Geografiyanı oqıtıw metodikası

V-BÓLIM. MEKTEPTEN HÁM KLASSTAN TÍS JUMÍSLAR

XVI-BAP OQÍW SAYAXATLARÍ

16. 1 Oqıw sayaxatlarınıń maqseti hám wazıypaları

Oqıw sayaxatlarınıń ulıwma bilim beriwshi mekteplerde tálim-tárbiyalıq áhmiyeti úlken esaplanadı. Oqıw sayaxatları mekteplerde báhárde hám gúzde

ótkiziledi. Oqıw sayaxatları tiykarınan tábiyatqa hám óndirislik kárxanalarǵa shólkemlestiriledi.

Oqıw sayaxatlarınıń maqseti mektepte alınǵan teoriyalıq bilim hám kónlikpelerdi jánede bekkemlew, mektepten hám klasstan tıs jumıslarda baqlawlar alıp barıw kónlikpelerin qáliplestiriw.

Usı maqsetlerden kelip shıqqan halda oqıw sayaxatlarınıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat:

1.Orında reje alıw hám kartalar menen islew boyınsha alınǵan bilimlerdi jánede tereńlestiriw, dala sharayatında topografiyalıq hám kartografiyalıq jumıslardı alıp barıw kónlikpelerin qáliplestiriw.

2.Orınnıń relefin úyreniw, relef haqqındaǵı bilimler hám kónlikpelerdi jánede tereńlestiriw.

3.Orınnıń geografiyalıq ornın úyreniw metodikası menen tanıstırıw.

4.Hawa–rayın baqlaw kónlikpelerin qáliplestiriw.

5.Orınnıń topıraq hám ósimlik qatlamın úyreniw hám tiykarǵı topıraq hám

ósimlik túrlerin anıqlaw kónlikpelerin qáliplestiriw.

6.Haywanat dúnyasın úyreniw kónlikpelerin qáliplestiriw.

7.Óndirislik kárxanalardıń kórsetkishlerin úyreniw kónlikpesinqáliplestiriw. Demek, usı wazıypanı orınlaw dawamında oqıwshılar alǵan geografiyalıq

bilimleri hám kónlikpeleri jáne de tereńlesedi, olar tábiyattı hám tábiyiy geografiyalıq processlerdi úyreniw hám baqlaw tájiriybeleri hám kónlikpelerine iye boladı. Bul bolsa, keyingi klasslarda geografiyalıq bilimlerdi ózlestiriwge úlken imkaniyat jaratadı.

Oqıw sayaxatları tómendegi túrlerge bólinedi:

Tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatları;

Ekonomikalıq geografiyalıq oqıw sayaxatları;

Úlketanıw oqıw sayaxatları;

Arnawlı oqıw sayaxatları;

Oqıw sayaxatları túri hám ótkiziliw ornın geografiya oqıtıwshısı tanlaydı.

162

Tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatlarınıń tiykarǵı maqseti oqıwshılardıń mektepte alǵan bilim hám kónlikpelerin jánede bekkemlew. Tábiyiy geografiyalıq baqlawlar alıp barıw tájiriybesine iye bolıw esaplanadı.

Ekonomikalıq geografiyalıq oqıw sayaxatları dawamında oqıwshılar óndiris processi hám óndiristiń texnikalıq kórsetkishleri haqqında bilim hám kónlikpeleri keńeytiriledi.

Úlke tanıw boyınsha oqıw sayaxatları dawamında oqıwshılar úlkeniń tábiyatı, baylıqları, xojalıǵı, mádeniy-tariyxıy esteliklerin úyrenedi hám tiyisli maǵlıwmatlar toplanadı.

Arnawlı geografiyalıq sayaxatlar oqıtıwshınıń dástúrine muwapıq alıp barıladı. Olar kóbinese orınnıń geologiyası, paydalı qazılmaları, topıraǵı, ósimligi hám haywanat dúnyası haqqında kónlikpelerdi úyreniwge arnalǵan boladı.

16. 2. Oqıw sayaxatlarına tayarlıq hám sayaxat ushın zárúr buyımlar

Oqıw sayaxatlarına shıǵıwdan aldın tayarlıq jumısları alıp barıladı. Tayarlıq jumısları tómendegi bólimlerge bólinedi: teoriyalıq, ámeliy, shólkemlestiriw.

Teoriyalıq tayarlıq barısında oqıw sayaxatında ámelge asırılatuǵın jumıslar túrine qarap oqıwshılardıń bilimleri bekkemlenedi. Oqıw úskeneleri haqqında bilimler tábiyatqa shólkemlestiriletúǵın sayaxatqa barıwdan aldın klass sharayatında bekkemlenedi, geografiyalıq qabıq, litosfera, gidrosfera, atmosfera, biosfera haqqındaǵı teoriyalıq bilimler tákirarlanadı.

Ámeliy tayarlıq basqıshında oqıwshılarǵa sayaxat dawamında zárúr bolatuǵın jumıs usılları haqqında bilim hám kónlikpeler beriledi. Eger oqıw sayaxatı dárya alabı boylap ótkiziletuǵın bolsa dáryanıń kóndeleń kesimin, suwdıń tazalıǵın, tezligin hám suw sarpın anıqlawdı biliwi kerek.

Shólkemlestiriw tayarlıǵı tómendegi basqıshlardan ibarat:

Oqıtıwshı sayaxat temasın daǵazalap, sayaxattıń maqseti hám rejesi menen oqıwshılardı tanıstıradı, rejede baǵdar, toqtaw orınları kórsetiliwi lazım;

Sayaxattıń maqsetin oqıtıwshı anıqlaydı. Sayaxat maqseti, oqıwshılarǵa topografiyalıq kartalar menen orında islew kónlikpelerin qáliplestiredi. Klass toparlarǵa bólinip, hár bir toparda 5-6 oqıwshı bolıwı lazım. Hár topardıń wazıypaları túsindiriledi;

Oqıwshılaryuıń qalay kiyiniwi, nelerdi ózleri menen alıp júriwi, sayaxatta

ózlerin qanday tutıwların hám qáwipsizlik qaǵıydalarına boysınıwları haqqında kórsetpe beriledi.

Oqıtıwshı sayaxattıń maqseti hám wazıypalarınan kelip shıǵıp kerekli buyımlar, priborlar hám ásbaplar dizimin dúzedi hám olardı jıynaydı. Oqıw

163

sayaxatlarında tómendegi ásbap-úskeneler kerek bolıw múmkin; kompas, termometr, reyka, arqan, karta, barometr hám t.b.

Oqıw sayaxatların nátiyjeli ótkiziw sayaxat ótkiziletuǵın orındı tańlawǵa baylanıslı. Eger sayaxattıń teması relef formaların úyreniwge arnalǵan bolsa, ilajı barınsha relef formaları hár túrli bolǵan orınlar tańlanıwı kerek. Taw jınıslarına arnalǵan sayaxatlardı ótkiziwde geologiyalıq qazılmalar bolǵan orınlar tańlanadı.

Oqıw sayaxatları ótkiziletuǵın orınlardı tańlawda tómendegilerge itibar beriw

wazıypalarına say keliwi zárúr. Demek, úlketanıw materialları menen tikkeley baylanısta bolǵan tema hám maqsetlerde úyreniwde;

ózine tán oqıw sayaxatı obektleri boyınsha maǵlıwmatlardan paydalanıw, úyreniw, olardı súwretlew hám tikkeley kóriw imkaniyatın jaratıw lazım;

oqıw sayaxatları dawamında tárbiyalıq jumıslar ámelge asırılıwı kerek. Máselen: mektep jaylasqan awıl, rayon, qalada joǵalıp baratırǵan ósimlik hám haywanat dúnyasınıń, kem ushırasatuǵın tábiyat esteliklerine sayaxat hám t.b.

oqıw sayaxatlarında oqıwshılardıń jası menen baylanıslı bolǵan

ózgesheliklerdi esapqa alıw;

geografiya hám úlketanıw obektleriniń ózgeriwinde oqıwshılar tárepinen qabıl etiliwiniń emocional táreplerin esapqa alıw;

oqıtıwshı hám oqıwshılardıń oqıw sayaxatların ótkiziwge tayarlıq dárejesin esapqa alıw;

oqıw sayaxatlarında tiyisli maǵlıwmatlar jıynalıp esabat formasında tapsırıladı.

16. 3. Tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatları

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde oqıw sayaxatlarınıń úlken bólimi tábiyiy geografiya kursları boyınsha ótkiziledi.

Sonıń ushın tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatları boyınsha júdá kópjumıslar ámelge asırılǵan.

Tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatları eki toparǵa bólinedi.

Ulıwma tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatları. Bunda sayaxat dawamında oqıwshılar ulıwma tábiyiy geografiyalıq sharayattı úyreniw kónlikpelerine iye boladı;

Arnawlı tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatları. Bunday sayaxatlarda tábiyiy geografiyalıq sharayatlardıń ayırım bólimleri óz aldına úyreniledi. Máselen: relef, topıraq, ósimlik hám t.b.

164

16. 3. 1. Ulıwma tábiyiy-geografiyalıq oqıw sayaxatları

Ulıwma tábiyiy-geografiyalıq oqıw sayaxatları mektep tábiyiy kurslarınıń belgili bir predmetlerin úyrenip bolınǵannan soń ótkiziledi.

Bul tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatları tómendegi tártipte ótkiziledi:

1.Oqıw sayaxatlarına tayarlıq jumısları. Tayarlıq jumıslarına tómendegiler kiredi: sayaxat ótkiziletuǵın orındı tańlaw hám onıń kartasın tabıw yamasa rejesin dúziw; sayaxattıń waqtın hám dawamlılıǵın anıqlaw; sayaxat ushın zárúr bolǵan ásbap-

úskeneler priborlar dizimin dúziw hám olardı tabıw; oqıwshılar menen sáwbet ótkiziw; hám olardı belgili toparlarǵa bóliw;

2.Oqıw sayaxatın ótkiziw tómendegi tártipte ámelge asırıladı:

Belgili bir waqıtta oqıwshılar jıynaladı. Olar menen jáne bir márte sáwbet

ótkiziledi. Onda oqıw sayaxatınıń maqseti hám wazıypaları túsindiriledi.

Hár bir toqtalǵan orında tómendegi jumıslar orınlanadı. Tochkanıń geografiyalıq ornı anıqlanadı. Tochkanıń geografiyalıq ornı mektepke, dáryaǵa, jolǵa qaray salıstırmalı anıqlanadı.

Eger topografiyalıq karta bolsa tochkanıń matematikalıq, geografiyalıq ornı anıqlanadı. Sonıń ushın tochkanıń ulıwma tábiyiy geografiyası úyreniledi. Dáslep tochkanıń geologiyalıq dúzilisi, paydalı qazılmaları, relefi, gidrografiyalıq tarmaqları, topıraqları, ósimlik hám haywanat dúnyası da landshaftları da úyreniledi. Demek, ulıwma tábiyiy geografiyalıq sayaxatlarda oqıwshılar hár bir tochkanı yaki orınnıń ulıwma tábiyiy geografiyalıq sharayatın úyreniw hám bahalaw kónlikpelerine iye boladı. Jıl dawamında alǵan tábiyiy geografiyalıq bilim hám kónlikpeleri tereńlesedi hám keńeyedi.

Orınnıń paydalı qazılmalarınan: shaǵal taslar, qurılıs úshın shiyki zatlar

úyreniliwi múmkin.

Orınnıń relefin úyreniwde oqıwshılar dıqqatın relef payda etiwshi faktorlar hám tiykarǵı relef formaların ajıratıwǵa qaratılıwı lazım. Bunnan basqa sırtqı kúshler hám insan iskerligi tásirinde payda bolǵan relef formalarında óz aldına ajıratıp kórsetiwimiz lazım.

Orındaǵı suw basseynlerine dárya, kól, bulaq qiredi. Sonlıqtan oqıwshılarǵa orınnıń gidrografiyası túsindirilip beriledi.

16. 3. 2. Arnawlı tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatları

Arnawlı tábiyiy-geografiyalıq oqıw sayaxatları ayırım temalar ótip bolınǵannan soń ámeliy kónlikpelerdi qáliplestiriw maqsetinde ótkiziledi. Máselen: litosfera, gidrosfera, atmosfera hám biosfera temaları ótip bolınǵannan soń ótkeriliwi múmkin.

165

Arnawlı tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatların ótkiziw tómendegi tártipte ámelge asırıladı. Oqıw sayaxatınıń maqseti hám wazıypaları, ótkiziw ornı, waqtı oqıtıwshı tárepinen islep shıǵıladı. Oqıw sayaxatı, sayaxat ótkiziw tártip qaǵıydaları haqqında oqıwshılar menen sáwbet ótkiziledi.

Arnawlı oqıw sayaxatları tómendegi temalarda alıp barılıwı múmkin. orınnıń relefin úyreniw; orınnıń ishki suwların úyreniw; orınnıń topıraǵı, ósimlik hám haywanat dúnyasın úyreniw; orınnıń landshaftların úyreniw;

Ulıwma tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatlarınan arnawlı tábiyiy geografiyalıq oqıw sayaxatlarınıń ózgesheligi tábiyattıń ayırım komponentlerin tereń hám hár tárepleme úyreniw bolıp esaplanadı. (B.A.Chernov, 1985)

Orındaǵı landshaftlar tómendegi tártipte ajratıladı:

Tábiyiy hám antropogen landshaftlar ajıratıp alınadı hám olar kartaǵa

túsiriledi;

Tábiyiy landshaftlardıń tiykarǵı túrleri anıqlanadı. (toǵaylar, terekler, qumlıqlar hám t.b.)

antropogen landshaftlardıń tiykarǵı túrleri anıqlanadı. (agrogen, gidrogen, jol, sanaat hám t.b.)

Mektep geografiyasında landshaft boyınsha ulıwma hám ápiwayı bilimler beriledi. Sonıń ushın oqıw sayaxatları dawamında da landshaftlar haqqında ápiwayı hám ulıwma bilimler beriliwi kerek. Mektep tábiyiy geografiyası kurslarında landshaft bólinip úyrenilmeydi, sonıń ushın sayaxat dawamında olar birliklerge ajıratılmaydı.

Tap sonday, basqa bólimlerdi de óz aldına úyreniw múmkin. Máselen: orınnıń relefin, topıraq qatlamın, ósimligin, haywanat dúnyasın úyreniw.

16. 4. Ekonomikalıq geografiyalıq sayaxatlar

Ekonomikalıq hám sotsiallıq baǵdardaǵı oqıw sayaxatları joqarı klasslarda ótkiziledi. Oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin bekkemleydi hám bir waqıttıń ózinde ekonomikalıq geografiyalıq izertlewler alıp barıw usılların izertleydi.

Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya boyınsha oqıw sayaxatları eki toparǵa bólinedi; ulıwma ekonomikalıq-geografiyalıq sayaxatlar, arnawlıekonomikalıqgeografiyalıq oqıw sayaxatları.

Ulıwma ekonomikalıq geografiya oqıw sayaxatları. Ulıwma ekonomikalıq sotsiallıq geografiyalıq oqıw sayaxatları oqıw jılınıń aqırında belgili bir predmet tolıq úyrenilip bolınǵannan soń alınǵan bilim hám kónlikpelerdi bekkemlew ushın ótkiziledi.

Ekonomikalıq hám sotsiallıq oqıw sayaxatları tómendegi tártipte ótkiziledi:

166

Oqıw sayaxatlarına tayarlıq dáwirinde oqıtıwshı tarepinen sayaxat ótkiziletuǵın orın tańlanadı, sol jerdiń ekonomikalıq geografiyalıq sharayatı haqqında maǵlıwmatlardı toplaydı. Oqıw sayaxatı rejesi islep shıǵıladı.

Oqıw sayaxatı ótkiziletuǵın kúni belgilengen waqıtta oqıwshılar jıynalǵanda oqıtıwshı jáne bir márte sáwbet ótkizedi. Oqıw sayaxatınıń maqseti, wazıypaları, obekti hám sayaxat dawamında oqıwshılar ámel qılıwı lazım bolǵan qaǵıydalar túsindiriledi. Sonnan soń oqıw sayaxatı baslanadı.

Orınnıń geografiyalıq sharayatın úyreniw tómendegi tártipte alıp barıladı. Obekttiń ekonomikalıq geografiyalıq ornın anıqlaw. Ekonomikalıq geografiyalıq obektlerdiń geografiyalıq ornın tiykarǵı mámleketlik áhmiyetke iye bolǵan avtomobil, hawa hám temir jollarǵa; rayon, wálayat oraylarına qaray jaylasıwı anıqlanadı.

Keyin orınnıń yaǵnıy obekttiń tábiyiy resursları úyreniledi. Tábiyiy resurslardı tómendegi toparlarǵa bólip úyreniledi; jer resursları, suw resursları, mineral resurslar, topıraq resursları, rekratsion resursları hám t.b..

Xalqı hám miynet resursları tómendegi tártipte úyreniledi; awıl yamasa mektep jaylasqan aymaqtıń xalqınıń sanı, aymaqlıq jaylasıwı hám basqa statistik maǵlıwmatlar, mamleketlik áxmiyetke iye jolları hám basqa kórsetkishleri anıqlanadı. Obekttiń xojalıǵı úyrenilip, onda sanaat hám awıl xojalıǵı tarawlarınıń rawajlanǵanlıǵı anıqlanadı.

Arnawlı ekonomikalıq geografiyalıq oqıw sayaxatları. Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya kurslarında kóbinese arnawlı oqıw sayaxatları ótkiziledi.

Arnawlı ekonomikalıq-geografiyalıq oqıw sayaxatlarında xojalıqtıń ayırım tarmaqları óz aldına tereń hám hár tárepleme úyreniledi. Máselen: mineral resursları, suw resursları, islep shıǵarıw kárxanaları hám t.b.

Arnawlı oqıw sayaxatları dawamında oqıwshılarda sanaat kárxanaları haqqında tereń bilim hám kónlikpeler qáliplestiriledi.

Sanaat kárxanaların tómendegi tártipte úyreniw múmkin:

1.Kárxananıń iske túsken waqtı, rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshları.

2.Kárxananıń ekonomikalıq-geografiyalıq ornı;

3.Kárxananıń qániygelesiwi

16. 5. Tarixıy geografiyalıq hám úlketanıw sayaxatları

Tariyxıy geografiyalıq úlketanıw sayaxatları mekteplerde, litsey hám kásipóner kolledjlerinde oqıwshılardıń shaxs sıpatında qáliplesiwinde tiykarǵı orın tútadı. Úlke tanıw izertlewlerinde oqıwshılar tómendegi iskerlikti ámelge asıradı.

167

Úlketanıwshılar úlke tanıw sayaxatları dawamında úlke haqqında óz aldına tariyxıy waqıyalar hám maǵlıwmatlar iye boladı.

Bul xızmet ruwxıy baǵdarǵa iye túrli quramalılıqqa iye bolǵan dárejelerden ibarat. Máselen: úlketanıwshılar ápiwayı bilimlerden baslap ekspediciyalardan alınǵan quramalı bilimlerge deyin iye boladı.

Ózgertiriwshi dóretiwshilik. Bul dóretiwshilik dawamında ámeliy-ruwxıy qádiriyatlar payda etiledi. (kórgizbeler, tariyxıy, úlketanıw múyeshleri, mektep muzeyleri).

Qádiriyatlarǵa baǵdarlanǵan dóretiwshilik tiykarǵı ruwxıylıq qásiyetke iye. Bul dóretiwshilik arqalı hár qanday insan ózi ushın hám jámiyet ushın ol yamasa bul tariyxıy maǵlıwmatlardı waqıyalardı, insanlardıń qaharmanlılıǵınıń áhmiyetin ańlaydı.

Qádiriyatlarǵa baǵdarlanǵan dóretiwshilik mádeniy qádiriyatlardı islep shıǵarıwshı, qálbinde olardı qabıllawshı sıpatında da kórsetiwge boladı. Máselen, úrp-ádetlerdiń

áwladtan-áwladqa ótiwi. Bunda úlken áwlad mádeniy qádiriyatlardı islep shıǵarıwı, jas

áwlad bolsa onı qabıl etiwine aytıladı.

Usı dóretiwshilik úlke tariyxı haqqında jańa bilimlerdi alıw processinde júdá

úlken áhmiyetke iye boladı. Úlke tariyxı haqqında tabılǵan hár qanday jańa maǵlıwmat úlke haqqındaǵı jańa bilim esaplanadı.

Joqarıda kórsetilgen tariyxıy-úlketanıwshılıq xızmetiniń barlıq túrleri bir-biri menen óz-ara tıǵız baylanısqan hám anıq dóretiwshilik sıpatında kórsetiledi.

Tariyxıy geografiyalıq úlketanıwshılıqtıń tiykarǵı obektleri tómendegiler bolıp esaplanadı:

úlkeniń qádimgi dáwirlerdegi tariyxıy waqıyaları;

úlkeniń orta ásirlerde payda bolǵan tariyxıy waqıyaları;

úlkeniń ǵárezsizlik jıllarındaǵı tariyxıy waqıyaları;

úlkeniń arxeologiyalıq sharayatı;

úlkeniń etnografiyalıq sharayatın úyreniw.

Úlketanıwshılıqtaǵı arxeologiyalıq baǵdar úlkedegi arxeologiyalıq esteliklerdiń jaylasıwı, saqlanıw sharayatı, túri anıqlanadı. Tabılǵan materiallıq zatlar arqalı úlkeniń qádimgi tariyxı tiklenedi.

Etnografiyalıq úlketanıwshılıqtıń obekti bolıp, úlkeniń mádeniy hám turmıslıq ózgeshelikleri esaplanadı. Úlkedegi tariyxıy hám mádeniy estelikler úlke tariyxın úyreniwde tiykarǵı materiallıq dáliller bolıp xızmet etedi.

Mádeniy estelikler-bul sotsiallıq waqıyalar qatarına kiredi hám sotsiallıq rawajlanıw processin belgilep beredi. Mádeniy esteliklerde tariyxıy waqıyalardıń izleri saqlanıp qalǵan boladı, olar qádimgi áwladlar haqqında maǵlıwmatlar beredi.

168

Sanaat esteliklerine monumental, suwretlew, ámeliy-dekorativ hám basqadatúrleri kiredi.

Hújjetli esteliklerge mámleketlik xújjetler, jazba hám sızılma hújjetler,kino-foto hújjetler, qádimgi qol jazbalar, folklor, kitaplar kiredi.

Kelip shıǵıwına qarap tariyxıy estelikler eki toparǵa bólinedi: zamanagóy tariyxıy estelikler; tariyxıy waqıyalardı máńgilestiriw maqsetine qurılǵan estelikler.

Zamanagóy esteliklerge tómendegiler kiredi:

jazba hám baspa hújjetler-jılnamalar, nızamlı hújjetler, maqtaw jarlıqları, jeke hújjetler hám t.b;

fotosúwretler, hújjetli kino kadrlar, jazıp alınǵan dawıslar;

materiallıq estelikler (ónermentshilik hám turmıs buyımları, taǵınshaqlar, teńgeler, ámeliy sanaat túrleri hám t.b.).

Tariyxıy esteliklerdiń ekinshi túrine tómendegiler kiredi:

memorial kompleksler, estelikler, monumentler, byustler, obeliskler, memorial taxtalar; arxitektura qurılısları hám t.b.

Etnografiyalıq estelikler xalıqtıń etnikalıq hám mádeniy turmısın kórsetedi. Etnografiya bul tariyx pániniń tarmaǵı bolıp, etnografiyalıq esteliklerdi analizlew tiykarında xalıqlar hám milletlerdiń kelip shıǵıwı, tarqalıwı, olardıń mádeniyatı hám turmısınıń ózine tán qásiyetlerin, tariyxiy hám mádeniy turmıs baylanısların úyretedi.

Etnografiyalıq estelikler tómendegi toparlarǵa bólinedi:

kúndelikli turmıs predmetleri,miynet quralları;

kiyimler hám taǵınshaqlar ónermentshilik, xalıq ámeliy sanaatı

predmetleri;

diniy máresimler, úrp-ádetlerde qollanılatuǵın predmetler;

Úlke tariyxın izertlewdiń maqseti hám wazıypalarınan kelip shıǵıp hár bir izertlew túri belgili bir tártipte alıp barıladı. Úlketanıw maqsetlerinde kóbinese bir kósheniń yamasa awıldıń tariyxı úyreniledi.

Arxeologiyalıq izertlewler eki úlken toparǵa bólinedi:

dala jumısları. Dalada tiykarǵı arxeologiyalıq qıdırıw hám qazıw jumısları aqırında esabat jazıladı. Usı esabat tariyxıy derek bolıp esaplanadı;

izertlew juwmaǵında alınǵan maǵlıwmatlardı analizlew.

Arxeologiyalıq izertlewlerdiń tiykarǵı deregi bolıp arxeologiyalıq estelikler esaplanadı. Arxeologiyalıq esteliklerge tómendegiler kiredi: qádimgi adamlardıń mánzilleri; qádimgi qalalar; qádimgi qábirler; qádimgi qurılıslar (kópirler, kanallar,), baylıqlar (teńgeler, taǵınshaqlar).

169

Orta Aziyada qádimgi adamlar jasaǵan mánzillerin qıdırıw qádimgi suwǵarıw sistemaları tarqalǵan orınlarda alıp barıladı. Sebebi kóp ǵana qádimgi mánziller suwǵarıw sistemaları boylap jaylasadı.

Arxeologiyalıq qazıw júmısları dalada alıp barılatuǵın tiykarǵı arxeologiyalıq izertlewler esaplanadı. Qazıw jumısların alıp barıwdan aldın anıq obekt tańlap alınadı hám estelik jaylasqan orınnıń planı dúziledi.

Soń izertlew jumısları tómendegi tártipte alıp barıladı:

1.Hár bir qatlam ushın plan dúziledi hám onda anıqlanǵan tabılmalar belgilenedi hám imarattıń qaldıqları sızıladı. Hár bir tabılma qaysı kvadrattan hám qaysı tereńlikten tabılǵanlıǵı jazıp qoyıladı.

2.Hár bir tabılma oralıp etiketka japıstırıladı, etiketkada esteliktiń atı, jılı, sanı, kvadrat sanı, tereńligi jazıp qoyıladı.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Oqıw sayaxatlarınıń maqset hám wazıypaları nelerden ibarat?

2.Tábiyiy geografiyalıq sayaxatlardıń tiykarǵı maqseti ne?

3.Oqıw sayaxatlarınıń qanday túrlerin bilesiz?

4.Ulıwma hám tábiyiy geografiyalıq sayaxatları qaysı waqıtları ótkiziledi? 5.Sotsiallıq hám ekonomikalıq oqıw sayaxatları qaysı klasslarda ótkiziledi?

6.Sanaat hám awıl xojalıǵı kárxanaları qanday tártipte úyreniledi?

7.Tariyxıy-geografiyalıq úlketanıwshılıqtıń obektlerine neler kiredi?

8.Arxeologiyalıq izrtlewler neshe toparǵa bólinedi?

XVII-BAP. KLASSTAN TÍS JUMÍSLAR

Klasstan tıs jumıslar ulıwma bilim beretuǵın mekteplerde tiykarǵı tálimtárbiyalıq áhmiyetke iye. Sonıń ushın klasstan tıs jumıslar tálim tiziminiń ajıralmas bólimi esaplanadı. Klasstan tıs jumıslarǵa geografiya dógeregi, klasstan tıs oqıwlar, geografiyalıq konferenciyalar, geografiyalıq kesheler, geografiyalıq kartalar, geografiyalıq sekciyalar, geografiyalıq jámiyetler, úlketanıw muzeyi, geografiyalıq klublar kiredi.

Klasstan tıs jumıslar oqıwshılardıń biliw iskerligin rawajlandırıwda, tábiyatqa hám óz watanına muxabbat ruwxında tárbiyalawda, óz watanlaslarınıń jetiskenliklerine maqtanısh sezimlerin qáliplestiriwde úlken áhmiyetke iye, sonlıqtan klasstan tıs jumıslarınıń maqseti hám wazıypaları anıq islep shıǵılsa olardıń nátiyjesi joqarı boladı.

170

17. 1 Klasstan tıs jumıslardıń maqseti hám wazıypaları

Klasstan tıs jumıslardıń tiykarǵı maqseti tómendegilerden ibarat: oqıwshılardı tábiyattı túsiniwge hám tábiyattı súyiwge úyretiw, ózi jasap turǵan ornı haqqında

Geografiyalıq dógereklerde, geografiyalıq kesheler, geografiyalıq hápteler hám t.b. klasstan tıs jumıslar alıp barıladı. Onda oqıwshılar oqıtıwshınıń tapsırmasına muwapıq tábiyat haqqında túrli ilimiy hám kórkem ádebiyatlar menen tanısadı. Usı ádebiyatlar menen tanısıw hám berilgen tapsırmanı orınlaw dawamında olarda tábiyat hám tabiyat qubılısları, tábiyattı qorǵaw haqqında bilimler qáliplesedi.

Tábiyat hám tábiyattı qorǵaw,asırap abaylaw boyınsha berilgen tapsırmalarda qorıqxanalar, milliy baǵlar, buyırtpaxanalar, joǵalıp ketken hám joǵalıp ketiw aldında turǵan ósimlik hám haywanlar dúnyası, tábiyatta siyrek ushıraytuǵın estelikler haqqında maǵlıwmatlar áhmiyetli orındı iyeleydi.

Ózi jasap turǵan ornı haqqında bilimlerdi tereńlestiriw. Jasap turǵan orın haqqında bilimlerdi tereńlestiriw klasstan tıs jumıslardı orınlawda keń úyreniledi. Bunıń ushın oqıtıwshı tómendegi baǵdarlar boyınsha maǵlıwmatlardı oqıwshılarǵa tapsırıwı lazım:

orınnıń tábiyiy geografiyalıq sharayatı haqqında: geografiyalıq jaylasıwı, geologiyalıq dúzilisi, paydalı qazılmaları, relefi, klimatı, ishki suwları, topıraǵı, haywanat dúnyası;

orınnıń ekonomikalıq-geografiyalıq sharayatı haqqında: ekonomikalıq geografiyalıq ornı, tábiyiy resursları, xalqı, xojalıǵı, transportı hám sırtqı ekonomikalıq baylanısları;

rekreatsion hám turistlik obektleri.

Usı baǵdarlar boyınsha oqıtıwshı oqıwshılarǵa óz aldına tapsırmalar beriwi múmkin. Al orınnıń topıraǵı, ósimligi hám haywanat dúnyası haqqında maǵlıwmatlardı oqıw sayaxatları dawamında jıynalǵan maǵlıwmatlardan paydalanıwı múmkin.

Usı sayaxatlar dawamında oqıwshılar ózi jasap atırǵan ornı haqqında bilimlerin jánede tereńlestiredi.

Oqıwshılardıń geografiya pánine qızıǵıwshılıǵın oyatıw. Geografiya dógereginde, geografiyalıq keshelerde hám basqa da klasstan tıs jumıslarda geograf sayaxatshı alımlar, materiklerdiń payda bolıw tariyxı, xalıq xojalıǵınıń

171