Geografiyanı oqıtıw metodikası

13. 3. Geografiya táliminde xabar texnologiyalarınan paydalanıw

Ulıwma bilim beretuǵın orta mektepler hám de akademiyalıq litsey hám kásipóner kolledjlerinde xabar texnologiyalarınan paydalanıw zamanagóy tálimniń hámme tarawlarında eń tiykarǵı wazıypalardıń biri bolıp kelmekte. Házirgi uaqıtta bilim alıwda ulıwma xabar qurallarınan paydalanıwdı shólkemlestiriw boyınsha úlken jumıslar ámelge asırılmaqta.

Ulıwma bilim beriw mekteplerin xabar quralları menen támiynlew quramalı máselelerden esaplanadı. Sebebi xabar quralların qáliplestiriw hám jańaların islep shıǵıw boyınsha ilimiy-izertlew hám tájiriybe sınaw jumısları alıp barıladı. Bunıń nátiyjesinde xabar qurallarınıń jańa modelleri júzege keledi. Sonıń ushın oqıw orınlarında xabar quralların bárqulla jańalap turıw lazım.

Bilimlendiriw tarawın xabar quralları menen támiynlew nátiyjesinde qatar atama hám túsinikler júzege keledi. Biraq mekteplerde kompyuterdiń payda bolıwı menen júzege kelgen túsinik hám atamalar bir mazmunda emes. Bunda “Kompyuterlestiriw” hám “Xabarlastırıw” túsinikleri haqqında baradı. Ayırım jaǵdaylarda eki atamadan biri kollanılmaqta.

“Kompyuterlestiriw” yamasa “Xabarlastırıw” degende ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerinde, akademiyalıq litsey hám kásip-óner kolledjleriniń kompyuterler menen támiyinlew hám de túrli maǵlıwmatlardı ózlestiriw hám alıw túsiniledi.

XX ásirdiń 80-jıllarınan baslap hár bir mektepte kompyuter xanaları shólkemlestirile baslandı. Biraq izertlew jumısları sonı kórsetedi ulıwma bilim mektepleri kompyuterlestiriw nátiyjesinde tálim-tárbiya procesinde keskin ózgerisler bolmadı. Bul tómendegi jaǵdaylarda kórsetilgen:

a)oqıtıw iskerligi texnologiyasında motivaciya ózgermedi;

b)oqıtıwshı iskerliginiń motivaciyası ózgermedi;

v)oqıw processinde basqarıw texnologiyası ózgermedi;

Al usı dawirdegi tereńlestirilgen arnawlı mekteplerde bilimlendiriw procesinde úlken ózgerisler júz berdi.

Keyinirek ámeliy pedagogikada kompyuterlerdi qollanıw boyınsha tiykarǵıhám baslı baǵdarlar qáliplesti. Olar tómendegilerde kórsetilgen:

informatika hám esaplaw texnikası tiykarların úyreniw;

bilimlendiriw processinde xabar texnologiyaların qollanıw;

xabar texnologiyaları járdeminde tálim orayları hám bilimlendiriw sistemaların basqarıw.

142

Bul bolsa xabar texnologiyaların qollanıwdı birinshi dárejeli jumıslar qatarına qosıwǵa imkan beredi. Usı tarawda alınǵan nátiyjeler ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdi kompyuterlestiriwge ketken qárejetlerdi qaplawı múmkin.

Bilimlendiriw procesiniń nátiyjeliligin asırıwda jańa tálim texnologiyaları úlken áhmiyetke iye. Jańa tálim texnologiyaları tómendegilerge imkan beredi:

a)hár bir mektep oqıwshısı óziniń jeke bilimin rawajlandıradı;

b)oqıw procesin ózgertiriwge, sistemalı rejelestiriwge imkan beredi;

v) oqıwshılardıń biliw iskerligin nátiyjeli shólkemlestiriwge imkan beredi. Bunday jandasıw kompyuterdi biliw qurallarına aylandıradı.

Tálim oraylarında kompyuterlerden nátiyjeli paydalanıw qatar shólkemlestiriw pedagogikalıq izleniwlerin sheshiw menen baylanıslı.

Elektron pochta imkaniyatlarınan paydalanıwda, sabaq hám sabaqtan tıs waqıtlarda jáhán kommunikatsion tarmaǵı internetten paydalanıwda arnawlı metodikalıq tayarlıqtı talap qıladı. Sonlıqtan mekteplerdi zamanagóy xabar texnologiyaları menen támiyinlew eń áhmiyetli uazıypalardan biri esaplanadı.

Geografiya táliminde informaciyalıq texnologiyalardan paydalanıwdıń tómendegi sharayatların atap ótiw lazım;

geografiya oqıtıwshısı informaciyalıq texnologiyalardan paydalanıw kónlikpesine iye bolıwı shárt;

mektep oqıwshıları kompyuterlerden paydalanıw kónlikpesine iye bolıwı

shárt;

mektepte kompyuterler klassı bolıwı shárt.

Geografiya táliminde informaciyalıq texnologiyalardı qollanıw tómendegi baǵdarlarda alıp barılmaqta. Elektron sabaqlardan paydalanıw; elektron kartalardan paydalanıw; Internet imkaniyatlarınan paydalanıw; videofilmlerden paydalanıw; aralıq oqıtıw texnologiyalarınan paydalanıw.

Házirgi dáwirde júdá kóp sabaqlıqlardıń elektron versiyaları jaratılmaqta. Sonlıqtan oqıwshılar berilgen temanı elektron sabaqlıqtan tawıp onı oqıtıwshı járdeminde, yaki óz betinshe úyreniwi múmkin. Bunda oqıtıwshı tekstti úyretiwde túsinikler berip baradı. Teksttegi sızılmalar, súwretler, kartalar, kesteler óz aldına túsindiriledi. Sabaqtıń aqırında kompyuter arqalı oqıwshılarǵa sorawlar beriwi múmkin. Oqıwshılar bolsa kompyuter arqalı juwap beredi. Olardıń bergen juwapları oqıtıwshı tárepinen bahalanadı.

Geografiya táliminde kartalar tiykarǵı oqıw qurallarınıń biri bolıp esaplanadı. Óz betinshe jumıs orınlanıwında elektron kartalardan paydalanıw múmkin. Elektron kartalar arqalı tómendegi jumıslar orınlanadı:

143

elektron karta arqalı tábiyiy geografiyalıq hám ekonomikalıq geografiyalıq kartalardı úyreniw; Máselen: klimat kartalardan paydalanıp belgili bir materik yamasa territoriyanıń klimatınıń bóliniwin, ekonomikalıq geografiyalıq kartalardan paydalanıp ayırım mámleketler yaki territoriyalarǵa ekonomikalıq táriyipberiw hám t.b.

internet imkaniyatlarınan paydalanıp geografiyanıń túrli tarawları boyınsha jańa maǵlıwmatlar alıw múmkin.

aralıqtan oqıtıw geografiya tálimi tiziminde jańa rawajlanıp kelmekte. Aralıqtan oqıtıw usılınan qánigeligin jetilistiriw kurslarında keńnen paydalanıw múmkin.

Informaciyalıq texnologiyalardan paydalanıw geografiya táliminde úlken imkaniyatlarǵa iye. Sonı menen geografiya táliminde xabar texnologiyaların úzliksiz rawajlandırıp barıw da zárúr esaplanadı.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Oqıtıwdıń texnikalıq qurallarına neler kiredi?

2.Oqıtıwda texnikalıq qurallardıń qollanıwınıń abzallıqları nelerden ibarat?

3.Oqıtıwdıń audiovizual qurallarına neler kiredi?

4.Oqıtıwshı kinofilmnen paydalanıp sabaq ótiwine tayarlıǵı qanday bólimlerden ibarat?

5.Statistikalıq proekciya qurallarına neler kiredi?

6.Diafilmlerden paydalanıp sabaq ótiwde oqıwshı qanday talaplarǵa juwapberiwi

lazım?

144

IV BÓLIM. GEOGRAFIYA TÁLIMIN SHÓLKEMLESTIRIW FORMALARÍ

Geografiya tálimin shólkemlestiriw formalarına geografiya sabaǵı, ámeliy hám óz betinshe jumıslar, geografiya maydanshasında alıp barılatuǵın jumıslar, fakultativ tájiriybeler, úyde wazıypalardı orınlaw, geografiya dógerekler, olimpiadalar, geografiyalıq kesheler, oqıw ekskursiyaları kiredi.

XIV-BAP. GEOGRAFIYA SABAǴÍ HÁM OǴAN QOYÍLATUǴÍN TALAPLAR

14.1. Sabaqtıń tálimli hám tárbiyalı maqsetlerin islep shıǵıw

Oqıwshılarǵa bilim beriw hám olardı tárbiyalaw sabaq procesinde alıp barıladı. Sonlıqtan sabaq geografiya táliminiń eń tiykarǵı hám oraylıq bólimi esaplanadı. Sabaq procesinde oqıtıwshı sabaqqa ajıratılǵan anıq waqıt dawamında belgilengen tálimli hám tárbiyalıq maqsetlerdi ámelge asıradı. Hár bir sabaqtıń maqseti anıq kórsetilgen boladı.

Sabaq procesinde oqıwshılar názerde tutılǵan bilim hám kónlikpelerdi nátiyjeli biliw ushın geografiya sabaqlarına qatar talaplar qoyılǵan. Olar tómendegilerden ibarat: sabaqtıń tálimli hám tárbiyalıq maqsetlerin anıq islep shıǵıw, sabaqtıń mazmunınıń ilimiyligine erisiw, sabaq uaqtında oqıwshılardı kásipke baǵdarlaw, tańlanǵan oqıtıw metodı sabaq mazmunına say keliwi, geografiya sabaqlarında predmetler ara baylanıslar úyretiliwi hám hár bir sabaq ekologiyalıq baǵdarǵa iye bolıwı, hár bir geografiya sabaǵında úlke tanıw principleri esapqa alınıwı kerek.

Geografiya sabaqlarınıń tálimli hám tárbiyalıq maqsetlerin tuwrı hám anıq islep shıǵıw sabaqtıń nátiyjeliligin belgilep beredi. Dáslep sabaqtıń tálimli maqsetleri islep shıǵıladı. Bunıń ushın: geografiyalıq qorshaǵan ortalıq, qubılıslar haqqında ilimiy túsinikler, nızamlar qáliplestiriledi, tiykarǵı ilimiy maǵlıwmatlar hám bilimler bekkemlenedi, geografiyalıq kónlikpe hám bilimlerdi ózlestiriw támiyinlenip, ulıwma kónlikpelerdi qáliplestiriw dawam ettiriledi: dúnya-qaras, estetikalıq tárbiya beriw; oqıwshılardıń qızıǵıwshılıqların rawajlandırıw.

Geografiya sabaqları anıq tárbiyalıq maqsetke baǵdarlanǵan bolıwı kerek. Bul oqıwshılardıń watan súyiwshilikke, aqılıy tálim-tárbiyanıń qaliplesiwine imkan beredi. Geografiya sabaqları geografiyalıq qubılıslar hám xojalıq iskerligi arasındaǵı sebep hám aqıbetlerdi ashıwǵa baǵdarlanǵan. Sabaqtıń tárbiyalı wazıypalarına Watanımızdıń ǵárezsizlik dáwiriniń rawajlanıwının, ǵárezsiz mámleketimiz erisken jetiskenliklerin kórsetiw, ilim, mádeniyat hám sport tarawındaǵı jetiskenlik ruwxında tárbiyalaw úlken

áhmiyet beredi.

Sabaqlıqtıń anıq wazıypaları aldıńǵı hám keyingi sabaqlardıń maqsetleri menen baylanıslı bolıwı lazım. Sabaqtıń maqseti hám wazıypalarına mısallar

145

keltiremiz. “Orta Aziyanıń relefi hám paydalı qazılmaları” temasında tómendegi wazıypalardı kóriw múmkin: iri relef formalarınıń jaylasıw ózgeshelikleri hám sebeplerin ashıp beriw; olar haqqında bilimlerdi keńeytiw; shól relef formalarınıń payda bolıwında samaldıń ornı hám áhmiyetin ashıp beriw; releftiń payda bolıwı hám rawajlanıwında ishki hám sırtqı kúshlerdiń óz-ara tásirin úyretiw; Orta Aziya paydalı qazılma kánleriniń jaylasıwın úyreniw hám olardıń payda bolıwın, jer qabıǵınıń dúzilisi menen baylanıslılıǵın ashıp beriw (Dushına, 1985).

Sabaq mazmunınıń ilimiyligi. Geografiya sabaqlarında bilim, qánigelik, tárbiyalıq ideyalar hám olar menen baylanıslı bolǵan túsinikler ashıp beriledi. Biraq sabaqtıń tiykarǵı maqseti dástúrde kórsetilgen teoriyalıq bilimler hám ámeliy kónlikpelerdi rawajlandırıw. Geografiyalıq ilimiy bilimler tiykarǵı hám ekinshi dárejeli bilimlerge bólinedi. Tiykarǵı bilim hám kónlikpelerge ilimiy dúnyalıq kóz-qarastı rawajlandırıwǵa járdem beretuǵın, ámeliy iskerlik hám turmıs penen baylanıslı bolǵan kónlikpeler: dáliller, ulıwma túsinikler hám kórinisler, nızamlar, dóretiwshilik túrleri haqqında bilimler kiredi.

Usı bilimler hár bir geografiya predmeti boyınsha tiykarǵı juwmaqlawshı bilimler bolıp esaplanadı.

Tiykarǵı bilimlerdi tereń hám tolıq ózlestiriw ushın geografiya táliminde ekinshi dárejeli bilimlerde paydalanıladı. Olar tiykarınan túsiniklerdi qáliplestiriw, belgilew, anıqlastırıwda kóbirek paydalanıladı. Ekinshi dárejeli bilimlerge izertlew materialların úyreniw, xalıq xojalıǵı iskerligi haqqında bilimler hám t.b.bolıp ózlestiriliwi zárúr bilimler qatarına kiredi.

Joqarıdaǵı bilimlerden tısqarı dástúr hám sabaqlıqlarda ushıramaytuǵın qosımsha bilimler qollanıladı. Máselen: mámleketler bayraǵı, gerbi, turmıs sharayatı, úrip-ádetleri haqqında bilimler oqıwshılardıń biliw iskerligin rawajlandırıw ushın qosımsha material sıpatında qollanıladı.

Geografiyalıq bilimlerdi turmıs penen baylanıstırıw geografiya sabaqlarına qoyılatuǵın tiykarǵı talaplardıń biri bolıp esaplanadı. Geografiya predmetlerinde beriletuǵın bilimlerdiń derlik hámmesi turmıs penen baylanısqan. Qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw, siyasiy, sotsiallıq ekonomikalıq tarawlardaǵı mámleketlik qararlar geografiyalıq bilimlerdi turmısqa engiziw hám baylanıstırıw ushın tiykar bolıp esaplanadı.

Bul materiallardan sabaq procesinde paydalanıw ushın tema mazmunına say bolǵan mamleketlik qarar hám nızamlardı tabıw lazım. Sonda ǵana oqıwshılar alǵan bilim hám kónlikpelerin turmıs penen baylanıstıra aladı.

Sabaqtıń kásipke baǵdarlanǵanlıǵı. Geografiyalıq bilim hám kónlikpelerdi iyelew procesinde oqıwshılar júdá kóp kásipler menen tanısadı.

146

Máselen: «Tábiyiy geografiya» baslanǵısh kursında “Plan hám karta” temasın ótilgende geodezist hám topograflar kásibi haqqında, litosferanı úyreniwde geologlar haqqında, gidrosferanı úyreniwde gidrolog kásibi ekonomikalıq geografiya sabaqlarında ekonomist hám basqa kásipler haqqında bilimler hám maǵlıwmatlar beriledi. Bunnan basqa hár bir materikti tekseriliw tártibin úyrengende sayaxatshılar hám alımlar haqqında da maǵlıwmatlar beriledi.

Oqıtıw metodların tańlaw. Oqıtıw metodların tańlaw sabaqtıń dúzilisi menen tikkeley baylanıslı. Hár bir sabaq dúzilisi ushın óz aldına metod tańlanadı. Oqıtıw metodları degende oqıtıwshı hám oqıwshı tálim maqsetlerine erisiwdegi birgeliktegi hám baylanıstaǵı iskerligi tusiniledi. Sabaqtıń mazmunına qaray tańlanǵan oqıtıw metodlarına qoyılatuǵın tiykarǵı talaplardıń biri oqıwshılardıń biliw iskerligin támiyinlew. Tańlanǵan oqıtıw metodı klasstaǵı barlıq oqıwshılardıń biliw iskerligin arttırıw, geografiyalıq bilim hám kónlikpelerin kúsheytiriwi lazım. Sonıń menen birge oqıwshılardıń aktiv biliw iskerligi geografiyalıq bilim dereklerinen paydalanıw kónlikpeleri qáliplestirilgen de ǵana támiyinlenedi. Máselen: kartalar, sabaqlıq, sızılmalar hám t.b.

Geografiya sabaqlarında predmetler-ara baylanıslardı anıqlaw. Geografiya páni tábiyiy hám ekonomikalıq pánler dizimine kirip qatar panler menen tıǵız baylanısqan. Geografiya predmetiniń ózine tán tálimli hám tárbiyalıq wazıypası qorshaǵan ortalıq, xojalıq hám ekonomikalıq tarawlar boyınsha hár túrli bilimlerdi ulıwmalastırıwǵa imkan beredi. Geografiya sabaqlarında tariyx, biologiya, ximiya, fizika, matematika pánleri menen baylanıslardı anıqlaw hám tiykarlap beriw oqıwshılardıń dóretiwshiligin jedellestiredi.

Geografiya sabaqlarında úlketanıw principlerine ámel qılıw. Geografiya páninde tábiyat hám jámiyet haqqındaǵı bilimler berilgenligi ushın onda úlketanıw principlerinen paydalanıwdıń úlken imkaniyatları bar. Geografiya sabaqların úlke materiallarınan paydalanıp ótiw úlken áhmiyetke iye. Bul principlerdi qollaw arqalı geografiyalıq bilimlerdi ańsat hám tez ózlestiriwge, oqıwshılardı óz watanına, jasap turǵan úlkesine mehir-muxabbat ruwxında tárbiyalawǵa járdem beredi.

Ekonomikalıq bilim beriw principin esapqa alıw. Geografiya ásirese ekonomikalıq geografiya sabaqlarında oqıwshılarǵa ekonomikalıq bilim hám tárbiya beriw úlken áhmiyetke iye. Hár bir xojalıq tarmaǵın úyreniwde olardıń ekonomikalıq nátiyjeliligi haqqında bilimler beriledi, sonıń menen birge shiyki hám tábiyiy resurslardan únemli paydalanıw, óz múlkine hám mámleket múlkine itibarlı bolıwdı úyretiw oqıwshılarda ekonomikalıq tárbiyanıń joqarı dárejege kóteriliwine tiykar boladı.

147

Geografiya sabaqlarında ekologiyalıq tárbiya beriw. Geografiya páni qorshaǵan ortalıq, xojalıq haqqında bilim beretuǵın pán bolǵanlıǵı sebepli onda oqıwshılarǵa ekologiyalıq tálim-tárbiya beriw úlken áhmiyetke hám imkaniyatlarǵa iye. Tábiyiy hám ekonomikalıq geografiya predmetlerin úyreniwde hár bir tema boyınsha ekologiyalıq bilim, tálim hám tárbiya beriw múmkin. Ásirese Orta Aziyadaǵı regional ekologiyalıq mashqalalardı ashıp beriw yamasa olarǵa mısallar keltiriw úlken

áhmiyetke iye.

14.2. Geografiya sabaqlıǵınıń dúzilisi

Geografiya sabaqlarınıń dúzilisi didaktika hám geografiya oqıtıw metodikasında ulıwma qabıl etilgen qaǵıydaǵa tiykarlanǵan. Usı qaǵıydalarǵa muwapıq geografiya sabaqları tómendegi bólimlerden ibarat:shólkemlestiriw, bilimin tekseriw (úyge berilgen wazıypalardı tekseriw hám bahalaw), jańa temanı oqıtıw, jańa temanı bekkemlew, úyge wazıypa beriw.

Shólkemlestiriw bólimi. Usı bólimde oqıwshılar menen sálemlesedi, barlanadı, tazalıq tekseriledi, oqıwshılardıń kitap, dápter, atlasları barlıǵı tekseriledi. Keyin oqıwshılarǵa ótken tema hám jańa temanıń ilimiy hám ámeliy áhmiyeti haqqında maǵlıwmatlar beriledi hám olardı sabaqqa tayarlaydı.

Oqıwshılar bilimin tekseriw hám bahalaw. Sabaqtıń dúzilisiniń eń tiykarǵı bólimleriniń biri esaplanadı. Usı bólim jańa sabaqtı ótiw ushın tiykar bolıp esaplanadı.

Sabaqta tiykarǵı materiallardı ózlestiriw dárejesi tekseriledi. Bunday bilimlerge teoriyalıq bilimler (ulıwma túsinikler, principler, nızamlar), dáliller hám oqıw isleri usılları kiredi. Bilimlerdi tekseriwdiń mazmunı usı bólimdi yamasa kurstı oqıtıwdıń juwmaqlawshı nátiyjelerine say keliwi lazım. Olar dástúrlerde berilgen boladı. Oqıwshılar bilimin hám kónlikpelerin tekseriw ushın hár túrli usıllar qollanıladı. Oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin belgili bir tema boyınsha tekseriw ushın oqıtıwshı sorawları hám tarqatpa materialların aldınnan tayarlap qoyıwı lazım.

Jańa temanı úyreniw. Derlik barlıq sabaqlarda jańa temanı ótiw bólimi boladı.

Jańa temanı ótiwde jańa bilim hám kónlikpeler qáliplestiriledi. Sabaqqa ajıratılǵan waqıttıń úlken bólimi temanı úyreniwge sarplanadı. Jańa temanıń mazmunı hám ólshemi oqıw dástúrlerinde berilip sabaqlıqlarda olar anıqlastırıladı. Dástúr oqıtıwshı ushın tiykarǵı qural bolıp esaplanadı. Jańa sabaqtıń dástúri oqıtıwshı tárepinen tańlap alınadı. Bunda tema bólim yamasa barlıq kurstıń oqıw maqsetlerinen kelip shıǵadı. Oqıtıwshı ushın dástúrde jańa materialdı ótiw ushın tiykarǵı hám qosımsha materiallar dizimi beriledi. Qosımsha materiallarǵa hár túrli dáliliy maǵlıwmatlar kiredi. Olar temanıń tiykarǵı mazmunın ashıp beriwge

148

xızmet qıladı. Jańa temanı úyreniw nátiyjesinde oqıwshılardıń bilimi keńeyedi hám tereńlesedi, úyrenilip atırǵan qubılıslardıń mánisi ashıp beriledi. Geografiyalıq bilim hám kónlikpelerdiń tárepleri kórsetiledi. Jańa temanı úyreniw ilgeri alınǵan bilimlerge súyengen halda ámelge asırıladı. Demek, hár bir temanı úyrenip atırǵanda predmetleraralıq baylanıslar ashıp beriledi. Máselen, VI hám VII klasslarda hár bir materikti hám iri úlkelerdiń relefin úyreniwde, V- klassta litosfera temasında ótilgen bilimlerge súyenedi.

Alınǵan bilim hám kónlikpelerdi bekkemlew geografiya sabaqlarınıń tiykarǵı bólimleriniń biri esaplanadı. Oqıwshılar bilimin bekkemlew eki usılda alıp barıladı. Basqıshlı hám juwmaqlı;

Geografiya sabaqlarında kóbinese basqıshpa-basqısh bilim hám kónlikpelerdi bekkemlew keń tarqalǵan. Bunda úyreniletuǵın jańa tema bir neshe bólimlerge bólinedi. Hár bir bólim ótilip bolǵannan soń alınǵan bilimler bekkemlenedi. Máselen: V-klassta masshtab temasın úyreniwde onı tómendegi bólimlerge bóliwimiz múmkin: masshtab ne; sanlı masshtab; sızıqlı masshtab; sózli masshtab. Demek, usı temanı úyreniwde oqıtıwshı masshtab haqqında túsinik beredi hám onı bekkemleydi. Soń sanlı sızıqlı hám sózli masshtablardı túsindirip alınǵan bilimlerdi jańa mısallardı oqıwshılarǵa sheshtiriw arqalı bekkemleydi.

Alınǵan bilimlerdi bir neshe usıllar járdeminde bekkemlew múmkin: test tapsırmaları; ámeliy jumıslar; óz betinshe jumıslar hám t.b.

Oqıwshılar bilim hám kónlikpelerin basqıshpa-basqısh bekkemlew menen birge juwmaqlawda da bekkemlew múmkin. Bunda oqıwshılarǵa tarqatpa material beriw, yamasa bolmasa 3-4 oqıwshıdan awızeki soraw arqalı da bilimlerdi, juwmaqlawdı bekkemlew múmkin. Juwmaqlawdan soń oqıwshılar bilimlerine qoyılǵan bahalar daǵaza qılınadı.

Úyge tapsırma beriw. Sabaqtıń juwmaǵında oqıwshılarǵa úyge tapsırma beriledi. Úyge tapsırma teması klass taxtasına jazıp qoyıladı. Soń onı orınlaw boyınsha oqıtıwshı oqıwshılarǵa kórsetpeler beredi.

Úyge tapsırma kóbirek sabaqlardıń aqırında beriledi. Bunda oqıwshılar úy wazıypasınıń maqseti hám áhmiyetin túsinip jetpeydi. Kóp jaǵdaylarda oqıtıwshı da úy tapsırmasın berip te, túsindirip te úlgermeydi. Sonıń ushın úyge tapsırma sabaqtıń basında, jańa temanı ótip bolǵannan soń berilse, onı qanday orınlanıwın oqıwshılarǵa tolıǵıraq túsindirip beriw múmkin.

Úyge berilgen wazıypanı túsindirgende onı ózine say ózgesheliklerin esapqa alıw zárúr. Tekst boyınsha beriletuǵın wazıypalardı, kartalar, kesteler arqalı, sızılmalar boyınsha beriletuǵın tapsırmalardı óz aldına túsindiriw lazım.

149

14. 3. Geografiya sabaqların rejelestiriw

Geografiya sabaqların rejelestiriw geografiya tálimindegi tiykarǵı wazıypalardıń biri esaplanadı. Geografiya sabaqların rejelestiriw eki bólimnen ibarat: oqıw páni temalarınıń rejesi hám sabaq rejesi; Sabaqtıń nátiyjeliligi onıń qanday rejelestirilgenine baylanıslı boladı.

Temanı rejelestiriwde geografiya predmeti bólimleri boyınsha oqıw jılında berilgen saatlar kólemi tiykarında bólinedi. Bunda oqıtıwshınıń bilimler sistemasın jetilistiriw jolların anıqlaw hám hám olardı qáliplestiriwdiń tiykarǵı basqıshları, tayanısh bilim hám túsiniklerdi ajıratıw, ámeliy jumıslar dizimin anıqlawdı rejelestiriw kózde tutılǵan boladı. Temanı rejelestiriw tómendegilerdi anıqlawǵa imkan beredi; kurs boyınsha sabaq túrlerin anıqlaw; oqıwshılar hám oqıtıwshılardıń iskerligi usılların birgelikte qollaw. Ádette temalar rejedegi saatlar kólemi ózgermese, qosımshalar kiritilgen halda 3-4 jıl dawamında paydalanıwǵa arnalǵan boladı.

Házirgi dáwirde geografiya dástúrleriniń hám predmetleriniń tiykarǵı ózgesheligi, olardaǵı bilimlerdiń klastan-klasqa quramalasıp barıwı. Sonlıqtan hár bir geografiya sabaǵı belgili bir bilim hám kónlikpelerdi oqıwshılar tárepinen óz betinshe ózlestiriwin qáliplestiriwde óz aldına basqısh bolıwı lazım. Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdegi hár bir klass predmeti boyınsha, bólimler hám temalar boyınsha rejesi belgili bir-biri menen baylanısqan sistema dep qaralıwı lazım. Usı sistemanıń hámme bólimleri bir-biri menen tıǵız baylanısqan hám onı eki iri bólimge bóliwimiz múmkin: tábiyiy geografiya hám ekonomikalıq geografiya. Usı eki sistema bir birin toltırıwı lazım.

Sabaqtı rejelestiriw tómendegi izbe-izlikte alıp barıladı: sabaq teması; sabaqtıń túri; tálim-tárbiyanıń maqseti; qollanılatuǵın oqıtıw metodı; tayanısh túsinikler; predmetler ara baylanıslar; ishki predmetler ara baylanıslar;

Usı maǵlıwmatlar keste formasında tómendegishe kórsetiliwi lazım.

(I.V.Dushına, 1985)

9-keste

150

Usını temanı rejelestiriwdiń tiykarı sıpatında qabıl qılıw múmkin. Anıq oqıw sharayatında geografiya oqıtıwshısı oǵan óziniń ózgertiriwlerin hám qosımshaların kiritiw múmkin.

Sabaqtıń rejesi hár bir ajıratılǵan saat kóleminde tema dúziledi. Sabaq rejesi tómendegi bólimlerden ibarat: Sabaq teması; sabaqtıń maqseti; sabaqtı qurallandırıw; sabaqta qollanılatuǵın oqıw metodı; sabaq temasınıń qısqasha mazmunı; sabaq temasında ushıraytuǵın atamalar; sabaqtı bekkemlew ushın soraw tapsırmalar dizimi; úyge tapsırma beriw.

14. 4. Oqıtıwshınıń sabaqqa tayarlıǵı

Oqıtıwshı hár bir sabaqqa tereń hám tolıq tayarlanıwı lazım. Oqıtıwshınıń sabaqqa tayarlıǵı tómendegi bólimlerden ibarat: sabaqtıń maqseti hám wazıypaların anıqlaw; sabaqtıń mazmunın anıqlaw; oqıtıwdıń metodların anıqlaw; oqıtıw quralların tańlaw; sabaq dúzilisin anıqlaw. Sabaqtıń maqseti degende sabaq dawamında oqıwshılar oqıtıwshı basshılıǵında talim-tárbiya hám rawajlandırıwda erisiletuǵın rejelestirilgen juwmaqlawshı nátiyjesi esaplanadı. Sabaqtıń maqseti usı tema boyınsha dástúrdegi hám sabaqlıqtaǵı materiallar mazmunın islep shıǵıw tiykarında anıqlanadı. Sabaqtıń maqsetin anıqlaw onıń mazmunın islep shıǵıwǵa, oqıtıw materialların tańlawǵa hám sabaq barısına úlken tásir kórsetedi. Maqset alınǵannan soń usı maqsetke erisiw ushın sabaqlıqtıń dúzilisi islep shıǵıladı. Sabaqtıń maqsetin anıqlaw tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek:

sabaqtıń maqseti júdá qısqa formada kórsetilgen bolıwı lazım;

sabaqtıń maqsetinde oqıwshılar qanday bilimlerdi iyelewleri, qanday kónlikpeler qáliplestiriwleri kórsetiliwi lazım;

sabaqta qanday bilim hám kónlikpelerdiń qáliplestirilgeni yamasaolardıń tereńlestiriliwi kórsetiliwi lazım.

Sabaqtıń mazmunın anıqlaw. Sabaqtıń mazmunın tómendegi bilim derekleri tiykarında anıqlaw múmkin:

sabaqlıq tiykarında. Sabaqlıqta hár bir tema ushın óz aldına tekst ajıratılǵan boladı;

usı kurs ushın baspadan shıǵarılǵan metodikalıq qollanbalar. Demek, sabaqlıq penen birge metodikalıq qollanba da sabaq mazmunın islep shıǵıwda tiykarǵı derek bolıwı múmkin;

qosımsha ádebiyatlar sabaq teması mazmunın islep shıǵıwda tiykarǵı derek bolıp esaplanadı. Máselen: Ózbekstannıń ekonomikalıq rayonları úyrenilgende hár bir wálayat boyınsha shıǵarılǵan kitap hám shıǵarmalardan,

151