Geografiyanı oqıtıw metodikası
.pdfsemantikalıq-dáslep óz aldına orınlardı úyrenip, keyin jerdi birpútin halında úyreniw;
konstruktiv-oqıwshılar karta sızıw waqtında jer júziniń tiykarǵı formaları menen tanısadı;
baylanıstırıwshıúyrenilip atırǵan qubılıslar arasındaǵı óz-ara baylanıslarǵa úlken itibar beriw;
toparlastırıwshı - hár túrli geografiyalıq obekt, hádiyse hám processlerdi toparlarǵa salıstırıwǵa tiykarlanadı.
XX ásirdiń baslarında geografiya oqıtıw metodikasınıń rawajlanıwında
D.N.Anuchin, N.Raevskiy, A.Sokolev, E.Petri, Ya.Rudnov, V.Budinov, S.Arjanov hám basqalardıń miynetleri úlken áhmiyetke iye. Usı alımlar tárepinen Oberlender metodikası qáliplestirildi hám jáne de rawajlandırıldı.
XX ásirdiń 20-jıllarınan búrınǵı awqam ellerinde 9-jıllıq miynet mektepleri shólkemlestirildi. (1-basqısh I-IV klasslarda ekinshi basqısh VI-IX klasslar geografiya táliminiń maqseti hám mazmunı ózgeredi. 1921-jıl D.N. Anuchin tárepinen birden-bir geografiya dástúri islep shıǵıldı, buǵan shekem hár bir rayon hám mektep óziniń dástúrine iye bolǵan. D.N.Anuchin dástúrine muwapıq III klassta óz awılı, qalası, rayonnıń geografiyası; IV klassta mámleket, túrli regionlardıń tábiyatı; V klassta «materikler geografiyası», VIVII klasslarda Rossiya geografiyası, VIII klassta ekonomikalıq geografiya, IX klassta astronomiya hám astrologiya ótilgen.
XX ásirdiń 25-30 jıllarında geografiya tálimine itibar jáne de páseydi. 1924jıldan mektepler jańa dástúrge ótti. Bul dástúr boyınsha óz aldına pánler emes, al tábiyiy hám ekonomikalıq pánler tiykarı sıpatında ótiler edi. 1927-1928-jıldan baslap geografiya jáne óz aldına pán sıpatında oqıtıla basladı. 1934-jıl 15 mayda geografiyanı oqıtıw boyınsha arnawlı qarar shıqtı. Onda geografiyanı oqıtıwdıń sapasınıń júdá tómenligi sınǵa alındı. Usı qararǵa muwapıq geografiya páni úsh buwınǵa bólinip oqıtıla baslandı: baslanǵısh 3– klassta ózi jasaytuǵın orınnıń tábiyiy geografiyası, 4-klassta tábiyat zonaları, 5- klassta ulıwma tábiyiy geografiyası, 6-klassta materikler tábiyiy geografiyası, 7- klassta mámleketlerdiń tábiyiy ekonomikalıq geografiyası bolıp saatlar muǵdarı kóbeytildi.
«Geografiya v shkole» jurnalı baspadan shıǵa basladı. 1958-jıl dekabrde mektep haqqındaǵı qarar qabıl etildi. Onda óz úlkesi geografiyasın úyreniwge
úlken itibar berildi. Ilimiy-izertlew institutlarında geografiya metodikası laboratoriyaları shólkemlestirildi.
22
Geografiya oqıtıw metodikası boyınsha bir qatar sabaqlıqlar A.V.Darinskiy,
I.S.Matrusov, L.M.Pancheshnikova hám basqalar tárepinen baspadan shıqtı.
2.4. Shet ellerde geografiya tálimi
Keyingi on jıllıqlarda geografiya oqıtıwshıların tayarlaw hám olardıń qánigeligin arttırıw sisteması bir qansha joqarı basqıshqa kóterildi. Házirgi kúnde geografiya tálimi dúnyanıń kóp ǵana mámleketlerinde úsh baǵdarda alıp barılmaqta.
1.Hámme oqıwshılar ushın birden-bir oqıw rejesi hám dástúri tiykarında (Shıǵıs Evropa hám burınǵı awqam ornında júzege kelgenmámleketlerde);
2.Hámme oqıwshılar bir neshe tiykarǵı pánler qatarında ayırım kurslardı fakultativ túrde úyreniw (AQSH, Ullı Britaniya, Kanada, Evropanıń kópshilik mámleketlerinde).
3.Hámme oqıwshılar ushın úyreniw májburiy bolǵan pánler qatarında qosımsha fakultativ shınıǵıwlar (Filippin, Franciya, Yaponiya hám kópshilik mámleketlerde) ótkiziw.
Birinshi toparǵa kiriwshi mámleketlerde geografiya tálimi tiykarınan tábiyiy hám ekonomikalıq geografiya kurslarınan quralǵan. Bul kurslar qala hám awıllıq orınlarında barlıq mekteplerde ulıwma reje tiykarında ótkeriledi.
Ekinshi topar mámleketlerinde geografiya bilimleri arnawlı pánler tárizinde emes, al integraciya (birikpe) tárizinde, basqa pánler quramına qosılıp ketken. Bunday mamleketlerde geografiyanı tereń úyreniwdi qálewshiler arnawlı fakultativ shınıǵıwlar arqalı ǵana óz bilimlerin asırıw múmkin.
Sol sebepli bul topardaǵı mámleketlerde geografiya tálimi boyınsha tek birden-bir mámleketlik reje joq, hár bir oqıtıwshı óz kóz-qarası tiykarınan kelip shıqqan jaǵdayda oqıw baǵdarlamasın dúziwi múmkin. Máselen, AQSHda 1700 den artıq okrug bolıp, olardıń hámmesinde ózine tán bolǵan geografiyalıq tálimge iye hám bir-birine uqsamaytuǵın baǵdarlamalar boyınshajumıs alıp barıladı.
Úshinshi topar mámleketlerinde geografiya májbúriy úyreniletuǵın pánler qatarına kirmeydi hám onı fakultativ shınıǵıwlar arqalı úyreniw tiykarǵı orındı iyeleydi. Ulıwma alǵanda, Evropa hám Amerikanıń rawajlanǵan mámleketlerinde hámme oqıwshılar ushın májbúriy bolǵan pánler qatarında, hár túrli quramalılıqtaǵı fakultativ kurslar túri keńtarqalǵan.
23
Dúnya tájiriybesinde 3 basqıshlı bilimlendiriw sisteması tiykarǵı esaplanadı, yaǵnıy, baslanǵısh mektep 1-4 klass, orta basqısh 5-9 klass, joqarı basqısh 10-12 klass.
Hár bir basqıshda geografiya tálimi ózine tán maqsetke iye. Máselen: birinshi basqısh mekteplerinde geografiya táliminiń tiykarǵı maqseti dógerek
átiraptı úyreniw. Ekinshi basqıshta óz mámleketimizdiń turmısın úyreniw hám zárúr qánigelikler haqqında maǵlıwmatlar alıw, tálimli kónlikpe hám uqıplardı jetilistiriwden ibarat. Úshinshi basqıshtaǵı mekteplerde adamzattıń global máseleleri hám dúnya xojalıǵın úyreniwden ibarat.
Bilimlendiriwdegi nátiyjelilik kriteriyası onıń xalıq aralıq standartlarǵa juwap beretuǵınlıǵı menen belgilenedi. Bunıń ushın jáhán pedagogikasında, ásirese geografiya tálimindegi ózine tán táreplerin oqıtıwshılar moynına júklew úlken áhmiyetke iye.
Birinshi baǵdar tárepdarlarınıń pikiri oqıw rejesinde geografiyanı óz aldına pán sıpatında kúndelikli oqıtıwdı ámelge asırıw bolsa, ekinshi baǵdar tárepdarları geografiyanı basqa oqıw pánleri menen integraciya (birikpe) tárizinde kosıp oqıtıwdı dálillep beriwge urınadı.
Oqıw pánlerin biriktiriw barısında AQSH dúnyada jetekshi orındı iyeleydi, 40-50-jıllardaǵı tálim reformasında geografiya májbúriy úyreniletuǵın pánler qatarınan shıǵarıp taslandı, tariyx hám jámiyet tanıw menen birlestirildi.
Geografiyanı bunday oqıtıw oqıwshılarǵa bir qansha qıyınshılıklardı tuwdıradı.
Nátiyjede geografiya táliminiń sıpatı júdá páseyip oqıwshılar zárúr kónlikpe hám bilimlerine iye bolmay qaladı. Máselen: Michigan universitetiniń geografiya fakultetinde oqıw ushın arza bergen 400 oqıwshınıń yarımı geografiyanı tek ǵana baslanǵısh klasslarda oqıǵanları belgili boldı. Sol sebepli házirgi kúnde AQSH-ta geografiyanı óz aldına pán sıpatında tiklew ushın gúrespekte.
Dúnyanıń kóp ǵana mámleketlerinde pánlerdi úyreniw oqıwshılardıń qálewi boyınsha ámelge asırıldı. Bul toparǵa kiriwshi mámleketlerde májbúriy pánler sanı 7-8 den aspaydı. Máselen, Finlandiya hám Shveciyada fin hám shved tili, ekonomika hám sotsiologiya, biologiya, ximiya, ingliz tili, din hám sport májbúriy pán bolıp esaplanadı.
Fin mámleketlerinde 9-jıllıq májbúriy tálimnen keyin klassız gimnaziyalar keń tarqalǵan. Bunday gimnaziyalarda oqıwshı yaki oqıwshılar toparı ózine oqıw rejesi dúzedi. Bunday reje gimnaziyalarda kurs basshıları tárepinen tastıyıqlanadı.
24
Gimnaziyada oqıw jılı 6 dáwirge bólinedi. Hár bir dáwir 6 hápteden ibarat bolıp, kurslar 32-saattı quraydı. Hár bir pán kursta birewden kúnine bir saattan oqıladı. Gimnazist kúnine 4-7 saat oqıydı. Sport sabaqlıqları shınıǵıwlarınan keyin
ótkiziledi. Hár dáwir juwmaǵında oqıwshılar bilimi bahalanadı. Eger oqıwshı qanaatlandırarsız baha alsa, ol sol kurstı qaytadan tıńlaydı.
Aytarlıqtay kópshilik mámleketlerde geografiya tálimi sisteması mámlekettiń siyasiy sotsiallıq hám ekonomikalıq sisteması menen baylanıslı.
Tábiyiy hám ekonomikalıq geografiyanı úyreniwge tiykarlanǵan burınǵı
Awqamda hám Shıǵıs Evropa mámleketlerinde tábiyat hám xojalıqtıń rawajlanıw nızamları, jámiyet hám tábiyat ortasındaǵı baylanıslar, qorshaǵan ortalıq máseleleri geografiya táliminiń tiykarın quraydı.
Rawajlanǵan mámleketlerde geografiya táliminiń mazmunı, sıpatı jaǵınan joqarı bolıp, oqıwshılarda belgili kónlikpelerdi qáliplestiriwge qaratılǵan. Bul mámleketlerde geografiya tálimi kóbirek mashqalalardı, túrli teoriya hám nızamlardı, kategoriyalardı úyreniwge baǵıshlanǵan bolıp, oqıwshılarǵa ózlestiriwde bir qansha qıyınshılıqlar tuwdıradı.
Geografiya táliminde hár túrli lekciyalar, oyınlar, debatlar keń qollanıladı.
Máselen: oqıwshı bir kompaniyanıń prezidenti sıpatında pikirleydi, jumıs alıp baradı, ózi nátiyjeler shıǵaradı. Ulıwma bunday tálimniń tiykarǵı maqseti oqıwshılardıń kelesi turmısqa, yaǵnıy isbilermenlikke tayarlawdan ibarat.
Hár túrli mámleketlerdegi geografiya oqıw sabaqlıqları hám qollanbaların analiz qılıw sonı kórsetedi, olarda joqarı kurstı oqıw ushın bir neshe qollanba shıǵarıladı. Kópshilik jaǵdaylarda olar qızıqlı maǵlıwmatlarǵa bay bolıp, xabarlıq sıpatqa iye. Bunday qollanbalarda lekciya 20-30 %-in, kórgizbelilik 20 %- in, statistika 20 %-in, soraw hám tapsırmalar 20 %-in quraydı.
Kitaptaǵı kórinisler oǵada sapalı bolıp,tómengi klasslar qollanbalarında derlik kartalar joq, olardıń ornın karta sxemalar iyelegen. Tekstte derlik sanlar ushıramaydı, bar bolsa de tek, salıstırmalı xarakterge iye, olar eń pás, eń joqarı, eń kishi, eń bálent, eń uzın sıyaqlı tárizde berilgen.
Tema yaki bólimnen keyin qoyılatuǵın sorawlar hám tapsırmalar tema mazmunın kórsetiwi de múmkin. Qoyılatuǵın sorawlar másele, tapsırmalar, diskussiya sorawları, ámeliy oyınlar tárizde berilgen. Oqıwshılar ushın shıǵarılǵan geografiya sabaqlıqlarında kompyuterler menen jumıs islew ushın arnawlı sorawlar, qızıqlı tapsırmalar, matematikalıq-statistikalıq usıllar, túrli
25
oyınlar, test tárizinde geografiyalıq bilimlerdi iyelewge keń orın berilgen.
Oqıwshılar olardı ǵárezsiz orınlaw procesinde izertlewshi rolin oynaydı. Demek, geografiya sabaqlarında rawajlanǵan ellerdiń geografiya bilimi metodikasında jetekshi orındı iyeleydi.
Ullıbritaniya geografiya bilimlendiriwiniń kúshli tárepleri tómendegilerden ibarat:
-bilimniń teoriyalıq táreplerin kúsheytiw, onda zamanagóy izertlew metodların kóbirek úyretiw.
-geografiya bilimlendiriw procesinde psixologiyalıq-pedagogikalıq izertlew metodlarınan paydalanıw, oqıwshılardı gipotezalar dúziwge úyretiw.
-sabaqlıqta hár túrli mazmundaǵı eksperimentler shólkemlestiriw, kóz aldına keltiriw, túsinik hám hár túrli kóz-qaraslardı qáliplestiriw metodlarına keń orın berilgen. Sebebi bir usılda sınaw bilimlendiriwdi shólkemlestiriw formalarında birqansha hálsiz esaplanadı.
-ótilip atırǵan temanı avtor pikiri tiykarında hám oǵan qarsı tiykarda úyreniw.
-birinshi basqısh mekteplerinde geografiya 3-klasstan baslanadı hám 9- klassta tamamlanadı. 3-4 klassta óz mámleketi menen qońsı arqa mámleketlerdiń tábiyatı hám xojalıǵına tiyisli máseleler beriledi.
Gimnaziyanıń birinshi jılında geografiya májbúriy pán sıpatında úyreniledi, basqa klasslarda bolsa, oqıwshılar qálewine qaray arnawlı pán sıpatında úyreniw múmkin. Finlandiyada oqıw rejesi tez-tez almastırılıp turıladı.
Vengriya mekteplerinde geografiya tálimi 7-jıl dawam etedi. 4-jıl tiykarǵı
(5-8 klass) hám 3 jıl (9-10-11 klass gimnaziyada) sabaqlıqlar háptede 2- saat. Geografiya tálimi procesinde 65% waqıt jańa temanı bayan qılıwǵa, 3% ekskursiyaǵa, 29% ámeliy shınıǵıwlarǵa ajıratıladı. Keyingi waqıtlarda Vengriya gimnaziyalarında geografiyaǵa ajıratılǵan sabaqlardıń artıwı baqlanbaqta.
Keyingi jıllarda rawajlanıp atırǵan mámleketlerde xalıq bilimlendiriwine úlken itibar berilmekte. Máselen: Aziyanıń kóp ǵana mámleketlerinde keyingi 30-
40 jıl ishinde xalıq tálimi ushın ajıratılǵan qarejetler 20 eseden artıq ósti. Ásirese, Malayziya, Saud-Arabiyası, Iordaniya, Singapur, Qubla Koreya, Tailand, Siriya, Hindstan, Pakistan, Turkiya sıyaqlı mámleketlerde xalıq tálimi rawajlanıwı bir qansha joqarı boldı.
Aziyadaǵı kópshilik mámleketlerde májbúriy tálim 5 jıldan 10 jılǵa shekem, orta mektepti oqıwdı dawam ettiriw 4 jıldan 8 jılǵa shekem ósti.
26
Geografiya oqıw baǵdarlamaları kópshilik mámleketlerde bir túrde bolıp, mámlekettiń tábiyiy hám ekonomikalıq geografiyasın úyreniwge baǵıshlandı. Keyingi waqıtlarda rawajlanıp atırǵan mámleketlerde oqıw baǵdarlamaları geografiya sabaqları mámleket xalıq xojalıǵı talabın itibarǵa
alǵan halda dúzetilmekte hám jaratılmaqta.
Shet el mámleketlerinde geografiya táliminde eń kóp qollanılatuǵın usıllar tómendegiler esaplanadı.
Evristikalıq sáwbetlesiw metodı. Bunda tiykarǵı itibar oqıwshılardı kóbirek óz betinshe bilim alıwǵa, óz ústinde islewge úyretiwden ibarat. Kartinalar, hár túrli hújjetler, qurallar tiykarında máseleler hám sorawlar oqıwshılar dıqqatına usınıladı.
Bunday usılda oqıtıw, kóbinese AQSH, Ullı Britaniya, Jańa Zelandiya, Batıs Evropa mámleketlerinde keń tarqalǵan.
Tarqatpa kartochkalar usılında hár túrli sızılmalar, kesteler, kartalar hár túrli qáteliklerge jol qoyılıp dúziledi hám tarqatıladı, oqıwshılar jol qoyılǵan sol qátelerdi óz betinshe tabıwları talap etiledi. Hár túrli mısallar hám máselelerdi sheshiw oqıwshılardıń sabaqqa bolǵan qızıǵıwshılıqların asıratuǵın bolǵanlıǵı sebepli olardan keń qollanıladı.Sonıń menen birge oqıwshılarda isbilermenlik, shaqqanlıq pazıyletlerin qáliplestiriw ushın da kóbirek mısallar hám máselelerden paydalanıladı. Tayar ónimdi qay jerde satıwda transport qárejetlerin anıqlaw, miynet resurslarınan ónimli paydalanıw sıyaqlı mısal hám máseleler sheshimisiz ámelge aspaydı.
Statistikalıq derekler menen islesiw, kartografiyalıq qollanbalardan paydalanıw, matematikalıq modellestiriw keń tarqalǵan oqıtıw usılları esaplanadı. Ásirese diskussiya, tartısıwlar rawajlanǵan mámleketler geografiya táliminde keń tarqalǵan.
SORAW HÁM TAPSÍRMALAR
1.Áyyemgi mámleketlerde qaysı alımlar geografiya pánin hám oqıtıw metodikasınıń rawajlandırıwǵa úlken úles qosqan?
2.Orta ásirlerde geografiyanı hám metodikanıń rawajlanıwına úlkenúles qosqan alımlardı aytıp beriń.
3.Ilimiy geografiyalıq izertlewler dáwirinde oqıtıw metodikası boyınsha qanday sabaqlıqlar jaratılǵan?
4.Oberlender geografiya metodikasında qanday metodlarǵa ajıratılǵan?
5.XX ásirde shet ellerdiń qaysı mámleketlerinde geografiya tálimi jaqsı rawajlanǵan?
27
III- BAP. ÓZBEKSTANDA GEOGRAFIYA TÁLIMINIŃ RAWAJLANÍWÍ
Orta Aziyada, sonıń ishinde Ózbekstanda geografiya táliminiń rawajlanıwı uzaq tariyxqa iye. Orta ásirlerde geografiya táliminiń orayı shıǵısqa kóshken. Usı dáwirdiń ullı geograflarınıń kópshilik bólimin úlkemizden jetisip shıqqan ullı alımlar quraydı. Olarǵa Axmad Ferǵaniy, Muxammad Xorezmiy, Abu Rayxon Beruniy, Uluǵbek, Zaxiriddin Muhammad Babur hám basqalar kiredi.
3.1. XIX ásirdiń aqırı hám XX ásir baslarında geografiya táliminiń rawajlanıwı
Usı dáwirde úlkemizde geografiya táliminiń rawajlanıwı «Rus tuzem» mektepleriniń ashılıwı hám usı mektep oqıwshıları ushın sabaqlıqlar hám oqıw qollanbalar jaratılıwı menen baylanıslı. Sol sebepli XIX ásirdiń aqırı XX ásir baslarında ózbek tilinde júdá kóp sabaqlıq hám qollanbalar baspadan shıqtı. Usı dáwirde geografiya pániniń rawajlanǵanlıǵı belgili sebeplerge baylanıslı bolǵan. Sonıń ishinde Rossiya Orta Aziyanı basıp alǵannan soń, onı basqarıw ushın rus tilin biletuǵın jergilikli millet wákilleri zárúr edi. Ekinshi tárepinen, XIX ásirdiń aqırlarında Túrkstanda milliy oyanıw dáwiri baslandı, yaǵnıy jadidshilik dáwirinde milletlestiriwdi jáne de kúsheytiriw maqsetinde jańa usıl mektepleri ashıla baslandı.
Usı mekteplerde geografiya pánin oqıtıwǵa ayırıqsha itibar berilgen. Jadidshilik dáwirinde baspadan shıqqan geografiyalıq sabaqlıqlar hám qollanbalardıń jaratılıw tariyxı O.Muminov (1986 j), B.Qasımov (1999 j), D.Alimova hám D.Rashidova (1998 j), H.Vahobov hám N.Alimova (2001 j) hám basqalar tárepinen úyrenilgen.
O.Muminov maǵlıwmatına muwapıq 1870-jıldan baslap ózbek tilinde
«Túrkstan wálayatı» gazetasında baspadan shıǵa basladı. Gazeta betlerinde geografiyaǵa tiyisli júdá kóp maqalalar daǵaza qılına baslandı. Onda Mahmudxoja Bexbudiy, Zokirjan Furqat hám basqalardıń sayaxatnamaları haqqındaǵı maǵlıwmatları daǵaza etile baslandı. Bul sol dáwirdegi zıyalılılardıń kóz qarasına úlken tásir kórsetti. XIX ásirdiń 80-jıllarında Túrkstanda «rus-tuzem» mekteplerin shólkemlestiriw baslandı. Usı mektepler ushın 1890-jılda nemets alımı
A.Geykiydiń «Jer haqqındaǵı ilimnen alınǵan sózler» atlı kitabı 1899 hám 1901jılları baspadan shıqtı. 1910-jıldan soń rustuzem mektepleriniń 3 hám 4 klassları ushın háptesine 4 saat geografiya sabaǵı oqıw rejesine kiritilgen, bul sırtqı pánlerge qaraǵanda bir qansha kóp edi.
28
Tashkentte 1900-jılı «Jańa usıl» mektebi ashıldı. Bul mekteplerde geografiyaǵa ayrıqsha itibar berildi. 1905-jıl Samarqandtaǵı jańa usıl mektepleri ushın ózbek tilinde «Túrkstan hám onda oqıtıw mámleketler kartası» baspadan shıǵa basladı. Sonnan soń ózbek tilinde qatar sabaqlıq hám qollanbalar baspadan shıǵa basladı. 1909-jıl Fotix Karimniń geografiya páni boyınsha sabaqlıǵı
Orenburgda baspadan shıqtı. 1914-jıl Muhammad Amin Karimiydiń
«Juǵrofiya riyoziy» (Matematikalıq geografiya) 4-5 klasslar ushın, 1915-jıl «Jer júzi» sabaqlıǵı baspadan shıqtı.
Usı dáwirdegi eń ataqlı alımlardıń biri Maxmudxoja Behbudiy bolıp, ol tárepinen «Jańa usıl mektepleri» ushın «Túrkstan kartası», «Muntaxabi juǵrofiy umumiy» (Qısqasha ulıwma geografiya), «Madxali juǵrofiy imroniy» (Aymaq geografiyasına kiriw), «Muxtasari juǵrofiyaiy Rusiy» (Rusiyanıń qısqasha geografiyası) sabaqlıqlar hám qatar sayaxatnamalar daǵaza qılınǵan. Usı sabaqlıqta geografiya haqqında keń túsinikli maǵlıwmatlar berilgen.
Maxmudxoja Bexbudiydıń “Kitobi muntaxabi juǵrofiya umumiy va namunay juǵrofiya” sabaqlıǵı 1905-jılı 24-avgustta Sankt-Peterburg cenzurasınan ruqsat alınıp, 1906-jıl Samarqandta baspadan shıqqan. 106 betten ibarat bolǵan sabaqlıqtıń kirisiw bóliminde geografiyalıq jaqtan hár tárepleme analiz qılınǵan. Sabaqtıń tiykarǵı hám ilimiy metodikalıq aqmiyetinen Túrkstan xalqınıń bilim dárejesine tiykarlanıp jazılǵan bolıp esaplanadı. Sabaqlıqtaǵı hár bir tema Túrkstan tábiyatı, xojalıǵı aymaǵı haqqında mısal keltiriledi yaki usı bilimler Túrkstan haqqındaǵı bilimler, Túrkstanlılar bilimi menen salıstırıladı. Demek, Maxmudxoja Bexbudiydiń sabaqlıqlarında úlketanıw maǵlıwmatlarınan paydalanıw hám jas
áwladqa watanǵa bolǵan muxabbat túsiniklerin qáliplestiriwdiń tiykarı dep atawımızǵa tolıq tiykar bar. Sebebi, ulıwma dúnyalıq bilimler úlketanıwshılıq bilimleri menen tıǵız baylanısqan jaǵdayda berilgen. Bunnan basqa sabaqlıqta ásirimiz baslarındaǵı dúnyalıq bilimlerdiń oqıtılıw jaǵdayı hám xalıq ulamalarınıń bilim dárejesine anıq hám haqlı túrde baha berilgen.
Sabaqlıqtıń mazmunı tómendegilerden ibarat: kirisiw; «juǵrofiya» degen sózdiń mánisi; geografiyanıń payda bolıwı; Túrkstan danıshpanları; geografiyanı oqıwdıń paydası; geografiyanı oqıw musılmanlarǵa parız; eski hám jańa danıshpanlar; qorshaǵan ortalıq; karta; plan (reje); húkimet hám húkimdarlar; din hám ádet; ólshemlilikti salıstırıw hám taǵı basqa.
«Geografiya» sóziniń mánisi Maxmudxoja Behbudiy sıpatlawı boyınsha «Jer hám topıraqtıń ilimde bayan etilgenligin aytadı». Sabaqlıqta geografiya tómendegishe tarmaqlarǵa ajıratıladı: «Matematikalıq geografiya» (Juǵrofiya
29
riyoziy), Tábiyiy geografiya (Juǵrofiya tábiyiy), Tariyxıy geografiya (Juǵrofiya tariyxiy), Siyasiy geografiya (Juǵrofiya siyosiy) hám t.b.
«Geografiya qashan payda bolǵan» bóliminde geografiyanıń qısqasha rawajlanıw tariyxı tómendegi basqıshlarǵa bólinip ajıratıladı: qádimgi hám orta ásirler, ullı geografiyalıq ashılıwlar hám házirgi basqısh. Hár bir basqıshta geografiyalıq bilimlerdiń rawajlanıwı tereń analiz etilgen.
«Túrkstan danıshpanları» bóliminde Túrkstanlı alımlardıń geografiyaǵa qosqan úlesi kórsetilgen. Bul bólimde Túrkstan tariyxında tilge alınbaǵan ilimpazlar da ushıraydı.
«Geografiyanıń úyreniwdiń paydası» bóliminde geografiya pániniń kúndelik turmısta hám bilimlendiriwde júdá áhmiyetli ekenligin mısallar menen kórsetip berilgen.
«Geografiyanı úyreniw musılmanlarǵa tiyis» bóliminde musılman alımları shıǵarmalarına tayanǵan halda geografiyalıq bilimlerdiń áhmiyeti ashıp berilgen.
«Dógerek; Karta; Plan» bóliminde gorizont (kók jiyek) tıń tiykarǵı hám aralıq tárepleri, karta hám plan haqqında bilimler sisteması berilgen. Kartanıń Bexbudiy ajıratqan túrleri házirgi túrlerine sáykes keledi. (ulıwma karta, tematikalıq, topografiyalıq).
«Din hám ádet» bóliminde din geografiyası, xalıqlar geografiyası haqqında aytıp ótilgen. Ulıwma alǵanda, bul sabaqlıq júdá úlken ámeliy áhmiyetke iye bolıp,ol úlke geografiyasınıń rawajlanıwında da úlken áhmiyetke iye bolıp esaplanadı. Onıń hár bir bólimi analizge ılayıqlı.
3.2.XX ásirde Ózbekstanda geografiya táliminiń rawajlanıwı
XX ásirdiń 90-jıllarına shekem Ózbekstan mámleketi burınǵı Awqam quramında bolıp, geografiya táliminiń usı dáwirde rawajlanıwı belgili bir siyasiy formalarda alıp barılǵan. Usı dáwirde geografiya táliminiń rawajlanıwı O.Muminov (1986-j) tárepinen tolıq hám hár tárepleme úyrenilgen hám tómendegi dáwirlerge ajıratılǵan:
- geografiya tálimin shólkemlestiriw dáwiri; - geografiya tálimin tártipke salıw dáwiri;
- geografiya táliminiń turmıs penen baylanısqanlıq dáwiri; - geografiya tálimin qáliplestiriwshi dáwir.
Ózbekstanda geografiya tálimin shólkemlestiriw dáwiri (1918-1934 jıl).
Usı dáwirdiń baslarında geografiya táliminde birden-bir oqıw dástúri bolmaǵan, hár bir mektep, rayon, qala óziniń oqıw dástúrin islep shıǵar edi.
30
Máselen, 1920-jılı Tashkent eski qala bilimlendiriw bólimi tárepinen jergilikli sharayatlardı esapqa alǵan halda birinshi basqısh mektepleri ushın geografiya páninen oqıw dástúrin baspadan shıǵardı. Ulıwma mámleket boyınsha dáslepki oqıw dástúri geografiya páni boyınsha D.N.Anuchin basshılıǵında A.A.Borzov hám S.V.Chefranovlar tárepinen islep shıǵıldı. Usı oqıw dástúri tiykarında Túrkstan xalıq bilimlendiriw komissariyati geografiya páninen oqıw dástúri islep shıǵıldı. 1923-1924-jıllardan baslap miynet mektepleri ushın kompleks dástúrler islep shıǵıldı. 1925-1930-jıllarda «Ózbekstan birinshi basqısh mektepleriniń dástúrleri» sıyaqlı kompleks dástúrler baspadan shıqtı.
1934-jıl 5-sentyabrde «Baslanǵısh hám orta mektepler haqqında» mámleket qararı shıqtı. Usı qarar mektep geografiyasınıń rawajlanıwında hám dástúrlerde
úlke tanıwshılıqtı úyreniwge úlken áhmiyet berilgen. Biraq hámme tábiyiy geografiyalıq kursları 5-klasstan, ekonomikalıq geografiya kursları bolsa 6-7 klasslarda úyreniler edi. Bul jaǵday geografiya kursları mazmunınıń júdá qısqarıwına alıp keldi.
1935-jıl 25-avgustta «Baslanǵısh hám orta mekteplerdiń dástúrleri hám oqıw rejeleri» haqqında jańa qarar shıqtı. Usı qararda dástúrler júdá quramalı bolıp ketkenligi qattı sınǵa alındı. Nátiyjede, dástúrlerden artıqsha materiallar alıp taslandı hám qaytadan islep shıǵıldı. Geografiya predmetleriniń saatları kóbeydi. Ekonomikalıq geografiya kursları 1,5 jıl ótiletuǵın boldı.
Mekteplerde oqıw jumısların shólkemlestiriw boyınsha da bir qatar kórsetpeler berildi: sabaq waqıtlarında tiykarǵı hám áhmiyetli shárti sıpatında qaytadan tiklendi. Usı dáwirde geografiya táliminiń tiykarǵı shártlerinen biri bolǵan sabaqlıqlar hám oqıw qollanbalardı jaratıw hámde kadrlar tayarlaw boyınsha sezilerli dárejede jumıslar qılındı. Usı dáwirde islengen sabaqlıq hám oqıw qollanbalardı O.Muminov (1986 y) tómendegi bólimlerge bóledi:
rus tilinen ózbek tiline awdarma etilgen sabaqlıqlar.Bunday sabaqlıqlarǵa
«Boshlangich juǵrofiya» (A.Kruber hám basqalar), «Túrkston»,
«Boshlanǵich juǵrofiya darsligi» (G.I.Ivanov), nemets alımı A.Geykening
«Tabiiy juǵrofiya» sabaqlıǵı (1925 y);
Ózbekstanda baspadan shıqqan sabaqlıqlar: «Ózbekstan hám oǵan qońsı respublikalar hám wálayatlar» (N.Balashov, 1925 j), «Geografiya» (N.P.Arxangelskiy, 1933 j);
Bul dáwirde geografiya tálimi boyınsha jumıslar az orınlanıp,tek 1933 jılda baspadan shıqqan N.I.Leonovtıń «Geografiya metodikası boyınsha ocherkler» metodikalıq qollanbası bar edi. Sonlıqtan bul dáwirde aǵartıwshılıq
31