, aqıbetler ashıp beriledi: relef, klimat, qurǵaqlıq, suw, dúnya okeanı hám t.b. Maselen: relef jerdiń ishki hám sırtqı kúshleriniń aqıbeti dep qaraladı. Tábiyiy-geografiyalıq kompleksler de sebep aqıbetlerdi ashıp beriw arqalı ajıratıladı.

Ekonomikalıq geografiya kurslarında sebep hám aqıbetlerdiń tómendegi túrleri ashıp beriledi. Sotsiallıq-ekonomikalıq sistema hám xojalıq ortasındaǵı, tariyxıy rawajlanıwı hám xojalıǵınıń házirgi ózgeshelikleri ortasındaǵı, mámlekettiń rawajlanıwı menen onıń ekonom-geografiyalıq jaylasqan ornı ortasındaǵı hám t.b.

Nızamlıqlar – geografiyalıq qorshaǵan ortalıq, qubılıslar, processler ortasındaǵı tiykarǵı salıstırmalı baylanıslardı kórsetedi. Tábiyiy geografiyada tómendegi nızamlıqlar ashıp beriledi: bir pútinlik, dáwirlik, zonallıq, tábiyat qubılıslarınıń júzege keliw nızamlıqları.

Teoriya – bul insanlar ilimiy dóretiwshiliginiń ulıwmalasqan bólegi. Teoriya tábiyat hám jámiyettiń ayırım bólimleriniń rawajlanıw nızamlıqların kórsetedi. Máselen: tábiyiy geografiyalıq rayonlastırıw teoriyası, ekonomikalıq geografiyalıq rayonlastırıw teoriyası. TTK teoriyası hám t.b.

Empirikalıq bilimler. Kórinis-geografiyalıq obekttiń qıyalıy kórinisi, forması. Kórinisler qıyalıy hám anıq túrlerge bólinedi. Anıq kórinis qubılıslardı tikkeley kóriw arqalı payda boladı. Qıyalıy kórinis bolsa, belgili bir qubılıslardı hám sharayattıń bayanın yaki táriypin oqıw arqalı payda boladı.

Dáliller-mektep geografiyasında kóbirek obekttiń ólshemleri, jawınshashınlar, hawa rayı, suw sarpı tabiyiy hám ekonomikalıq dáliller ushıraydı.

Kónlikpeler-avtomatikalıq tárizde tez orınlanatuǵın dóretiwshilik usılı. Bul usıllar arqalı oqıwshılar alǵan bilimlerin ámelde qollaydı. Kónlikpelerdi qollaw oylawdı talap etedi.Kónlikpeler oqıw wazıypasına hám maqsetlerine qarap túrli toparlarǵa bóliniwi múmkin. Máselen: obektlerdi sıpatlaw, TTK táriypi hám t.b.

38

Kónlikpeler járdeminde oqıwshılar hár túrli sana-sezim usılların qollanıwı múmkin: analiz, sintez, ulıwmalastırıw, abstrakt salıstırıw.

Dúnya qaras ideyaları-bul anıq geografiyalıq bilimler ideyasınıń ulıwmalasqanı esaplanadı. Geografiyada tábiyatqa dialektikalıq jaqtan qaraw ideyasına iye, sebebi hámme tábiyat qubılısları bir-biri menen tıǵız baylanıslı.

3. 6. Ishki predmetlerara baylanıslar

Ishki predmetler ara baylanıslar-bul hár bir kurstıń belgili bir dástúr tiykarında úyreniliwi bolıp tabıladı. Bunda bilimlerdi, kónlikpelerdi hám dúnya qaras ideyalarınıń payda bolıwınıń izbe-izligi óz aldına orın tutadı. (1- suwret)

Tábiyiy geografiya kursında bir qansha bilimler sisteması bolıp olar: geologiyalıq-geomorfologiyalıq, klimatlıq, gidrologiyalıq hám TTK lar hám t.b. Usı hár bir sistemaǵa teoriyalıq, empirikalıq bilimler, anıq kónlikpeler kiredi. Máselen, hawa-rayın baqlaw, klimat kartaların oqıw kónlikpeleri kirip, bilimler hár bir klassta rawajlandırılıp barıladı.

Ekonomikalıq geografiya kursınıń mazmunı tómendegi tiykarǵı túsinikler boyınsha baylanıslardı esapqa alǵan halda anıqlanadı: óndiris, ekonomikalıqgeografiyalıq jaylasqan orın, tábiyiy resurslar, miynet resursları, xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaqları hám t.b.

Tábiyiy hám ekonomikalıq geografiyalıq predmetler óz-ara tıǵız baylanısqan.

Sebebi, óndiris tábiyiy geografiyada insannıń tábiyatqa tásiri sıpatında úyreniledi.

Bunda islep shıǵarıwdıń áhmiyeti tiykarǵı orın tutadı. Ekonomikalıq geografiyada tábiyiy geografiyalıq bilimler tábiyiy baylıqlarǵa xojalıq jaqtan bahalawda qollanıladı.

39

40

II-BÓLIM. OQÍTÍW METODLARÍ

IV. OQÍTÍW METODLARÍ HAQQÍNDA TÚSINIK HÁM OLARDÍ

TAŃLAW PRINCIPLERI

Oqıtıw metodları onıń mazmunı, áhmiyeti hám wazıypası haqqında júdá kóp pikirler bar. Maqsetke jetisiwde belgili bir tosqınlıqtı jeńip ótiw ushın qollanılatuǵın ilájlar jıynaǵı metod dep aytıladı. Olar ulıwmalastırılıp kórsetilgende oqıtıw metodın tómendegishe táriyiplew múmkin: Oqıtıw metodı-tálim maqsetleri ushın oqıtıwshı hám oqıwshılardıń birgeliktegi iskerligine aytıladı.

Oqıw procesinde oqıtıwshınıń maqseti bilim beriw, oqıwshılardıń maqseti bilim alıw bolıp tabıladı. Usı maqsetlerge erisiw ushın pedagogikada bir qatar oqıtıw metodları islep shıǵılǵan.

4.1. Oqıtıw metodların klassfikaciyalaw

Oqıtıw metodları júdá kóp belgiler tiykarında klassifikaciyalanǵan.

Sonlıqtan oqıtıw metodları birneshe túrlerge bólingen.

Dáslep oqıtıw metodların klasslarǵa bóliw, nemets alımı Oberlender tárepinen islep shıǵılǵan hám XX ásirdiń 30-jıllarına shekem qollanıldı. Oberlender geografiya oqıtıw metodların tómendegishe klassifikaciyalaǵan:

-analitikalıq metodlar. Dáslep jer pútin obekt sıpatında úyreniledi, soń onıń bólimleri úyreniledi. Máselen: «Materikler hám okeanlar» tábiyiy geografiyasında dáslep jerdiń ulıwma qásiyetleri hám nızamlıqları ashıp beriledi. Soń óz aldına materikler hám okeanlardıń tábiyiy geografiyalıq ózgeshelikleri

úyreniledi:

-sintetikalıq metodlar. Dáslep orın úyrenilip, onnan soń óz aldına jer bir pútin úyreniledi;

-konstruktiv metodlar. Bunda oqıwshı karta sızıw dawamında jer betiniń relefi haqqında bilimlerdi iyeleydi;

-baylanıstırıwshı metodlar. Bunday metodlardı qollanǵanda qubılıslar arasındaǵı baylanıslardı úyreniwge úlken itibar beriledi. Máselen: biyiklikke kóterilgen sayın hawa temperaturası hám basımınıń kemeyiwi h.t.b

-toparlastırıwshı metodlar. Bir qıylı geografiyalıq qubılıslardı salıstırıwǵa tiykarlanǵan. Máselen: dáryalardıń toyınıwı, sanaattıń ayırım tarmaqlarınıń jaylasıwı h.t.b

Keyin-ala bul metodlar basqa alımlar tárepinen rawajlandırıla baslandı. D.D.Semenov, E.Yu.Petri, A.S. Sokolov, V.P. Budanov, S.P. Arjanov tárepinen qayta islenip shıǵıldı. S.P.Arjanov geografiya oqıtıw usılların tómendegi

41