Geografiyanı oqıtıw metodikası

Oqıwshılar bulardı tábiyattıń ózinde kóre alıp, zárúr geografiyalıq túsinikler payda etiw imkaniyatına iye boladı.

Kórgizbeliliktiń áhmiyetin tereńirek pikirley alıp, belgili teoriyalıq, ámeliy juwmaqqa keliw geografiya tálimindegi aktual wazıypa bolıp sanaladı. Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıw ámeliyatın baqlaw, didaktikalıq principtiń bilimlendiriw tarawın asırıwda roli úlken ekenligin kórsetedi. Bul máseleni analizlew arqalı, kórgizbelilikte úlketanıw materiallarınan paydalanıw, tálim mazmunın bayıtıw, tálimniń jańa usılları hám onı engiziw, tálim processin qáliplestiriwge járdem beredi. Mektep oqıwshılarınıń jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıwı geografiya tálimi ushın eń tiykarǵıáhmiyetke iye.

Ǵárezsizlik jıllarında sotsiallıq turmıstıń barlıq tarawlarında bolǵanınday xalıq bilimlendiriw sistemasında da túpten ózgerisler ámelge asırıla basladı. Ózbekstan

Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında» ǵı Nızamı hám «Kadrlar tayarlaw Milliy dástúri» inde bilimlendiriw sistemasın túpten jańalaw, úzliksiz tálim tizimin payda etiw hám tálim-tárbiyanıń nátiyjeliligin támiyinlewde jetik insan hám bilimli qániygelerdi tárbiyalaw úlken áhmiyetke iye sotsiallıq zarurlik ekenligi atap ótildi.

Hakıyqatında da, jámiyette bazar ekonomikasına tiykarlanǵan sotsiallıq qatnasıqlar qáliplesken barlıq tarawlarda keskin báseke júzege kelip atırǵan házirgi sharayatta ruwxıy jetik, qániygelik bilimlerin puxta iyelegen, islep shıǵarıw processinde júzege keliwshi hár qanday jaǵdaydı tuwrı bahalay alatuǵın, sondayaq ǵárezsiz pikirlew qábiletine iye tájiriybeli qániygelerdi tárbiyalaw Ózbekstan

Respublikasınıń dúnyanıń rawajlanǵan mámleketleri qatarınan múnásip orın iyelewine imkaniyat jaratıp beredi.

Bizge jaqsı belgili, bilimli qániygelerdi tayarlaw úzliksiz bilim tiziminiń barlıq basqıshlarında jumıs alıp barıp atırǵan bilimlendiriw mekemelerinde bilimlendiriwdi qáliplestiriwde nátiyjelilikke erisiw esabınan boladı. Bilimlendiriw hám islep shıǵarıw integraciyasınıń júzege keliwi, oqıw procesiniń rawajlanǵan texnika hám zamanagóy texnologiyalıq qurallarda shólkemlestiriliwi de bul baǵdarda jetiskenlikke erisiw imkaniyatın beredi.

Oqıwshılar tárepinen olardıń dıqqatına usınılıp atırǵan ámeliy maǵlıwmatlardıń jeterli dárejede qabıl etiliwi, túsindiriliwi hám olar haqqında belgili túsiniklerdiń bolıwına erisiwde kórgizbeli qurallardıń áhmiyeti hám roli úlken. «Oqıwshıda ózine tanıs maǵlıwmattı tek ayrım jaǵdaylarda-bul materiallar aldında turǵanda ǵana eslew imkaniyatı boladı»2.

2 Selevko G.K. Sovremennıe texnologii. –M.: Narodnoe obrazovanie.1998, 25-b.

182

Demek, oqıw procesin kórgizbeli qurallar járdeminde shólkemlestiriw didaktikalıq maqsetlerdi tolıq sheshiwge xızmet etedi. Kórgizbeli qurallar arasında jergilikli materiallar sanalıwshı qurallar úlken orın tutadı.

A.V.Darinskiy kórsetpe qurallar haqqında tómendegishe pikir bildirgen:

«Mektep geografiyası kursında aytıp ótilgen kópshilik anıq predmetler haqqında oqıwshılarda kónlikpe hám túsiniklerdi payda etiw ushın oqıw kollekciyalarınan paydalanıladı. Bunday kollekciyalar oqıwshılarǵa az málim bolǵan yaki ulıwma málim bolmaǵan, biraq geografiyanı úyreniw ushın belgili bolǵan hár túrli predmetler jıyındısınan ibarat bolıp esaplanadı»3.

Jergilikli kórgizbeli qurallarǵa belgili alımlar portretleri, taw jınıslarınan ibarat kollekciyalar, ósimliklerden tayarlanılǵan gerbariyler, topıraq úlgileri hám basqalar kiredi.

Demek kórgizbeli qurallar járdeminde oqıtıwshı oqıwshılardı pikirlewge úyretiw hám balanıń alǵa umtılıwına jol ashıp beredi.

Tábiyiy geografiyanıń baslanǵısh kursın oqıtıwda jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıw arqalı, oqıw materiallarınıń oqıwshılar tárepinen tolıq ózlestiriliwin támiyinlese, ekinshiden milliy qádiriyatlar áhmiyetin ańlaw, xalqımız tariyxın biliw, onıń bul jaǵdayınan ruwıxlanıw, keleshek ushın qayǵırıw qásiyetleriniń payda bolıwına imkaniyat jaratadı.

Sabaqlardı kórgizbeli qurallar metodı tiykarında qáliplestiriw didaktikanıń eń zárúr táreplerinen esaplansada, bilimlendiriw maqsetine jeterli dárejede erisiwin támiyinley almaydı. Kórgizbeli qurallar úyrenilip atırǵan predmet hám hádiyselerdiń bir yaki bir neshshe qásiyetlerin úyreniwde oqıwshılarǵa tereń hám puxta maǵlıwmat beriwge xızmet etiwshi faktorlardan biri esaplanadı.

«Kórgizbeli usıl-oqıwshılarǵa kórsetiletuǵın qollanbalar-karta, plakat, taxtadaǵı sızılma hám súwretler, alımlardıń súwreti hám basqalardı kórsetiwdi názerde tutadı.

Bilimlendiriwdiń kórgizbeli usıllarınıń ózine tán qásiyeti sonnan ibarat, olar sóz benen táriyiplew usılı menen birgelesip ketedi.Sóz hám kórgizbeliliktiń ajıralmas baylanıslılıǵı obektiv túrdegi nızamlardıń turmıstabirgelikte qollanılıwın talap etedi»4.

Kórgizbeli oqıtıw belgisiz kónlikpelerge hám sózlerge tiykarlanbay, bálkim oqıwshılar tuwrıdan-tuwrı qabıl etetuǵın anıq obrazlarǵa tiykarlanadı. Usı obrazlardı oqıw procesinde oqıwshılar oqıtıwshılardıń basshılıǵına tayanǵan halda ózlestiriwi kerek. Oqıwshı tárepinen tábiyiy ortalıqtı ǵárezsiz túrde baqlaw obrazlar rolin tolıq ańlawın támiyinley alıwı lazım.

3Darinskiy A.V. Metodika prepodavanie geografii – M.: Prosveshenie 1991

4Darinskiy A.V. metodika prepodavanie geografii. Moskva. Prosveshenie 1991.

183

Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Muhammed al-Xorezmiy, Abu Nasr Farabiy, Axmad al-Farǵoniy hám Maxmud Qashqariylardıń shıǵarmalarında bilimdi kórgizbelilik tiykarında shólkemlestiriw haqqında kóplep maǵlıwmatlar ushıraydı. Atap aytqanda, Abu Rayxan Beruniy bul haqqında tómendegi pikirlerdi bayan etedi. «Biziń maqsetimiz oqıwshını zeriktirip qoymaw. Qayta-qayta bir nárseni oqıy beriw zerigerli boladı hám sabırdı toltıradı. Eger oqıwshı bir máseleden basqa máselege ótip tursa, ol sonday hár-túrli baǵ-baǵshalardı seyil etkendey boladı, bir baǵdan óter ótpesten, basqa baǵ baslanadı. Insan olardıń hámmesin kórgisi hám tamasha etkisi keledi hám hár bir jańalıq insanǵa zawıq baǵıshlaydı»5.

Solay eken, hár túrli kórgizbeli qurallar atap aytqanda, jergilikli kórgizbeli qurallar geografiya sabaqlarınıń qızıqlı hám nátiyjeli shólkemlestiriliwine xızmet etiwine gúman joq.

Kórgizbeli qurallardıń pedagogikalıq texnologiyada qollanılıwı oqıwshılarǵa tiyisli maǵlıwmattı túrli kórinis hám usıllarda kórsetiw arqalı tez hám anıq túsindiriw imkaniyatın beredi.

Biz teoriyalıq bilimlerdi úyrengenimizde hár kıylı geografiyalıq obektler, qubılıslardıń kórgizbeli qurallarınan qansha kóp paydalansaq, ulıwma teoriyalıq túsinikler sonsha tereń boladı. Sonday-aq jańa bilimlerdi úyreniw ushın oqıwshılar aldın ala ózleri biletuǵın tájiriybe bilimlerdi esapqa alıwı hám pikirlewi ushın imkaniyat jaratıladı.

18. 2. Jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıwdıń geografiyalıq ózgeshelikleri

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursın oqıtıwda jergilikli kórgizbeli materiallardan paydalanıw oqıwshılardıń óz úlkesin jaqınnan biliwleri, sonday-aq geografiya tálimin kúndelikli turmıs penen baylanıstırıw ushın qolay imkaniyatlarǵa iye. Usı processte qorshap turǵan ortalıqta júz berip atırǵan tábiyiy qubılıslar hám geosferanıń dúzilisi haqqında geografiyalıq pikirlew hám túsinikler ańsatqáliplesedi.

Oqıw-biliw processinde janlı pikirlewden, abstrakt oylawǵa ótiliwi ushın qolay imkaniyatlar júzege keledi. Sabaqtı shólkemlestiriwde kórgizbeli qurallardan paydalanıw tómendegi jaǵdaylarda júz beredi. Birinshiden, kórgizbeli qurallar oqıwshılarda geografiya sabaqlarına bolǵan qızıǵıwdı payda etedi. Ekinshiden, olar tárepinen geografiyalıq túsiniklerdiń tereń ózlestiriliwi támiyinlenedi. Úshinshiden, oqıwshılardıń dúnya qarası rawajlanadı, nátiyjede ózlestirilgen bilim kúndelikli kónlikpege aylanadı.

5 Beruniy Abu Rayhon. Tanlangan asarlar. 3 tom (Masul muharrir S.X.Sirojiddinov) –T.: Fan. 1993.

184

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń geografiya sabaqlarında oqıwshılar tómendegilerdi biliwi hám orınlawı zárúr.

1.Ayta (kórsete) alıw;

2.Anıqlay (ólshey) alıw;

3.Súwretley alıw;

4.Túsindire alıw;

5.Boljay alıw.

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında tómendegilerdi ayta (kórsete) alıwı múmkin:

-tawlar, tegislikler, pás tegislikler, platolar;

-teńizler, dáryalar, kóller, kanallar,suw saqlaǵıshlar;

-taw jınısları kollekciyaları: magmatikalıq, shógindi, metamorflıq;

-ósimlik hám haywanat dúnyasın anıqlay (ólshey) alıwları zárúr;

-kóz benen shamalap aralıqlardı anıqlaw;

-ózi jasaytuǵın orınnıń topografiyalıq kartasın súwretley alıwı;

-kartadan hám globustan geografiyalıq koordinatalar, dáreje torı, paralleller, meridianlardı anıqlay alıwı;

-ásbaplar járdeminde ózi jasap turǵan orınnıń hawa temperaturasın,ıǵallıǵın, samal tezligi hám baǵdarların anıqlawı;

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında tómendegilerdi túsindire alıwı múmkin:

-Klimatqa okeannıń hám hawa massalarınıń tásiri;

-litosfera plitalarınıń payda bolıwı hám háreketi;

-lava, magma haqqında túsinik.

Geografiya sabaǵında jergilikli kórgizbeli qurallardan orınlı paydalanıw bilimin asırıw jolında ámelge asırıwshı zárúr wazıypalardan biri bolıp esaplanadı.

Geografiya sabaǵınıń ámeliy jetiskenligin asırıw, onıń mazmunın bayıtıw bilim beriw procesinde pedagogikalıq texnologiyadan paydalanıw esabınan ámelge asırıladı.

Oqıw materiallarınıń áhmiyetine qarap jergilikli kórgizbeli qurallardı sonday etip tańlaw kerek, birinshiden, oqıwshılar tárepinen geografiyalıq bilimlerdi ańsat ózlestiriliwin támiyinlese, ekinshiden, olardıń baqlawshılıq qábileti hámde kóz qarasınıń ósiwine járdem beredi.

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursın oqıtıw processinde qollanılıp atırǵan jergilikli kórgizbelerdiń hár biri oqıw-biliw procesiniń nátiyjeli bolıwında úlken orın tutadı. Belgili aymaqta tuwrıdan-tuwrı baqlanatuǵın obektler qatarına relef formaları, klimat ózgeriwleri menen baylanıslı qubılıslar, olardan: garmsel, quyın,

185

kóshpe qum, sonday-aq Aral teńiziniń jaǵdayı, usı mashqala nátiyjesinde júz bergen ózgerisler, topıraqtıń shor basıwı hám basqalar kiredi.

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında taw jınısları kollekciyasınan paydalanıwda, xalıq xojalıǵın rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye bolǵan tómendegi paydalı qazılmalardıń úlgilerinen paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı: granit, gneys, bazalt, neft, kristallı slanets, hák tası, mramor, gips, kómir.

Oqıwshılar taw jınıslarınıń úlgileri menen tanısıw arqalı olardı bir-birinen ajırata alıw kónlikpelerine de iye boladı. Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń jumısların baqlaw, sonday-aq, tájiriybe jumısların alıp barıw processinde ayrım temalar boyınsha ámeliy sabaqlardı shólkemlestiriw hám olardı tuwrıdan-tuwrı dala sharayatında ótkiziw unamlı nátiyjeni beredi. Bunday jaǵdayda tómendegi jergilikli qurallardıń orınlanıwına ayrıqsha itibar qaratıw lazım:

1.Taw jınısların úyreniwde úlkemiz aymaǵınan qazıp alınatuǵın paydalı qazılmalardan ibarat kollekciyalardan paydalanıw;

2.Úlkemiz aymaǵında tarqalǵan topıraq úlgilerinen paydalanıw;

3.Túrli tábiyiy zonalar, olardıń ózine tán geografiyalıq ózgesheliklerin úyreniw procesinde, usı aymaqta ósiwshi ósimliklerden tayarlanǵan gerbariylerden paydalanıw; Oqıwshılar usı jergilikli kórgizbe qurallar járdeminde oqıw materialların ańsat

ózlestiredi. Tańlaǵan kórgizbe qurallar úyrenilip atırǵan obekt ushın tán bolǵan zárúr belgilerdi ózinde jámlestire alıwına itibardı qaratıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Tómende geografiya sabaǵı procesinde gerbariy, kollekciya hámde topıraq úlgilerinen paydalanıwda itibar beriliwi zárúr bolǵan táriyipler haqqında toqtalıp ótemiz.

18.3. Jergilikli kórgizbeli qurallar - janlı kóre alıw obekti

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursın oqıtıw procesinde jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıw oqıwshılardıń ǵárezsiz pikir júritiw qábiletin ósiredi hám rawajlandıradı.

«Geografiya sabaǵı oqıwshılarda jer haqqındaǵı ilimiy dúnya qarasların qáliplestiredi, sotsial-ekonomikalıq bilimlerin asıradı, jáhán mámleketleri túrli regionlardaǵı jámiyet hám tábiyattıń óz-ara baylanıslılıǵı, geografiyalıq obekt, qubılıslar haqqındaǵı bilim hám túsinikler menen qurallandırıladı»6.

Tábiyiy faktorlar ortasındaǵı óz-ara baylanıslar, sonday-aq olardıń bir-biri menen baylanıslılıǵı olardı tuwrıdan-tuwrı baqlaw jolı menen puxta úyreniledi.

6 Umumiy wrta talimning davlat talim standarti va wquv dasturi.3-maxsus son. – T.: Sharq.1999.

186

Bunıń ushın oqıtıwshı, birinshiden óz úlkesin jaqsı biliwi, baqlaw obektlerin tuwrı tańlay alıwı, oqıwshılar jetekshiligin asıra alıwı hámde baqlaw nátiiyjesinde oqıwshılarda júzege kelgen pikirlerdi ulıwmalastırıp, olardı sabaq procesinde ámeliy bilimler menen baylanıstıra alıwı zárúr.

Usı kurs dawamında oqıwshılardıń baslanǵısh klasslarda alǵan ulıwma geografiyalıq kónlikpe hám túsinikleri keńeyedi, bekkemlenedi.Oqıwshılarda bilim anıq bir sistema tiykarında ózlestirilip, kónlikpe hám túsinikleri izbe-izlik payda etiledi.

Oqıwshılarda bar kónlikpeler salıstırılıp, ulıwmalastırılıp, analiz etiledi, belgili sistemaǵa salınadı nátiiyjede anıq geografiyalıq kónlikpeler payda boladı. Demek, geografiya sabaǵın shólkemlestiriwde kórgizbeli metodtıń áhmiyeti júdá joqarı eken.

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı tiykarların ózlestiriw tómengi klasslarda iyelegen geografiyalıq túsiniklerine tayanıladı. Olar tiykarında bir qatar jeke geografiyalıq kónlikpe hám túsinikler payda etiledi. Máselen: Qaraqalpaqstan

Respublikasınıń geografiyalıq ornı, shegaraları, relefi, paydalı qazılmaları, klimatı, tábiyat zonaları, ósimlik hám haywanat dúnyası haqqında kónlikpe hám túsinikler qáliplestiriledi.

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı boyınsha dógereklerdi shólkemlestiriwde jergilikli kórgizbeli qurallardan orınlı hám unamlı paydalanılsa, hár bir tema boyınsha anıq maǵlıwmatlardıń beriliwine erisilse gózlengen maqsetke erisiw múmkin.

Kórgizbeli metod járdeminde oqıwshı bilmegen, ele ańlap jetpegen obekt hám qubılıslar haqqında jeterli maǵlıwmatqa iye boladı.

Kórgizbeli metodtan paydalanıwda oqıwshılardı óz betinshe alıp barıp atırǵan kónlikpelerdiń qáliplesiwine óz aldına áhmiyet beriw lazım. Bul oqıwshılarda óz betinshe alıp barıp atırǵan kónlikpelerdi qáliplestiredi.

Nátiyje ornında sonı aytıw kerek:

-geografiya tálimi processinde jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıw oqıwshılarǵa tereń bilim beriw menen birge olarǵa emocional ruwxıy tásir kórsetedi. Olarda belgili maǵlıwmatlardı jıynaw processi tezlesedi, oqıwshılardıń belsendiligin asıradı.

-oqıwshılarda tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında jergilikli kórgizbeli qurallar haqqında túsinik hám anıqlıqlar payda etiledi.

-tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı sabaqlıqlarında oqıwshılardıń jergilikli kórgizbeli quralları haqqında bilim hám kónlikpeler menen qurallandırıwı lazım.

187

rejelestiriwde esapqa alıw kerek.

18. 4. Jergilikli kórgizbeli qurallardıń ulıwma geografiyalıq túsiniklerdiń qáliplesiwindegi ornı

Úlketanıw materialları járdeminde ulıwma geografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriwdiń tiykarǵı jolı janlı kóre alıwdan abstrakt oylawǵa barıw esaplanadı.

Geografiyalıq túsiniklerdiń qáliplesiwi, yaǵnıy úyreniletuǵın obekt hám qubılıslardıń tiykarǵı ózgesheliklerin oqıwshılar sana sezimine kiritiwde úlketanıw materialları úlken orındı iyeleydi.

Oqıwshılar tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı tiykarların úyreniw processinde júdá kóp geografiyalıq terminler, toponimler, sonday-aq, jergilikli qurallar haqqında anıq kórinis hám ilimiy túsiniklerge iye bolıwı lazım. Sonıń menen birge usı pándi oqıtıwda oqıwshılarda jergilikli kórgizbeli qurallar tiykarında olardıń ámeliy kónlikpe hám qániygeligin asırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursın úyreniw processinde ulıwma bilim beretuǵın orta mektepleriniń 5-klass oqıwshıları tiykarınan tómendegi teoriyalıq bilim hám ámeliy kónlikpelerdi ózlestiredi:

1.Litosfera, gidrosfera, atmosfera, olardı analizlew metodları hámde tábiyattıń tiykarǵı komponentleri, olardıń óz-ara qanday baylanısı haqqında anıq maǵlıwmatqa iye boladı.

2.Ózi jasap turǵan orınnıń tábiyiy sharayatı, relefi, dáryaları, kólleri, klimatı, suwları, tábiyat zonaları haqqında túsinikler payda etiw.

3.Jergilikli kórgizbeli qurallardan taw jınıs kollekciyaları, ósimlikler gerbariyler, topıraq hám basqa qurallar ulıwma geografiyalıq túsinikler payda etiwge xızmet etedi.

4.Tábiyat obektleri hám qubılısları tikkeley geografiyalıq anıqlıq payda etiwde tiykarǵı derek bolıp xızmet etedi.

Predmet hám hádiyselerdi tábiyatta tábiyiy halda kórsetiw menen túsinikler ańsat qáliplesedi. Olar ulıwma geografiyalıq túsiniklerdi payda etip qoymastan, oqıwshıda óz

úlkesin, tuwılǵan jerin jaqsıraq biliwge bolǵan qızıǵıwshılıǵın oyatadı.

Bunda hádiyselerdiń ulıwmalıq hám zárúr belgilerin payda etiwshi faktorlar esaplanadı. Túsinikler anıq hám anıq emes túsiniklerge ajıratıladı. Bir pútin obektke baylanıslı túsinik anıq túsinik esaplanadı. Máselen: Aziya, Pamir, musson, briz hám taǵı basqalar. Ǵárezsiz obektler bolǵan predmet hám

188

hádiyselerdiń ulıwmalasqan belgi hám de qásiyetleri haqqındaǵı pikirlerdi sóz járdeminde táriyplewshi túsinikke ulıwmalasqan túsinik dep ataladı. Máselen:

«Qaraqalpaqstan klimatı» hám «xalqınıń tıǵızlıǵı».

Geografiyalıq bilim tiykarların táriplewshi ulıwmalasqan hám quramalı túsiniklerdi basqıshpa-basqısh ózlestirip barıw zárúr. Hár bir sabaqta usınday túsiniklerdiń áhmiyetli elementleri haqqında pikir almasıwlar júrgiziw maqsetke muwapıq boladı.

Geografiyalıq tálim nátiyjeliligin asırıw hám bul jolda jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıwda pán oqıtıwshısınan tómendegi shártlerge muwapıq is júrgiziwi lazım:

1.Geografiya oqıtıwshısı pánniń obekti hám predmeti haqqında anıq maǵlıwmatqa iye bolıwı zárúr.

2.Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında oqıtıwshı sol pánniń baǵdarları hámde olardıń maqsetlerin biliwi, oqıw processiniń tuwrı shólkemlestiriliwi.

3.Jergilikli kórgizbeli qurallar tábiyiy obekt, qubılıslar áhmiyetin obrazlı túrde ashıp beriliwin támiyinleydi.

4.Oqıwshılarǵa mámleketlik bilimlendiriw standartları, sonday-aq dástúr tiykarında pedagogikalıq texnologiyanı qollap jergilikli kórgizbeli qurallar járdeminde tálim-tárbiya beriw tálim nátiyjeliligin támiyinleydi, hámde geografiyalıq bilimlerdi keńeytiriw hám bayıtıwdıń maqul jolı esaplanadı.

18. 5. Jergilikli kórgizbeli qurallardı tańlaw normaları hám olardan paydalanıw usılları

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı ulıwma bilim beretuǵın orta mektepleriniń 5-klassında úyreniledi. Oqıw dástúri bul kursta geografiyalıq bilimler tiykarların úyreniw ushın 34 saat waqıt ajıratılǵan. Kurs kóleminde oqıwshılar tún hám kúndiz, máwsimler, quyash, jer, topıraq, ósimlik, hawa-rayı, klimat hám t.b. dáslepki geografiyalıq túsiniklerdi ózlestiredi.

Sonday-aq, óz úlkesi haqqında dáslepki ulıwmalasqan kónlikpe hám túsiniklerge iye boladı.

Bul háreketler oqıwshılarda zárúr geografiyalıq bilim (túsinik) lerdi payda etiw menen birge Watandı súyiw hámde óz tuwılıp ósken úlkesi menen maqtanıw sezimlerin qáliplestiredi.

Ulıwma bilim beretuǵın orta mektepleriniń 5-klasında «Hawa-rayı hám klimat» teması belgili sistema tiykarında, sonday-aq jergilikli kórgizbeli qurallar járdeminde úyreniledi.

189

Usı orında «Hawa-rayı hám klimat», «Tábiyat kompleksi» temalarında shólkemlestirilgen shınıǵıwlardıń rejesi haqqında sóz etemiz.

Sabaq teması: «Hawa-rayı xám klimat».

Sabaqtıń maqseti: Oqıwshılarǵa hawa-rayı, klimat, olardıń áhmiyeti, elementleri, hawa-rayı xızmeti hámde hawa-rayı ózgeriwlerinen derek beriwshi jergilikli belgiler haqqındaǵı teoriyalıq hám ámeliy maǵlıwmatlardı beriw, ózi jasap turǵan aymaqtıń klimatı, klimat ózgeshelikleri haqqında maǵlıwmat beriw.

Sabaq barısında ámelge asırılatuǵın wazıypalar:

1.Oqıwshılarǵa hawa-rayı hám klimatı onıń áhmiyeti, elementleri, hawarayı xızmeti hám hawa-rayı ózgeriwlerinen derek beriwshi jergilikli belgiler haqqındaǵı teoriyalıq bilimlerdi beriw.

2.Oqıwshı tárepinen hawa-rayı, klimat, klimattı payda etiwshi faktorlar, hawarayı elementleri, hawa-rayı xızmeti, meteorolog, meteorologiya orayı hám hawa-rayı ózgeriwlerin bildiriwshi jergilikli belgiler hám t.b. túsiniklerdiń puxta ózlestiriliwine erisiw.

3.Oqıwshılarda hawa-rayı, klimat ózgeriwlerin baqlaw kónlikpelerin qáliplestiriw.

4.Olarda jergilikli belgilerge muwapıq hawa-rayı ózgeriwin aldın-ala anıqlaw kónlikpelerin qáliplestiriw.

Sabaq quralları: geografiyalıq túsinikler jazıp barılatuǵın sózlik dápterler, kúndelik baqlaw dápteri, «hawa-rayı ózgerislerinen derek beriwshi jergilikli belgiler» atlı keste, hawa-rayı ózgeriwlerin aldın-ala anıqlawǵa imkan beriwshi jergilikli belgilerdiń súwreti túsirilgen plakat. Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı sabaqlıǵı, jazıw taxtası, klimat kartası.

Sabaq barısında qollanılıwshı metodlar: ekskursiya, baqlaw, sáwbetlesiw, sorawjuwap, «8x8x8x8» hám «Klaster» metodları.

Sabaqtıń rejesi:

1.Hawa-rayı elementleri hám klimat;

2.Hawa-rayı hám klimat xızmeti;

3.Hawa-rayı ózgeriwin ańlatıwshı jergilikli belgiler;

4. Ekskursiya shólkemlestiriw tiykarında hawa-rayı ózgeriwinen derek beriwshi jergilikli belgilerdi anıqlaw;

Sabaqtıń barısı:

I. Soraw-juwap tiykarında oqıwshılardıń hawa-rayı hám onıń ózgeriwleri haqqındaǵı bilimlerin anıqlaw;

Oqıwshılarǵa tómendegi sorawlar beriledi:

1. Hawa-rayı degenimiz ne? Klimat degenimiz ne?

190

2.Hawa-rayı hám klimattıń ózgeriwine neler tásir etedi?

3.Hawa-rayı ózgeriwlerin aldın-ala biliw ushın neler zárúr?

4.Hawa-rayı ózgeriwin baqlap barıwshı qániygeler kimler dep esaplaysız?

5. Hawa-rayı ózgeriwin átirapta júz berip atırǵan hádiyseler arqalı anıqlaw múmkinbe? Mısallar keltirip ótiń.

II. «8x8x8x8» metodı járdeminde bilimlerdi ózlestiriw.

Klass oqıwshıları 4 oqıwshıdan 8 toparǵa bólinedi. Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı sabaqlıǵınıń «Hawa-rayı hám klimat» teması boyınsha berilgen tekst segiz bólimge ajıratılıp (bólimlerge bólingen tekstler kompyuterde teriledi), hár bir toparǵa belgili tekst beriledi. Toparlar bes minut aralıǵında tekst mazmunın úyrenedi. Soń topar qayta shólkemlestiriledi. Jańadan shólkemlesken toparda aldınǵı topardıń bir aǵzası bolıwı shárt. Topar aǵzalarınıń hár biri qalǵan úsh qatnasıwshıǵa aldınǵı toparda

ózi úyrengen maǵlıwmatlardı jetkeredi (tekst mazmunı haqqında sóylep beredi). Bul process ushın 6-8 minut waqıt beriledi. Usı arqalı teksttiń ulıwma mazmunı barlıq oqıwshılar tárepinen ózlestiriledi.

III. Sáwbetlesiw arqalı oqıw materialın bekkemlew.

Usı processte oqıtıwshı sáwbetlesiw shólkemlestiriw ushın oqıwshılarǵa tómendegi sorawlardı beredi.

1.Meniń túsinigimde, hawa-rayınıń ózgeriwi tiri jánliklerdiń ómiri, turmıstárizi hám háreketlerine hesh qanday tásir etpeydi?

2.Men metereologiya orayların payda etiwge mútájlik joq dep esaplayman. Sizler ne dep oylaysız?

3.Jergilikli belgiler arqalı hawa-rayı ózgeriwin anıqlaw múmkin be?

Usıǵan uqsaǵan sorawlardı oqıwshılarǵa beriw arqalı olardı pikirlewge, óz pikirin aytıwǵa, óz pikirin dálillewge, pikirlew qábiletin qáliplestiriwge jardem beredi.

IV. «Klaster» metodı járdeminde oqıw materialın bekkemlew.

Bul metodta oqıwshılarǵa oqıtıwshı basshılıǵında hawa-rayı ózgeriwin aldınala biliwge imkaniyat beriwshi jergilikli belgiler haqqında ózlestiretuǵın bilimlerdi jaratıp beriwleri talap etiledi. Oqıwshılar usınday jergilikli belgilerdi jazıp aladı, oqıtıwshı olardıń pikirlerin ulıwmalastırıp, jazıw taxtasında belgili sxema kórinisin payda etedi. Bul metod oqıwshılarda geografiyalıq bilimlerdi ózlestiriwge bolǵan qızıǵıwdı oyatıp ǵana qoymay, olardı jetekshi bolıwǵa, óz pikirin erkin bildiriwge iytermeleydi. Ekskursiya hám baqlaw jumısları procesinde úyrengen materiallar boyınsha oqıwshılar qatnasıwında tómendegi sxema jaratıldı (6-suwret).

V. Ekskursiya hám baqlaw tiykarında oqıw materialların bekkemlew.

191