Geografiyanı oqıtıw metodikası

kúndelikli baspa sóz, radio ham televidenie maǵlıwmatlarınan da sabaq mazmunın islep shıǵıwda paydalanıw múmkin;

Dáslep sabaqtıń tárbiyalıq hám ideyalıq mazmunı islep shıǵıladı. Sabaq júdá quramalasıp, materiallar kóbeyip ketpesligi ushın oqıw teması mazmunı islep shıǵılǵanda tiykarǵı, ekinshi dárejeli, qosımsha materiallar ajıratıladı. Ekinshi dárejeli hám qosımsha materiallar sabaqtıń tiykarǵı mazmunın aydınlastırıw hám tereńlestiriw maqsetinde paydalanıladı. Ayırım jaǵdaylarda sabaqta gózlengen materiallardı úyrenip bolmaydı, bunday waqıtlarda qalǵan material úyge tapsırma sıpatında beriledi hám onı oqıwshılar jeke túrde úyrenedi.

Sabaq mazmunın islep shıǵarılǵannan soń oqıtıwshı onı bayan qılıw rejesin islep shıǵadı.

Oqıtıw metodikasın tańlaw. Oqıtıw metodların tańlaw sabaqtıń maqseti hám oqıw materiallarına, úyreniletuǵın temanıń usı kursta tutqan ornına da baylanıslı. Hár bir pándi úyrengen sayın oqıwshılardıń bilimleri artıp baradı, sonlıqtan joqarı klasslarda reproduktiv, dóretiwshilik usılların da qollaw múmkin: Ózbekstan tábiyiy geografiyasınıń regional bólimin oqıwshılar kartalar járdeminde jeke túrde úyreniwleri múmkin. Tap sonday jumıslardı oqıwshılar dúnyanıń juzi ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiyasın óz aldına úyreniwde de ámelge asırıwları múmkin. Oqıtıw metodların tańlawda oqıwshılardıń jaslarıda esapqa alınıwı lazım. Tómengi klass oqıwshıları uzaq waqıt dıqqat penen esite almaydı. Tez jalıǵadı hám zerigedi. Sonıń ushın tómengi klasslarda oqıtıwshı oqıtıw metodların tez-tez ózgertip turıwı zárúr. Bunda oyınlardan paydalanıw úlken nátiyje beredi, sebebi bunday sharayatta oqıwshılar jalıqpaydı hám kerekli bilim hám kónlikpelerdi tez ózlestiredi.

Sabaq ushın oqıw quralların tanlaw tiykarǵı jumıslardan esaplanadı. Oqıw quralların tańlaw oqıtıwshı ushın quramalı bolmaǵan jumıs esaplanadı, sebebi dástúrde hár bir tema boyınsha zárúr bolǵan oqıw qurallarınıń túrleri berilgen boladı. Oqıtıwshınıń wazıypası olardan sabaqtıń qaysı bóliminde hám qanday paydalanıwdı islep shıǵıw esaplanadı. Oqıw quralları boyınsha sorawlar hám tapsırmalar islep shıǵıladı. Bul oqıwshılardı bilim hám kónlikpelerdi iyelewlerin ańsatlastıradı.

Oqıw quralların tańlaǵanda tómendegilerde esapqa alıw zárúr:

oqıw quralları sabaqtıń mazmunına say bolıwı lazım;

oqıw quralları tanlanǵan oqıw metodı mazmunın toltırıwı zárúr;

oqıw quralları oqıwshılardıń jasına hám qábiletlerine say bolıwı lazım;

oqıw quralları ámeliy hám óz betinshe jumıslardı alıp barıw ushınimkan jaratıwı lazım;

152

oqıw quralları oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin iyelewin ańsatlastırıwı lazım;

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Geografiya tálimin shólkemlestiriwdiń tiykarǵı formaların dúziń.

2.Tiykarǵı bilimlerge neler kiredi?

3.Ekinshi dárejeli bilimlerdiń wazıypası nelerden ibarat?

4.Geografiya sabaqlarında qanday kásipler haqqında oqıwshılarǵa maǵlıwmatlarberiw múmkin?

5.Sabaqtıń dúzilisin anıqlaw qalay ámelge asırıladı?

6.Sabaq ótiw ushın oqıtıw metodları qalay tańlanadı?

7.Geografiya sabaqlarında ekonomikalıq tárbiya qanday ámelge asırıladı?

8.Geografiya sabaqlarında ekologiyalıq tárbiya qanday ámelge asırıladı?

XV-BAP. GEOGRAFIYA SABAǴÍNÍŃ TÚRLERI

Geografiya sabaqların tálimli shólkemlestiriw eń tiykarǵı túrlerinen esaplanadı. Geografiya sabaqları didaktikalıq maqsetlerge qarap tómendegi túrlerge bólinedi. Kirisiw sabaǵı: aralas sabaq; lekciya sabaǵı; tákirarlaw sabaǵı;

15.1. Kirisiw sabaǵı

Kirisiw sabaǵı ulıwma tálim mekteplerinde geografiya pánlerin úyreniwde jollama wazıypasın atqaradı.

Kirisiw sabaǵınıń tiykarǵı maqseti belgili bir kurs boyınsha bilim hám kónlikpelerdi beriw bolıp esaplanadı. Kirisiw sabaǵı tómendegi bólimlerden ibarat; oqıu jılınıń basında ótkiziletuǵın kirisiw sabaǵı; iri temalardı úyreniwden aldın shólkemlestiriletuǵın kirisiw sabaǵı; sherek baslanıwında ótkiziletuǵın kirisiw sabaǵı.

Oqıw jılınıń basında birinshi sabaqta oqıtıwshı tómendegi jumıslardı orınlaydı:

sabaqlıq hám maǵlıwmatlar menen tanıstırıw;

sabaqlıqtıń dúziliwi menen tanıstırıw (bólimler, baplar, úlgiler, súwretler,

kesteler);

sabaqlıqtan paydalanıw tártibi menen tanıstırıw. Taza tutıw, jırtpaw, sızbaw, jazbaw hám t.b. Iri bólimlerdi úyreniwde de kirisiw sabaqlarınan paydalanıw múmkin.

“Tábiyiy geografiya” baslanǵısh kursı (5-klass) jer qabıqları bólimin úyreniwden aldın kirisiw sabaǵın ótkiziw múmkin. Onda tómendegi jaǵdaylarǵa itibar beriliwi lazım:

geografiyalıq qabıq haqqında; litosfera, gidrosfera. atmosfera hám biosferalardan ibarat ekenligi;

153

litosfera qattı zatlardan, gidrosfera suyıq zatlardan (suw), atmosfera gaz tárizli zatlardan, biosfera bolsa tiri zatlardan ibarat ekenligi haqqında bilimler qáliplestiriledi hám ulıwma túsinikler payda boladı.

Ekonomikalıq geografiya sabaqlarında da kirisiw sabaqların shólkemlestiriw múmkin. Máselen: “Dúnya júzi ekonomikalıq geografiyası” kursında dúnya xojalıǵın ótiwden aldın kirisiw sabaǵı ótkiziw múmkin. Onda tómendegi jaǵdaylarǵa oqıwshılar dıqqatı qaratıladı:

dúnya xojalıǵı haqqında túsinik beriledi;

dúnya júzi xojalıǵınıń tarawlıq strukturası sızıp kórsetiledi (4-súwret);

Dúnya júzi xojalıǵı

Budan soń sanaat, awıl xojalıǵı, transport hám xalıqaralıq ekonomikalıq baylanıslardıń dúzilisi óz aldına túsindiriledi. Máselen: transport tarmaǵı tómendegi bólimlerge bólip úyreniledi: qurǵaqlıq, suw, hawa, elektron;

Kirisiw sabaǵında bir tema úyrenilgeni ushın onda sabaqtıń barlıq elementleri tolıq emes. Kirisiw sabaǵında shólkemlestiriw bólimi, jańa bilimlerdi úyreniw, ayırım jaǵdayda waqıt jeterli bolsa bilimlerdi bekkemlew hám úyge tapsırma beriw ámelge asırıladı. Kópshilik jaǵdaylarda kirisiw sabaǵında tiykarınan jańa material

ótiledi,sonlıqtan úyge tapsırma berilmewi múmkin.

15. 2. Aralas sabaq

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde eń keń tarqalǵan sabaq túri aralas sabaqlar. Aralas sabaqlarda bir neshe didaktikalıq maqsetler ámelge asırılıp,onda oqıw procesiniń hámme bólimleri bar. Jańa bilimlerdi ózlestiriw; alınǵan bilimlerdi analiz etiw hám pikirlew; alınǵan bilimlerdi bekkemlew; alınǵan bilimlerdi este saqlap qalıw; ózlestirilgen bilimlerdi qollanıw;

154

Bul sabaqlarda tómendegi maqsetler ámelge asırıladı: jańa temanı úyreniw; geografiyalıq kónlikpelerdi qáliplestiriw; alınǵan bilim hám kónlikpelerdi tekseriw.

Aralas sabaqlar tómendegi bólimlerden ibarat: shólkemlestiriwshi bólim. Bul bólimde joqlama qılınadı, oqıwshılardıń sabaqqa tayarlıǵı yaǵnıy oqıw quralları; úyge berilgen wazıypa tekseriledi; jańa sabaqtıń maqseti hám wazıypaları, aldıńǵı sabaq penen jańa tema arasında baylanıslılıq anıqlanadı hám túsindiriledi; alınǵan bilimler bekkemlenedi hám sabaqta oqıwshılar iskerligi tekseriledi; úyge tapsırma hám onı orınlaw boyınsha kórsetpeler beriledi. ( I.V. Dushına, 1985).

Aralas sabaqtıń bólimlerindegi maqsetlerdi ámelge asırıwda óz aldına metodlar tanlanadı, oqıtıwshı hám oqıwshılardıń birgelikte iskerliginiń formaları islep shıǵıladı.

Degen menen, aralas sabaqtıń turaqlı túrde bir formada ótiliwi oqıwshılardıń sabaqqa qızıǵıwshılıǵın hám dıqqatın páseytirip jiberedi hámde olardı zeriktirip qoyadı. Sonlıqtan aralas sabaqtıń quramın, metodların hám dóretiwshilik formaların tez-tez almastırıp turıw lazım boladı.

Aralas sabaq tómendegi jaǵdaylarda ótkiziledi: kóp saatlarǵa mólsherlengen temalardı úyreniwde; ótkiziletuǵın tema aldın ótilgen sabaq mazmunı menen baylanısqan bolsa;

Eger aralas sabaq teması aldıńǵı ótilgen sabaq penen baylanısqan bolsa, sabaqtı oqıushılar ótken sabaqta ózlestirilgen bilimlerdi tekseriw hám bahalawdan baslanadı.

Bunday jaǵdaylarda úyge tapsırma jańa temanı ótiwden aldın yamasa ózlestirilgen bilimlerdi bekkemlewden aldın beriledi. Úyge tapsırma berilgende onı orınlaw boyınsha metodikalıq kórsetpeler anıq túsinerli bolıwı lazım.

Házirgi waqıtta geografiya tálimi mazmunında teoriyalıq bilim beriwdiń artıp barıwın esapqa alıp, bilimlerdi bekkemlewdi jańa temanı túsindirip atırǵanda ámelge asırıw múmkin. Máselen: taw dizbekleri temasın ótiwde magmatikalıq shógindi hám metamorfikalıq taw jınıslarınıń payda bolıwı hám tarqalıwın túsindiriw dawamında usı bilim hám kónlikpelerdi birden quramalastırıp hámulıwmalastırıp ketiw múmkin.

Bunda oqıw materialı belgili bólimlerge bólinedi hám hár bir bólimi boyınsha bilim hám kónlikpeler bekkemlenedi, máselen: magmatikalıq taw jınısların túsindirgennen soń alınǵan bilimlerdi birden quramalastırıp ketiw múmkin. Bunda magmatikalıq taw jınıslarınıń payda bolıwı (intruziv, effuziv) hám olardıń ózgesheliklerine túsinik beriledi.

Demek, aralas sabaqtıń bólimleri qatıp qalǵan nárse emes, onı metodikalıq jaqtan ózgertirip turıw lazım boladı. Bazı jaǵdaylarda dáslep jańa temanı ótip, soń

155

úyge berilgen tapsırmanı tekseriw múmkin. Ayrım hallarda sabaqtı úyge tapsırma beriw menen de baslaw múmkin.

Aralas sabaqtı 5-klassta “Plan hám reje”, “Jer qabıqları” 6-klassta hár bir materik ham okeannıń tábiyiy sharayatın ótiwde qollanıw múmkin.

15. 3. Jańa temanı úyreniw sabaǵı

Bul sabaq túri tolıq jańa temanı ótiwge baǵıshlanadı. Sonıń ushın onda úyge berilgen wazıypanı tekseriw hám bahalaw bólimi bolmaydı. Usı sabaq tómendegi jaǵdaylarda qollanıladı.

Sabaqtıń kólemi úlken bolǵan jaǵdayda;

Sabaq quramalı bolǵan jaǵdayda.

Bul sabaqlarda tiykarǵı oqıtıw metodı bolıp túsindiriw esaplanadı. Bunda oqıtıwshı klass taxtasınan, kartalardan, sızılmalardan, súwret hám kestelerden, qosımsha ádebiyatlardan paydalanıladı.

Ótilgen temanı bekkemlew maqsetinde oqıwshılarǵa qatar tapsırmalar beriw múmkin. Bul jańa materiallardı ózlestiriwdi ańsatlastıradı. Máselen: dúnya siyasiy kartasın úyrengende siyasiy kartadan paydalanıp tómendegi wazıypalardı oqıwshılarǵa tapsırıw múmkin:

-XX ásirdiń basına shekem dúnyada qanday iri mámleketler bar edi;

-Birinshi dúnya júzi urısınan soń dúnya siyasiy kartasında qanday ózgerisler

júz berdi;

-Ekinshi dúnya júzilik urıstan keyin qaysı ǵárezsiz mámleketler júzege

keldi;

-XX ásirdiń aqırında qaysı mámleketler bólinip, qaysı mámleketler

birlesti.

Jańa temanı úyreniw sabaǵı tómendegi bólimlerden ibarat: sabaqtıń maqsetin anıqlaw; jańa temanı túsindiriw dawamında oqıwshılardıń biliw iskerligin shólkemlestiriw lazım; temanı óz aldına bólimleri boyınsha ulıwmalastırıw hám bekkemlew; ózlestirilgen bilim hám kónlikpelerdi ámelde qollaw boyınsha oqıwshılarǵa tapsırmalar beriw; úyge tapsırma beriw.

15. 4. Geografiyalıq kónlikpelerdi qáliplestiriw sabaǵı

Sabaqtıń tiykarǵı wazıypası geografiya predmetleri ushın say bolǵan kónlikpelerdi qáliplestiriw. Kónlikpeler teoriyalıq bilimlerdi ózlestiriwge, bekkemlewge hám ámelde qollawǵa imkan beredi. Kóp hallarda bul sabaqlardı bilimlerin bekkemlew hám geografiyalıq kónlikpelerdi qáliplestiriw sabaǵı da dep ataladı. Oqıtıwshınıń bilimin asırıwdaǵı wazıypalardıń qoyılıwı oqıwshılardıń

156

ámeliy iskerliginiń artıwı menen áhmiyeti jánede artadı. Bunday sabaqlarda oqıwshılar iskerliginiń tiykarǵı forması bolıp ámeliy jumıslardı orınlaw esaplanıp,onı orınlaw dawamında oqıwshılarda geografiyalıq kónlikpeler qáliplesedi.

Ámeliy jumıslar eki túrge bólinedi: oqıtatuǵın (úyretetuǵın) hám juwmaqlawshı. Úyrenetuǵın ámeliy jumıslardıń maqseti oqıwshılarǵa belgili bir geografiyalıq

tapsırmalardı úyretiw. Máselen: geografiyalıq koordinatalardı anıqlaw, dárya suw sarpın esaplaw, territoriyanıń tábiyiy geografiyalıq bóliniwin dúziw; demografiyalıq kórsetkishlerdi esaplaw; Demek, úyreniwshide ámeliy jumıslar uaqtında túrli kónlikpeler qáliplestiriledi, tiyisli bilimler bekkemlenedi.

Birneshe úyreniwshi ámeliy jumıslardan soń juwmaqlawshı ámeliy jumıs ótkiziledi. Onıń maqseti alınǵan bilim hám kónlikpelerdiń ózlestiriw dárejesi tekseriledi. Máselen: Tómengi Ámiwdárya úlkesiniń tábiyiy geografiyalıq dúzilisi kónlikpeleri qáliplestirilgennen keyin Ózbekstannıń basqa tábiyiy geografiyalıq úlkelerin oqıwshılar ámeliy shınıǵıw sabaqlarda óz betinshe úyreniwleri múmkin.

Bunıń ushın tábiyiy geografiyalıq úlkelerdi úyreniw texnologiyasınıń 3-modulli dizimin islep shıǵıw lazım.

Hár bir tábiyiy geografiyalıq okrug tómendegi modullerge bólip úyreniledi: tábiyiy geografiyalıq rayonnıń geografiyalıq jaylasıwı hám shegaraları, jer betiniń dúzilisi, geologiyalıq sharayatı hám paydalı qazılmaları, ishki suwları, topıraǵı ósimligi hám haywanat dúnyası. Usı moduller jánede mayda modullerge bólinedi. Máselen: ekinshi moduldi tómendegi modullerge bóliwimiz múmkin: relefi; rayonnıń geologiyalıq dúzilisi; rayonnıń paydalı qazılmaları. Oqıwshılar bilim hám kónlikpelerin jaqsı ózlestiriwleri ushın usı modullerdi jánede maydaraq bólimlerge bóliw múmkin; janılǵı-energetika paydalı qazılmaları; metallar; metall emes paydalı qazılmalar(5- suúret). Geografiyalıq qubılıslar hámde obektlerdi de modullerge ajratıw múmkin.

Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya sabaqlarında hámme xalıq xojalıǵı tarmaqları yamasa ayırım mámleketlerdi modul texnologiyasınan paydalanıp úyreniw múmkin. Máselen: dúnya sanaatın úyreniwde onı tómendegi modullerge bólip úyreniw múmkin: metallurgiya sanaatı; mashina qurılısı; jeńil sanaat; qurılıs; azıq-awqat sanaatı; hám t.b. Olar óz náwbetinde jánede mayda modullerge bólinip ketedi. Máselen: mashina qurılısı tómendegi modullerge bólinedi: avtomobil soǵıw, stanok soǵıw, podshipnik islep shıǵarıw, teplovoz qurılısı, samolyot qurılısı, awıl xojalıǵı mashina sanaatı, keme qurılısı hám t.b.

Geografiyalıq kónlikpe hám bilimlerdi qáliplestiriw sabaǵı tómendegi bólimlerge bólinedi: tálimli hám tárbiyalı wazıypalardı qoyıw; oqıwshılardı oqıw quralları menen tanıstırıw (sabaqlıq, karta, kesteler, diagrammalar) olardıń ámeliy

157

shınıǵıwlardı orınlawda zárúrligi; oqıw jumısların, usılların ózlestiriw boyınsha kórsetpeler beriw; ámeliy jumıslardı orınlaw ushın kórsetpeler beriw; orınlanǵan ámeliy jumıslar nátiyjelerin rásmiylestiriw; úyge tapsırma beriw hám onı orınlaw boyınsha kórsetpeler beriw;

Ámeliy jumıslardıń orınlanıwı hám nátiyjeliligi sabaqtı anıq shólkemlestiriwine baylanıslı; salıstırıw; ápiwayı esap kitaplardı orınlaw; belgili reje yamasa forma tiykarında geografiyalıq qubılıslardıń sıpatlamasın dúziw; baylanıslardı anıqlaw; karta menen islew hám t.b.

Geografiyalıq bilim hám kónlikpelerdi qáliplestiriw sabaǵında tek juwmaqlawshı ámeliy jumıslar orınlanadı. Bunday sabaqlar tómendegi shólkemlestiriw bólimlerinen ibarat; sabaqtıń maqsetin qoyıw; jańa bilimlerdi túsindiriw processinde oqıwshılardıń biliw iskerligin shólkemlestiriw; sabaqtıń regional bólimleri boyınsha juwmaqlaw hám bekkemlew; alınǵan bilim hám kónlikpelerdi ámelde qollanıw; úyge tapsırma beriw.

158

Ústirt tábiyiy geografiyalıq rayonı

159

15. 5. Tákirarlaw, ulıwmalastırıw hám bilimlerdi tekseriw sabaqları

Tákirarlaw sabaǵı. Geografiya táliminde keń tarqalmaǵan, júdá kem jaǵdaylarda ǵana qollanıladı. Sebebi, hár bir geografiya sabaǵında turaqlı túrde oqıwshılardı bilim hám kónlikpeleri tekserilip barıladı.

Tákirarlaw sabaqları tómendegi jaǵdaylarda qollanıladı:

Iri bólimler hám temalar ótip bolınǵannan soń bilimlerdi bekkemlew

maqsetinde;

Jańa tema materialı aldıńǵı sabaqlar menen baylanısqan bolsa, tákirarlaw jańa temanı ózlestiriwge járdem berse;

Geografiya táliminde tákirarlaw sabaǵın qashan ham qaysı temanı úyreniwde qollawdı oqıtıwshı sheshedi. Tákirarlaw sabaqların tómendegi temalardı úyreniwden soń qollanıw múmkin: jer qabıqları, materikler hám okeanlar tábiyiy geografiyası.

Bilimlerdi ulıwmalastırıw sabaǵı. Bilimlerdi ulıwmalastırıw sabaǵı tómendegi bólimlerden túradı: sabaqtıń maqseti hám wazıypaları menen tanıstırıw; tálimtárbiyalıq wazıypalardı orınlaw; sabaqtı juwmaqlaw; úyge tapsırma beriw.

Házirgi waqıtta ulıwmalastırıw sabaǵı keń tarqalmaqta. Olar mektep geografiya kurslarınıń hámmesinde kózde tutılǵan. Kóp jaǵdaylarda bunday sabaqlardı ulıwmalastırıwshı tákirarlaw sabaǵı dep te ataladı. Sebebi bilimler ulıwmalastırılǵanda olar álbette tákirarlanadı.

Bilimlerdi ulıwmalastırıwdıń áhmiyeti tómendegishe:

Bilimlerdi ulıwmalastırıw oqıwshılar sanasına dúnya qaras ideyaların qáliptestiriwde úlken áhmiyetke iye.

Bilimlerdi ulıwmalastırıw hár bir geografiya predmetindegi bilimlerdi sistemalastırıwda yaǵnıy tártipke salıwda úlken áhmiyetke iye.

Yaǵni, geografiyalıq obektler uqsas belgilerge qarap sistemalarǵa yamasa toparlarǵa bólinedi. Máselen: dárya alapları, tegislik landshaftları, shóller, rawajlanıp atırǵan mámleketler, rawajlanǵan mámleketler, evropoidlar, mongoloidlar, negroidlar hám t.b.

Sonıń ushın ulıwmalastırıwshı sabaqlardı iri bólimlerdi úyrenip bolınǵannan soń

ótkiziledi.

Ulıwmalastırıwshı sabaqlardıń tiykarǵı ózgesheliklerdiń biri oqıwshılar bilimlerin sistemalastırıw hám ulıwmalastırıw tiykarında jańa bilim hám kónlikpelerge iye bolıwı bolıp tabıladı. Sonıń ushın oqıwshılar ózleriniń bilimlerine tiykarlanıp dúnya qaras ideyalarınıń ulıwma belgileri, principlerin iyelew boyınsha geografiyalıq kónlikpelerge iye boladı.

160

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Kirisiw sabaǵı qanday sharayatlarda ótiledi?

2.Kirisiw sabaǵınıń maqseti nelerden ibarat?

3.Aralas sabaq qanday quramlı bólimlerden ibarat?

4.Aralas sabaqtıń maqseti nelerden ibarat?

5.Jańa temanı úyreniw sabaǵı qanday sharayatda ótkiziledi?

6.Sabaqtıń tiykarǵı túrleriniń sızılmasın sızıń.

7.Geografiyalıq kónlikpelerdi qáliplestiriw sabaǵı qanday quramlı bólimlerdenibarat?

8.Qaysı sabaq túri júdá kem qollanıladı?

161