Geografiyanı oqıtıw metodikası
.pdfrawajlanıwında geografiyanıń ornı haqqında maǵlıwmatlardı úyreniw dawamında oqıwshılar geografiya pánine bolǵan qızıǵıwshılıǵı artıp baradı.
Oqıwshılardı geografiyalıq izertlew usılları menen tanıstırıw úlken áhmiyetke iye. Bul jumıslardı tiykarınan geografiya dógeregi alıp baradı. Túrli geografiyalıq izertlewler haqqında dógerek aǵzaları maǵlıwmatlar tayarlap olar tiykarında lekciyalar tayarlaydı.
Klasstan tıs jumıslar tómendegilerdi ámelge asırıwǵa imkan beredi:
Klasstan tıs jumıslarda tárbiyalıq jumıslardı alıp barıwǵa imkan beredi; klasstan tıs jumıslarda oqıwshılar jasaw ornınıń tábiyatı, xojalıǵı hám xalqı haqqındaǵı bilimlerge iye boladı.
klasstan tıs jumıslar alınǵan bilimlerdi turmıs penen baylanıstırıwǵa, teoriyalıq bilimlerdi ámeliyat penen baylanıstırıwǵa imkan beredi;
klasstan tıs jumıslar oqıwshılardı kásipke hám miynetke baǵdarlawǵa imkan beredi; olarda óz betinshe júmıslardı shólkemlestiriwdi qáliplestiredi;
klasstan tıs jumıslar úy jumısları menen tıǵız baylanısqan. Sebebi klasstan tıs jumıslarda oqıwshılardıń geografiyalıq bilim hám kónlikpeleri jánede tereńlesedi;
klasstan tıs jumıslar, mektepten tıs jumıslar menen tıǵız baylanısqan. Usı baylanıslardı alıp barıw klasstan tıs jumıslarınıń mazmunı hám metodlarında kórsetilgen. Mektepten tıs jumıslarda klasstan tıs jumıslarınan parqı olar mektepten tıs shólkemler tárepinen shólkemlestiriledi hám ámelge asırıladı. (jaslar úyi, jas turistler úyi,jas naturalistler úyi hám t.b.).
Biliw dereklerine qarap klasstan tıs jumısların alıp barıwdıń tómendegi usılların ajıratıw múmkin. (Yu.A. Valishin, 1989)
Awızeki usıllar: lekciya, sáwbet, intervyu. Bul usıllarda biliw deregi bolıp oqıtıwshınıń sózi esaplanadı. Sáwbetler, lekciyalar, intervyulerdi alımlar, ekspediciya xızmetkerleri alıp baradı;
Ámeliy usıllar: olar bir yamasa oqıwshılar toparı menen ótkiziletuǵın ámeliy jumıslarda qollanıladı. Bul ámeliy shınıǵıwlarda oqıwshılar geografiyalıq ásbapúskeneler hám buyımlardan paydalanıw, geografiyalıq kartalar menen islesiwdi, qorshaǵan ortalıqtı qorǵawdı ámelde úyrenedi;
Baqlaw usılları: Bul usıllarda tábiyattı hám xojalıqtı baqlawda qollanıw múmkin. Bul bolsa geografiyalıq qubılıslar hámde baylanıslardı hár tárepleme
úyreniwge imkan beredi. Tábiyattı hám xojalıq iskerligin baqlaw turaqlı hám waqtınsha bolıwı múmkin. Máselen: hawa-rayın, dárya hám kól qáddin, jer qabıǵınıń háreketleri kúndelikli baqlap barıladı. Tábiyiy geografiyalıq hám ekonomikalıq geografiyalıq processlerdi belgili qurallardan gúzetiw arqalı da baqlaw
172
múmkin. Máselen: dárya erroziyası, jer júziniń shógiwi, awıl xojalıǵı yamasa sanaat
ónimlerin islep shıǵarıw hám basqalardı belgili waqıtta baqlaw múmkin;
Tájiriybe–eksperemental usılı: tábiyatta baqlaw qıyın bolǵan geografiyalıq qubılıslardı baqlaw ushın qollanıladı. Máselen, shógindi jınıslardıń payda bolıwı, qurǵaqlardıń tolqın tásirinde jemiriliwi;
Qurıw hám modellestiriw usılı: Úyrenilip atırǵan geografiyalıq qubılıslardıń áhmiyetin kórsete alatuǵın modellerdiń kóp túrliligin jaratıw, priborlar, úskeneler, buyımlardı qurıw hám jasaw. Modeller geografiyalıq obektlerdiń dúzilisin analizlewde qollanıladı;
Sayaxat usılı: Geografiyalıq qubılıslar tábiyatta, óndiriste, kórgizbelerde, muzeylerde tikkeley úyreniledi;
Dereklerden úyreniw usılı: Oqıwshılardıń óz betinshe jumıslarında úlken áhmiyetke iye. Bul usıl geografiyalıq qubılıslar hámde obektlerdi úyreniwdiń túrli basqıshlarında qollanıladı: izertlewdiń tayarlıq basqıshında; izertlewdi ótkiziw basqıshında; izertlew juwmaqların ulıwmalastırıw basqıshında;
Kartografiyalıq usıl: Geografiyalıq izertlewlerde tiykarǵı orın tutadı.
Geografiya táliminde geografiyalıq bilimlerdi súwretlewde analiz etiwde hám
úyreniwde qollanıladı.
Joqarıdaǵı klasstan tıs jumıslardı ótkiziw usılların oqıwshılardıń óz betinshe bilim alıwların aktivlestiriwdiń túrli basqıshlarında qollanıw múmkin.
17. 2. Klasstan tıs jumıslardıń formaları
Klasstan tıs jumıslardıń tiykarǵı formaları geografiyalıq dógerekler, geografiyalıq sekciyalar, geografiyalıq klublar, úlketanıw muzeyleri, klastan tıs oqıtıw, geografiyalıq kesheler kiredi.
17. 2.1. Geografiya dógerekleri
Geografiya dógerekleri klasstan tıs jumıslardıń tiykarǵı forması bolıp esaplanadı.
Geografiya dógereginiń tiykarǵı maqseti oqıwshılardıń geografiya pánine qızıǵıwshılıǵın kúsheytiw, geografiyalıq biliw hám kónlikpelerdi jáne de rawajlandırıw, tereńlestiriw hám keńeytiriwden ibarat.
Geografiya dógeregin shólkemlestiriw hám onıń iskerligin turaqlı túrde alıp barıwda dógerek baslıǵı tómendegi jumıslardı ámelge asıradı:
a)shólkemlestiriw jumısları;
b)dógerektiń ilimiy baǵdarların anıqlaw;
v) dógerekte ilimiy jumıslardıń barısın basqarıw. Shólkemlestiriw jumıslarına tómendegiler kiredi:
173
Geografiya dógeregi ushın orın tańlaw. Geografiya dógeregi ushın óz aldına xana sıpatında geografiya kabinetin alıw múmkin. Sebebi, geografiya kabinetinde dógerek aǵzaları ushın zárúr bolǵan ásbap-úskeneler, qurallar, priborlar, geografiyalıq kartalar, atlaslarǵa iye boladı. Geografiya bólmesinda oqıw quralları geografiya pánleri boyınsha jaylastırılǵan bolıwı lazım. Máselen: tábiyiy geografiya, ekonomikalıq geografiya, úlketanıwshılıqtıń qosımsha quralları (qosımsha ádebiyatlar);
Dógerekke túrli klasslardan geografiya pánine qızıǵıwshılar aǵza bolıwları múmkin. Sonlıqtan dógerek aǵzalarınıń jası, qızıǵıwıshılıq dárejesi hám bilim kónlikpeleri túrlishe boladı, demek, dógerek jumısın rejelestirgende, dógerek aǵzalarına tapsırmalar berilgende usı ózgesheliklerdi esapqa alıw lazım;
Dógerektiń shólkemin dúziw. Dógerektiń birinshi májilisinde onıń quramı dúziledi. Bunda dógerek basshısı, baǵdarlar boyınsha sekciya basshıları hám aǵzaları anıqlanadı hám tastıyıqlanadı;
Dógerek hám sekciya baǵdarlarınıń atı anıqlanadı. Dógerektiń atı “Jas geograf” bolıwı múmkin. Onıń ishinde tómendegi baǵdarlardı shólkemlestiriw múmkin: “Jas tábiyiy geograf”, “Jas ekonom geograf”, “Jas úlketanıwshı” hám t.b.
Dógerek hám onıń baǵdarınıń is rejesi tastıyıqlanadı. Is rejesi oqıw jılı hám sherek ushın dúziledi. Hár oqıw jılında islengen jumıslar boyınsha esabat dúziledi. Dógerek isi hár háptede bir márte ótkiziledi.
Dógerektiń xızmeti. Dógerektiń xızmeti hápte de bir márte ótkizilip turıladı.
Dógerekte jumıslar sekciyalar yaǵnıy bólimler boyınsha alıp barıladı. Hár bir bólimde eń keminde 5 aǵza bolıwı kerek. Hár bir bólim basshısı dógerek aǵzalarına alıp barılatuǵın jumıslardı bólip beredi. Máselen: “Jas úlketanıwshı” bóliminde jumıslardı tómendegi bólimlerge úlke tábiyatın úyreniw, úlke xojalıǵın úyreniw, úlke tariyxın hám mádeniyatın úyreniwdi alıp baradı.
“Jas tábiyiy geograf” bóliminde jumıslardı tómendegishe bóliwi múmkin. Ullı tábiyiy geograf alımlar miyrasın úyreniw, tábiyiy geografiyalıq komponentlerdi hám obektlerdi úyreniw (taw jınıslar, relef, klimat, ishki suwlar, topıraq, ósimlik hám haywanat dúnyası hám t.b.)
Geografiya dógeregi jumısların alıp barıwda oqıw metodikalıq qollanbalar úlken járdem beredi. Máselen: orınnıń geologiyasın, ósimlik hám haywanat dúnyasın, topıraǵın, tariyxın, arxeologiyalıq esteliklerin úyreniw boyınsha metodikalıq qollanbalar úlken áhmiyetke iye.
Ekonomikalıq geografiyalıq baǵdarda alıp barılatuǵın dógerek jumıslarında statistikalıq maǵlıwmatlar, ekonomikalıq kórsetkishler, hám bul baǵdarǵa arnalǵan qollanbalar hám monografiyalar úlken áhmiyetke iye.
174
Dógerekte dógerek aǵzaları haqqında maǵlıwmatlar jurnalı, hár bir dógerek aǵzasında kúndelik bolıwı lazım.
Sherek aqırında yaki oqıw jılı aqırında hár bir sekciya óziniń islegen jumısları haqqında esabat beredi. Olar tiykarında dógerek basshısı ulıwma juwmaqlawshı esabat tayarlaydı.
17. 2. 2. Geografiyalıq jámiyet klub hám úlke tanıw muzeyi
Klasstan tıs jumıslarınıń bul forması jańa esaplanadı, sebebi burın mektepten tıs jumıslar tipine kirer edi hám mektepten tıs shólkemler tárepinen shólkemlestiretuǵın edi.
Geografiya dógeregine qaraǵanda geografiya jámiyetinde aǵzalar kóbirek boladı hám onıń xızmeti hár túrliligi menen ajıralıp turadı. Geografiya jámiyetiniń maqseti oqıwshılar arasında hám mektep jaylasqan territoriyada geografiyalıq bilimlerdi arttırıwdan ibarat. Geografiya jámiyetinde oqıwshılar izleniwsheńlik hám izertlew xızmeti menen shuǵıllanadı.
Geografiyalıq izleniwsheńlikte oqıwshılar kitapxanadaǵı hújjetler, yaǵnıy arxiv materialları, fotosúwretler, ámeliy ádebiyatlar, statistikalıq maǵlıwmatlar, materiallar, geografiyalıq kartalar, súwretler hám kartinalar úyreniledi.
Geografiyalıq izleniwde jergilikli xalıqtan sorawnama ótkiziw de úlken
áhmiyetke iye. Izleniwsheńlik baqlaw jolı menen ámelge asırıladı. Bunda tábiyat, tábiyat hádiyseleri, islep shıǵarıw processi baqlanadı. Izleniwsheńlikte eski hám jańa kartalardı salıstırıwda tiykarǵı nátiyjelerdi beriw múmkin.
Izleniwsheńlikten soń oqıwshılardı izertlew jumıslarına qızıǵıwshılıǵın arttırıw zarur. Oqıwshılardı izertlew jumıslarına tartıw ushın olardı izertlew jumısların ótkiziw usılları menen tanıstırıw lazım. Sonnan soń olarǵa izertlew jumısların ótkeriw ushın óz betinshe jumıslar tapsırıw múmkin. Bunda oqıwshılar matematikalıq, kartografiyalıq usıllar menen hámde geografiyalıq ásbap-úskeneler, buyımlar hám priborlar menen islew kónlikpesine iye bolıwları shárt. Izertlew jumısları tómendegi baǵdarda alıp barılıwı múmkin: orınnıń topıraǵın úyreniw hám kartaǵa túsiriw; orındaǵı antropogen landshaftlardı úyrenip, olardı geografiyalıq kartaǵa túsiriw, jergilikli islep shıǵarıw kárxanaların úyreniw hám t.b.
Geografiyalıq klublar. Onıń tiykarǵı maqseti oqıwshılardıń sabaqtan bos waqıtların ilimiy biliw iskerligi menen toltırıwdan ibarat. Geografiyalıq jámiyet sıyaqlı geografiyalıq klublar da oqıwshılardı ózine tartadı. Oǵan mektep jaylasqan awıl yamasa qala aymaǵı da qatnasıwı múmkin. Geografiyalıq klublar tek geografiyalıq bilimlerdi berip qalmastan oqıwshılardıń shınıǵıwları tawsılǵannan soń biykarshılıq
175
hám basqa kereksiz jumıslar menen shuǵıllanıwınıń aldın aladı. Sebebi, ol mektep jaylasqan orın yamasa awıldıń mádeniy orayı da esaplanadı. Geografiyalıq klublar házirgi waqıtta mektepten tıs orınlarda da shólkemlestiriliwi múmkin.
Úlketanıw muzeyi. Úlketanıw muzeyi geografiyalıq dógerek, geografiyalıq jámiyet yaki klub tiykarında alıp barıladı. Klasstan hám mektepten tıs jumıslardıń nátiyjeleri úlketanıw muzeyin shólkemlestiriw hám qurallandırıwda úlken áhmiyetke iye. Geografiya dógereginiń hár bir tarmaǵı boyınsha jıynalǵan materiallar muzeyge eksponat sıpatında qoyıladı. Máselen: “Jas geolog” bólimi muzeyiniń topıraq ósimlik hám haywanat dúnyası úlgileri menen qurallanıwları hám kúndelikli toltırıp barıwları lazım, “Jas ekonom geograf” tarmaǵı bolsa orındaǵı óndiris kárxanaları maketleri hám olardıń ónimleriniń úlgileri menen muzey eksponatların toltırıp baradı.
17. 2. 3. Geografiyalıq konferenciyalar hám kesheler
Mektep oqıwshıların geografiya pánine qızıqtırıwdıń jáne bir basqıshı “Geografiyalıq konferenciya” esaplanadı. Geografiyalıq konferenciya jumısları tómendegi tártipte alıp barıladı:
1.Konferenciya teması anıqlanadı. Konferenciyanıń teması geografiya páni hám úlke geografiyasınıń mashqalalı máselelerine baǵıshlanadı. Máselen: klimattıń ısınıwı, janılǵı resursların tejew máselesi, demografiyalıq máseleler, ekologiyalıq máseleler hám t.b.
2.Konferenciyaǵa tayarlıq boyınsha belgili bir temaǵa arnalǵan ádebiyatlar dizimi dúziledi. 10-15 kún búrın konferenciya ótkiziw ornı daǵazalanadı.
3.Konferenciyanı ótkiziw. Konferenciya qatnasıwshıları ózleri tanlaǵan tema boyınsha bayanat tayarlaydı. Máselen: mekteplerde «Aral mashqalasına» baǵıshlanǵan konferenciya shólkemlestiriw múmkin. Geografiya oqıtıwshısı usı máseleni bólimlerge bólip hár bir bólim boyınsha bayanat tayarlawdı oqıwshılarǵa tapsırıwı múmkin. Maselen: Araldıń XX ásirdiń birinshi yarımındaǵı tábiyiy geografiyalıq sharayatı; Araldıń XX ásirdiń ekinshi yarımında qurıy baslanıwınıń tiykarǵı sebepleri; Araldıń qurıwınıń aqıbetleri; Araldı qutqarıw boyınsha ilajlar.
Geografiyalıq kesheler. Geografiyalıq kesheler oqıwshılardıń dem alıwın shólkemlestiriw maqsetinde ámelge asırıladı. Geografiyalıq keshelerde klasstan tıs kóp jumıslardı jámlesken halda ótkeriledi: lekciyalar, diywallı gazetalar shıǵarıw, viktorinalar, KVN, geografiyalıq hám ekologiyalıq mazmunǵa iye bolǵan filmler.
Geografiyalıq keshelerde tómendegi temalarda jumıslar shólkemlestiriliwi múmkin: óz aldına wálayat, rayon yaki qalalardıń ekonomikalıq geografiyalıq
176
sharayatı; qala yaki rayonlardıń ekologiyalıq máseleleri; qala yaki rayonnıń demografiyalıq hám t.b.
17. 3. Klasstan tıs jumıslardıń tiykarǵı baǵdarları
Klasstan tıs jumıslar hár túrli boladı. Ayırım klasstan tıs jumısları kóp jaǵdaylarda bir-birin qaytaradı. Sonıń ushın olar belgili bir baǵdarları boyınsha toparlastırıladı: Geografiyalıq ekskursiyalar; ilimiy-bilim; mádeniy hám aǵartıw; miynet; muzey; baspa (Yu.I.Valishina, 1985 j.).
17. 3. 1. Geografiyalıq ekskursiyalar
Geografiyalıq ekskursiyalar mektepten hám klastan tıs jumıslardıń tiykarǵı formalarınıń biri bolıp esaplanadı.
Geografiyalıq ekskursiyalar qısqa múddetli yaǵnıy bir kúnlik bolıp, tiykarınan tábiyatqa hám sanaat kárxanalarına shólkemlestiriledi. Geografiyalıq ekskursiyalardıń maqseti oqıwshılardıń teoriyalıq alǵan bilimlerin bekkemlew, tábiyat qubılısların hám óndirislik karxanalardı tek kórip qoymastan, olardı analiz etiw kónlikpelerin qáliplestiriwden ibarat. Hár qanday geografiyalıq ekskursiya úsh bólimnen ibarat boladı: ekskursiyaǵa tayarlıq; ekskursiyanı ótkiziw, alıp barılatuǵın jumıslardı tamamlaw. Ekskursiya nátiyjeleri boyınsha esabatlar dúziledi hám geografiya dógeregi jıynalısında qorǵaladı.
Geografiyalıq ekspediciyalar quramalı hám múddeti salıstırmalı úlkenirek bolǵanı ushın mektepte keń tarqalmaǵan. Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde ekspediciyalar shıpalı ósimliklerdi anıqlaw hám belgilew, ishimlik suw zapasların qıdırıw, rekratsion hám turistlik imkaniyatların anıqlaw hám bahalaw boyınsha alıp barılıwı múmkin.
Geografiyalıq jıyınlar. Geografiyalıq jıyınlarda ekspediciya, ekskursiya, júrisler hám taǵı basqa klasstan tıs jumıslarda alınǵan nátiyjeler aytıladı. Geografiyalıq jıyınlarda hár túrli tanlawlar ótkiziliwi múmkin.
17. 3. 2. Ilimiy biliw baǵdarı
Ilimiy biliw baǵdarına geografiya dógeregi hám onıń bólimleri geografiyalıq jámiyetler, klublar hám muzey jıynalısları kiredi.
Jıynalısta bayanatlar, xabarlar esittiriledi hám talqılanadı. Jıynalıstıń temaları túrlishe bolıw múmkin, olar tiykarınan dógerekte alıp barılatuǵın jumıslardıń temalarına baylanıslı boladı. Máselen: “Mektep jaylasqan orınnıń ekonomikalıq geografiyalıq sharayatı”, “Mektep jaylasqan rayonnıń relefi” hám t.b.
177
Oqıwshılardıń ilimiy biliw xızmetinde geografiyalıq konferenciyalar úlken
áhmiyetke iye. Geografiyalıq konferenciyalarda oqıwshılardıń ekspediciya, ekskursiya hámde klastan tıs jumıslarda alıp barılǵan jumısları juwmaqlanadı.
Bunday konferenciyalarda oqıwshılardıń birinshi derekleri menen islesiw kónlikpelerin qáliplestiriw tiykarǵı orın tutadı. Bunda teoriyanı ámeliyat penen baylanıstırıw tiykarǵı orın iyeleydi,sonıń menen birge predmetler-ara baylanıslarda ámelge asırıladı.
17. 3. 3. Mádeniy aǵartıw hám miynet baǵdarı
Bul baǵdarǵa geografiyalıq kesheler, viktorinalar, krossvordlar, geografiyalıq oyınlar hám basqalar kiredi.
Geografiyalıq keshelerde tómendegi jumıslar ámelge asırılıwı múmkin: qosıq aytıw, geografiyalıq oyınlardı ótkiziw múmkin. Geografiyalıq oyınlardı tómendegi túrlerde ótkiziw múmkin. Karta boylap sayaxat, topografiyalıq oyınlar, geografiyalıq loto.
Mádeniy-aǵartıw baǵdarınıń tiykarǵı is-ilajlarınıń biri bilimdi tekseriwge baǵdarlanǵan sorawlar, tapsırmalar, viktorinalar, krossvordlar, qosıqlar kiredi. Aqırǵı waqıtlarda geografiyalıq KVN hám basqa kesheler rawajlanbaqta.
Miynet baǵdarı. Klastan tıs jumıslarınıń barlıq formalarında alıp barıladı. Bul baǵdar boyınsha tómendegi ilajlardı ótkiziw múmkin:
-tariyxıy hám mádeniy esteliklerdi qorǵaw;
-tábiyattı qorǵaw: ósimlik hám haywanat dúnyası, rekreatsion hám turistlik obektlerdi qorǵaw;
-oqıwshılardı mektep úlketanıw muzeyin toltırıwda, geografiya kabinetin shólkemlestiriwde, geografiya maydanshasın shólkemlestiriwde olarǵa tiyisli miynet tárbiyası alıp barıladı.
17. 3. 4. Muzey, baspa hám ekologiyalıq baǵdar
Geografiyalıq muzeylar hár túrli bolıw múmkin. Úlke tábiyatın úyrengenalımlar muzeyi, ullı geograf-alımlar hám sayaxatshılar muzeyi hám t.b.
Mektep geografiyalıq muzeyi úlketanıw muzeyleri menen dúzilisi jaǵınan uqsas bolıwı múmkin.
Mektep geografiya muzeyleri tómendegi bólimlerge bólinedi: tábiyiy geografiyalıq; ekonomikalıq geografiya; geoekologiyalıq; rekreatsion hám turistlik.
Tábiyiy geografiyalıq bólimde geologiyalıq dúzilisi, paydalı qazılmaları,relefine baylanıslı eksponatlar: suw basseyini maketleri, topıraq úlgileri, ósimlik
178
gerbariyleri, haywanatlardıń qatırılǵan deneleri, landshaft kórinisleri boyınsha kórgizbe materiallar tayarlanadı hám belgilengen tártipte jaylastırıladı.
Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya bóliminde mektep jaylasqan orın maketi, tábiyiy resurslar kartası, sanaat, awıl xojalıǵı ónimleriniń úlgileri, sanaaat obektleriniń maketleri, transport dizimi, den sawlıqtı saqlaw oraylarınıń maketleri haqqında maǵlıwmatlar kórsetiledi.
Rekreaciya hám turizm bóliminde tábiyattıń gózzal dem alıw orınları, tariyxıygeografiyalıq estelikler haqqında kórgizbeler jaylastırıladı.
Klasstan tıs jumısları dawamında oqıwshılar diywalıy gazetalar shıǵarıwları múmkin. Bunnan basqa oqıwshılar rayon, qala, wálayat respublika ǵalaba xabar qurallarında da maqalalardı daǵazalawı múmkin.
Klasstan tıs alıp barılatuǵın jumıslardıń derlik hámmesi ekologiyalıq baǵdarǵa iye boladı, bul jumıslar barısında oqıwshılarda ekologiyalıq bilim hám kónlikpeleri, eń
áhmiyetlisi ekologiyalıq mádeniyatı qáliplestiriledi.
Geografiyalıq dógerek aǵzaları tárepinen alıp barılatuǵın tábiyiy geografiyalıq jumıslardıń hámmesinde de ekologiyalıq izertlewler alıp barıladı. Bunda topıraqtıń, suwdıń, hawanıń pataslanıw dárejesine baha beriledi. Qorıqlanatuǵın ósimlik hám haywanat dúnyası wákilleri haqqında maǵlıwmatlar toplanadı. Mektep jaylasqan awıl hám rayon hám wálayatlardaǵı qorshaǵan ortalıqtı pataslandırıwshı tiykarǵı derekler anıqlanadı.
Solay etip, klasstan tıs jumıslar dawamında oqıwshılar tábiyiy, ekonomikalıq hám sotsiallıq processlerdi úyreniw boyınsha kónlikpelerge iye boladı.
SORAW HÁM TAPSÍRMALAR
1.Klastan tıs jumıslardıń qanday túrleri hám formaların bilesiz?
2.Klastan tıs jumıslardıń maqset hám wazıypaları nelerden ibarat?
3.Klastan tıs jumıslardıń alıp barıwdıń qanday usılların bilesiz?
5.Geografiya dógereginiń tiykarǵı maqseti nelerden ibarat?
6.Geografiya dógereginiń shólkemlestiriw qanday basqıshlardan ibarat?
7.Geografiyalıq konferenciya qanday sharayatlarda ótkiziledi?
8.Geografiyalıq keshelerdiń maqseti nelerden ibarat?
9.Klastan tıs jumıslar qanday baǵdarlarda alıp barıladı?
179
VI-BÓLIM
XVIII - BAP. TÁBIYIY GEOGRAFIYA BASLANǴÍSH KURSÍNDA
JERGILIKLI MATERIALLARDAN PAYDALANÍW
18.1. Jergilikli didaktikalıq materiallardıń bilim beriwdegi ózgeshelikleri
Ózbekstan Respublikasında sońǵı jıllarda barlıq tarawlarda ámelge asırılıp atırǵan reformalar óziniń nátiyjelerin bermekte. Ózbekstan Respublikasınıń «Bilimlendiriw haqqında» ǵı Nızamı hám «Kadrlar tayarlaw milliy dástúri» ne muwapıq úzliksiz bilimlendiriw tizimi ámelge aspaqta. Házirgi waqıtta kadrlar tayarlawdıń milliy modeli tiykarında náwqıran áwlad hám bilimli kadrlar tayarlawǵa baǵdarlanǵan sıpat basqıshı ámelge asırılmaqta. Usı basqıshta tiykarǵı itibar «bilimlendiriw orınlarında materiallıq-texnikalıq hám xabar qúralları bazasın bekkemlewdi dawam ettiriw, oqıw-tárbiya processinde joqarı sıpatlı oqıw ádebiyatları hám aldıńǵı pedagogikalıq texnologiyalar menen támiyenlew» ge qaratılmaqta.
Bizge jaqsı belgili, jámiyettiń rawajlanıwı, respublikamızdıń rawajlanǵan mámleketler qatarınan orın iyelewi tikkeley xalıq xojalıǵınıń hár qıylı tarawlarında xızmet kórsetiwshi qániygelerdiń bilim dárejesi hám sheberligine baylanıslı. Bilimli qániygelerdi tayarlawǵa bolǵan sotsiallıq talaptıń áhmiyeti haqqında Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov tómendegilerdi atap ótti: «…talimtarbiya ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, yani, xalq manaviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir.Binobarin, talimtarbiya tizimini va shu asosda ongni ózgartirmasdan turib,manaviyatni rivojlantirib bólmaydi »1.
Náwqıran awlad hám bilimli qániygelerdi tayarlawda ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń ornı, oqıw orınlarda oqıwshılarǵa berilip atırǵan bilim mazmunı ózine tán orın tutadı. Kadrlar tayarlaw milliy modeli ideyasına muwapıq alıp barılıp atırǵan sotsiallıq baǵdardıń dáslepki basqıshında tálimniń jańa mazmunın kórsetiwshi Mámleketlik bilimlendiriw standartları, oqıw dástúri, sabaqlıqlar hám qollanbalar jaratıldı. Náwbettegi wazıypa olardıń mazmunın jánede jetilistiriwden ibarat.
Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde oqıtılıwı jolǵa qoyılǵan pánler arasında geografiya páni ózine tán joqarı dárejege iye. Tiykarınan, usı oqıw orınlarınıń 5– klasında ózlestiriliwi názerde tutılǵan tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı oqıwshılarǵa tek ǵana dáslepki geografiyalıq bilim tiykarları haqqında maǵlıwmatlar berip qoymastan, olarda ózleriniń tuwılıp ósken úlkesiniń tábiyatı,
1 Karimov I.A. Yuksak manaviyat-engilmas kuch.-T.: Manaviyat, 2008.61-b.
180
geografiyalıq ózgeshelikleri, paydalı qazılmaları, haywanat hám ósimlikler dúnyası, ózi jasap turǵan ornı haqqında túsinik beriw arqalı Watandı súyiw sezimin tárbiyalawǵa xızmet etedi. Bul haqqında oqıw isleriniń sapalılıǵın asırıw, bilimlendiriw processiniń sıpatın jaqsılaw, pedagogikalıq texnologiyalardı engiziw, sonday-aq, bul baǵdarda jergilikli materiallardan maqsetke muwapıq hám ónimli paydalanıwdı talap etedi.
Tábiyiy geografiyanıń baslanǵısh kursın oqıtıwda jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıw, birinshiden, geografiyalıq túsiniklerdiń oqıwshılar tárepinen kórgizbelilik tiykarında ózlestiriwlerin támiyinlese, ekinshiden óz watanınıń klimatlıq, geoekologiyalıq ózgeshelikleri, sonday-aq, haywanat hám ósimlik dúnyası menen jaqınnan tanısıw imkanın beredi.
Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında jergilikli kórgizbeli qurallar sıpatında tómendegilerden paydalanıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
1)Geografiya pániniń rawajlanıwına óziniń múnásip úlesin qosqan alımlarhám ilimpazlar;
2)Túrli taw jınıslarınan ibarat kollekciyalar;
3)Ósimliklerden tayarlanǵan gerbariylar;
4)Haywanatlar haqqında maǵlıwmat beriwshi tulıplar;
5)Topıraqlardan kollekciya dúziw;
6)Tábiyiy obektler (oqıwshılardı tikkeley tanıstırıw múmkin bolǵan janlı,jansız obektler, tábiyiy hádiyseler);
7)Tábiyiy obektlerdiń kórgizbe maketleri.
Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında oqıw materiallarınıń oqıwshılar tárepinen tereń ózlestiriw principleriniń biri olardı jergilikli kórgizbeli qurallar toplamın jaratıwǵa qaratıw bolıp esaplanadı. Tiykarınan kurs mazmunınan orın alǵan belgili temalardı úyreniw yaki sabaqtan tıs sharayatta túrli obektler (dárya, kanal, teńiz hám kól boyları), sonday-aq taw, shól yaki tóbeshiklerge oqıw sayaxatları waqtında oqıtıwshı basshılıǵında oqıwshı tárepinen jergilikli kórgizbeli qurallar toplamınıń jaratılıwı, tema boyınsha teoriyalıq bilimlerdiń tábiyiy obektlerdi kórsetiw tiykarında beriliwi puxta ózlestiriwge imkaniyat berse, ekinshiden ózlestirilgen teoriyalıq bilimlerge súyenip, ámeliy jumıs alıp barıw kónlikpeleri (tábiyiy obektlerdi anıq belgilerine qarap tabıw,tabiyiy qubılıslar, olardıń payda bolıw sebeplerin analizlew hám t.b.) qáliplestiriledi.
Qaraqalpaqstan Respublikasında geografiyalıq qabıqtıń tábiyiy obektleri kóplep
úshırasadı: tegislik, plato,taw, dárya, kól, toǵay, shól, taqır hám t.b.
181