Geografiyanı oqıtıw metodikası

oqıtıwshı belgili bir aydı tańlap alıp hawa-rayın baqlaw jumısları shólkemlestiredi. Bunnan basqa 5-klassta gidrosfera, litosfera hám biosfera temaların úyreniwde statistikalıq maǵlıwmatlardı jıynaw múmkin.

Ulıwmalasqan kórsetkishlerdiń geografiyalıq áhmiyetin oqıwshılar tereń ańlawları kerek, olar tiykarında oqıwshılar tuwrı hám anıq geografiyalıq nátiyjeler payda etiwleri kerek.

Hár qıylı sızılma hám diagrammalardı analiz etiw ushın oqıwshılardıń sanasezimi joqarı dárejede rawajlanǵan bolıwı kerek. Matematika, tariyx, sızıw, geografiya pánleri úyrenilgende oqıwshılar sanasında tómendegi baylanıslar qáliplesedi:

-waqıt hám muǵdarlı kórinisler arasındaǵı baylanıslılıq; -kosmoslıq hám muǵdarlı kórinisler arasındaǵı baylanıslar;

Sızılma hám diagrammalar menen islewde usı eki túrli baylanıslar bir-biri menen baylanısadı, yaǵnıy bir sızılmanı payda etedi.Sızılma hám diagrammalar menen islegende, oqıtıwshı predmetler ara-baylanıslarǵa itibar beriip izbe-iz analiz etiwge iytermeleydi.

7-klass sabaqlarında klimattıń ózgeriwinde ulıwmalasqan statistikalıq maǵlıwmatlardan paydalanıw kónlikpesi qáliplestiriledi. Máselen, ıǵallıq koefficenti, quyash radiaciyasi, jutılǵan quyash radiaciyasi, puwlanıwshılıq túsiniklerin puxta úyreniw talap etiledi.

Klimat túrlerin ózlestirip bolǵannan soń, klimattıń ulıwmalasqan kórsetkishlerin anıqlaw baslanadı: olar tómendegi tártipte anıqlanadı:

-quyash radiaciyası quyash bálentligi hám bultlılıqtı túrli sharayatta anıqlaw;

-ortasha jıllıq, eń joqarı hám eń pás temperatura, temperaturanıń jıllıq ózgeriwin anıqlaw;

-ortasha jıllıq jawın muǵdarı, eń kóp hám eń kem jawın muǵdarı, jawınnıń jıl dawamında bólistiriliwin anıqlaw;

-hawa basımı hám onıń máwsimli ózgeriwi, samallar hám olardıń tiykarǵı baǵdarların anıqlaw;

9. 2. 2. Jeke jaǵdaydaǵı sanlar menen islew

Jeke jaǵdaylardaǵı sanlarǵa barlıq kórsetkishlerge qolaylasqan sanlar kiredi. Olar kóbinese awırlıq, bálentlik, tereńlik, aralıq energiya hám basqa ólshemlerde beriliwi múmkin.

102

Jeke jaǵdaylardaǵı sanlardıń ayırımları este saqlanadı. Oqıwshılar eslep qalatuǵın sanlar kóp bolmawı múmkin. Olardı eki ulken toparǵa bóliwimiz múmkin. Tábiyiy geografiyalıq hám ekonomikalıq geografiyalıq sanlar.

Tábiyiy geografiyalıq sanlarǵa tómendegiler kiredi:

-jer júzi haqqındaǵı ulıwma maǵlıwmatlar (eń bálent hám eń pás tochkası, materikler hám okeanlar sanı) eń úlken hám eń kishi okeanlar, teńiz, materik, dárya, kól, shól, taw hám t.b;

-materikler haqqında ulıwma maǵlıwmatlar (maydanı, eń bálent hám eń pás tochkası, jawın muǵdarı, temperatura, klimat poyaslar sanı hám t.b.);

-okeanlar haqqında ulıwma maǵlıwmatlar (maydanı, batıǵı, shorlıǵı, temperatura hám t.b);

-klimatlıq hám gidrologiyalıq kórsetkishler hám t.b.

Sotsiallıq hám ekonomikalıq geografiyalıq sanlarǵa tómendegiler kiredi: -dúnya júziniń ulıwma táriyipi (mámleketler sanı, xalıq sanı, tabiyiy

resurslar muǵdarı, jan basına tuwrı keletuǵın dáramat hám t.b)

-xalıq haqqındaǵı ulıwma maǵlıwmatlar (dúnya xalqı, quramı, qala hám awıl xalqı, tuwılıwshılıq, ólimshilik, tabiyiy ósim);

-tábiyiy resurslar hám olardıń muǵdarı; -sanaat hám awıl xojalıǵınıń kórsetkishleri;

-transport hám sırtqı ekonomikalıq baylanıslar, eksport hám import kórsetkishleri;

-mámleketler haqqındaǵı maǵlıwmatlar (maydanı, xalqı, xojalıǵı) Oqıwshılarǵa sanlardı jaqsı eslep qalıwları ushın olardı pútin san halda beriw

jaqsı nátiyje beredi. Máselen: Qıtaydıń maydanı 10 mln km2 shamalas, Xindistannıń xalqı 1 milliardtan artıq.

Sabaq procesinde oqıwshılarǵa berilgen sanlarǵa sıpatlama beriliwi kerek. Bunday sıpatlama beriw usıllarınıń biri muǵdardı kórinislerdi anıqlastırıw bolıp, mektep geografiyasında keń tarqalǵan usıllardan esaplanadı. Máselen: 100 km aralıqtı túrli transport qúralları qansha waqıtta basıp ótiwi múmkin.

Sanlar menen islesiwdiń eń tiykarǵı usıllarınıń biri salıstırıw esaplanadı. Salıstırıwda oqıwshılar sanlardı tez eslep qaladı. Máselen: Tınısh okeanı maydanı Atlantika okeanı maydanınan eki ese úlken. Salıstırıw menen tek oqıtıwshı emes, oqıwshılarda shuǵıllanıw múmkin, máselen: oqıtıwshı oqıwshılarǵa tómendegi wazıypalardı beriwi mumkin: Ózbekstannıń maydanı dúnyadaǵı qaysı mámleketler maydanı menen birdey, Qaraqalpaqstannıń maydanı menen Belgiya mamleketi maydanın salıstırıń hám t.b..

103

9. 2. 3. Kesteler menen islew

Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya sabaqlarında kóbinese sanlar belgili bir kórsetkishler boyınsha toparlastırılǵan boladı. Bunday toparlastırılǵan sanlar jıyındısına kesteler dep ataladı. Kesteler mektep geografiyasınıń barlıq kurslarında paydalanıladı. Tábiyiy geografiyada kóbinese tómendegi kesteler qollanıladı:

-Jer júzindegi qurǵaqlıq hám suwlardıń bóliniwi;

-Materikler olardaǵı dáryalar, atawlar, shoqqılar hám t.b.kesteler; -Klimat kórsetkishleri kesteleri hám t.b.

Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiya kurslarında tómendegi baǵdar boyınsha kestelerden paydalanıladı: Mámleketler toparları boyınsha; xalıq hám onıń kórsetkishleri; tábiyiy resurslar; sanaat tarmaqları; awıl xojalıǵınıń islep shıǵarıw kórsetkishleri; transport hám xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslar kórsetkishleri;

Geografiya táliminde kesteler tómendegi toparlarǵa bólinedi: Ápiwayı, toparlastırılǵan, kombinatsion hám basqa kesteler.

Ápiwayı kestelerde xalıq xojalıǵı tarmaqların rejelestiriw ushın tiykar bolatuǵın statistikalıq maǵlıwmatlar nátiyjeleri belgili bir sistemaǵa salınadı.

Bunday kestelerge oraylıq statistikalıq shólkemi tárepinen shıǵarılatuǵın statistikalıq toplamlar kiredi. Maselen: kestelerden Ózbekstan ekonomikalıq sotsiallıq geografiyası kursın úyreniwde, hár bir wálayattıń xojalıǵınıń rawajlanıwın úyreniwde keń paydalanıladı.

Toparlastırılǵan kestelerde statistikalıq maǵlıwmatlar belgili bir kórsetkishler boyınsha toparlastırıladı. Máselen: xalıqtı tómendegi toparlarǵa bólip kórsetiw múmkin: qala hám awıl xalqı, erler hám hayallar, miynet jasına shekemgiler, miynet jasındaǵılar hám t.b.

Kombinatsion kesteler júda quramalı bolıp mektep sabaqlıqlarında az gezlesedi. Kombinatsion kestelerde toparlastırılǵan kestelerdi salıstırıwǵa imkan beredi.

Sabaqlıqta keltirilgen kestelerdegi statistikalıq kórsetkishlerdi analizlewge kirisiwden aldın oqıwshılarǵa analizdiń maqsetin túsindiriw kerek. Kestelerdi analiz etiw sabaq uaqtında ámelge asırılıwı kerek. Olardı analizlewdi wazıypa sıpatında bermew kerek, sebebi kesteler boyınsha túsinbewshilikler tuwılıwı múmkin.

Mektep geografiyası kurslarında waqıyalardı statistikalıq analizden aldın olardı dáliyiylep beriw kerek. Máselen: klimatqa baylanıslı statistikalıq

104

maǵlıwmatlardı analiz etiwden aldın klimat payda etiwshi faktorlar haqqında teoriyalıq bilimler berip ótiw kerek.

Kestelerdi analiz etiwde statistikalıq kórsetkishlerdi salıstırıw ekonomikalıq geografiya sabaqlarında úlken áhmiyetke iye.

9. 2. 4. Diagramma hám sızılmalar menen islew

Mektep geografiyası sabaqlarında diagramma hám sızılmalardan júdá kóp paydalanıladı. Diagramma hám sızılmalarda sanlı maǵlıwmatlar kórsetiledi. Diagramma arqalı belgili bir kórsetkishler basqasınan úlkenligin ayqın kórsetiw múmkin.

Diagramma hám sızılmalar sızıw usılları menen oqıwshılar matematika sabaqlarında tanısadı. Sonıń ushın geografiya sabaqlarında tuwrıdan-tuwrı olardıń áhmiyeti hám mazmunına oqıwshılar dıqqatın qaratadı.

Diagramma hám sızılmalardı túsindiriw tómendegi tártipte ámelge asırıladı:

-diagramma hám sızılmalarda neler súwretlengenligi oqıwshılarǵa túsindiriledi;

-diagramma hám sızılmalarda qanday tábiyiy geografiyalıq hám ekonomikalıq geografiyalıq qubılıslar súwretlengeni ashıp beriledi;

-diagramma hám sızılmalardan qanday baylanıslılıq nızamın anıqlaw múmkinligi túsindiriledi. Máselen: tábiyiy geografiya sabaqlarında klimat temasın úyreniwde jer júzine quyash nurlarınıń túsiw múyeshine baylanıslıǵın kórsetiwshi sızılma. Bunda quyash nurları ekvatorial, tropik regionlarda jer betine tik túsiwi, sonıń ushın usı regionlarda quyash ıssılıǵınıń muǵdarı úlken, polyuslarda quyash nurlarınıń túsiw múyeshi qiya, sonlıqtan quyashtan keletuǵın ıssılıq muǵdarınıń az bolıwı nátiyjesinde polyar úlkeler muz hám qar menen jıl dawamında qaplanıp jatırǵanlıǵın tiykarlap beriledi. Ekonomikalıq geografiya sabaqlarında diagramma hám sızılmalar arqalı xalıqtıń, mineral resurslar, sanaat hám awıl xojalıǵı kórsetkishlerin analizlew múmkin.

Mektep geografiyasında statistikalıq maǵlıwmatlardı tómendegi metodikalıq maǵlıwmatlarda qollanıwı múmkin:

-statistikalıq maǵlıwmatlar geografiyalıq bilimlerdi derek sıpatında paydalanılǵanda;

-úyrenilip atırǵan tema menen statistikalıq kórsetkishler arasındaǵı baylanıslılıq bolsa;

-sabaqlıqtaǵı kartalarda, taza temalardı ótiwde,ótilgen sabaqtı bekkemlewde statistikalıq maǵlıwmatlardan paydalanıladı;

105

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Baslawısh tálim geografiya sabaqlarında qaysı maǵlıwmatlardı úyrengende matematikalıq usıllardan paydalanıw múmkin?

2.Matematikalıq usıllarda klimattıń qanday kórsetkishlerdi kórsetiw múmkin?

3.Matematikalıq usılda kórsetiw múmkin bolǵan klimat kórsetkishleri modulin dúziń.

4.Ekonomikalıq geografiya sabaqlarında qanday kesteler, diagrammalar hám sızılmalardan paydalanıw múmkin?

X- BAP. GEOGRAFIYA TÁLIMINDE PEDAGOGIKALÍQ TEXNOLOGIYALARDÍ ISLEP SHÍǴÍW HÁM QOLLANÍW

10.1. Geografiya táliminde pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıwdıń ilimiy-metodikalıq tiykarları

Geografiya táliminde pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıw máselesiniń házirgi jaǵdayı hám pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıwdıń tiykarǵı basqıshları tómendegilerden ibarat:

-geografiya táliminiń maqsetlerin anıqlaw hám olardı klassifikaciyalaw;

-tálim maqsetlerinde test tapsırmaların kórsetiw;

-tálim maqsetlerine erisiw usılları hám metodların anıqlaw:

-tálim maqsetlerine erisiwdi bahalaw.

10.1.1. Geografiya táliminiń maqsetlerin anıqlaw

Pedagogikalıq texnologiyalar túsiniginiń áhmiyetli tárepleriniń biri tómendegiler:

a)júdá jaqsı anıqlanǵan maqsetlerge baǵdarlanǵanlıǵı;

b)oqıwshılardı oqıtıw, oqıwshılar aktivligi arqalı alıp barılıwı;

Ádette hár bir mámlekettiń bilimlendiriw sisteması jámiyettiń sotsiallıq buyırtpasınan alınadı. Usı buyırtpa aǵartıwshılıq hám joqarı bilim beriw orınları ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Sotsiallıq buyırtpa tiykarında hár bir oqıw pániniń maqseti islep shıǵıladı. Keyin usı pánniń hár bir oqıw predmeti ushın belgili bólimleri, temaları islep shıǵarıladı.

Ózbekstanda sotsiallıq buyırtpa «Bilimlendiriw haqqında»ǵı nızamda, «Kadrlar tayarlaw milliy dástúrinde», Ózbekstan Respublikası Nızamları hámde Ministrler kabinetiniń «Ózbekstan Respublikasında ulıwma bilim beretuǵın orta bilimlerdi shólkemlestiriw haqqında»ǵı qararlarında kórsetilgen.

106

Usı nızamlarda hám qararlarda joqarı qánigeli pedagog kadrlar tayarlaw hám qayta tayarlawda óz-aldına baqlaw, itibarǵa alıw, jańa sabaqlıqtı, zamanagóy pedagogikalıq hám xabar texnologiyaların óz waqtında islep shıǵıw hám daǵaza etiwdi támiyinlewde óz-aldına baqlaw astına alıw zárúrligi kórsetip ótilgen.

Geografiya táliminiń maqset hám wazıypaları. Mámleketlik bilimlendiriw standartında anıqlap berilgen. Jańa geografiyalıq mádeniyattı qáliplestiriw, kartalardan sheberlik penen paydalanıp biliw, tábiyat hám jámiyet ortasındaǵı qatnasıqlarǵa kompleksli jandasıwdı talap etedi.

Geografiya páni boyınsha tálim standartı: a) tálim mazmunınıń minimumi; b) pitkeriwshilerdiń tayarlıq dárejesine qoyılatuǵın minimal talaplar.

«Tálim mazmunınıń májbúriy minimumi» tómendegi baǵdarlarda islep shıǵılǵan: a) geografiyanıń teoriyalıq tiykarları; b) geografiyanıń izertlew metodları; v) tábiyiy hám sotsial-ekonomikalıq obektler; g) hádiyseler hám processler; d) dúnyanıń jaratılıwı materiallıq hám ruwxıy mádeniyatta kórsetiliwi;

«Pitkeriwshilerdiń tayarlıq dárejesine qoyılatuǵın minimal talaplar» 5 baǵdarlarda islep shıǵılǵan: a) ayta (kórsete) alıw; b) anıqlay (ólshey) alıw; v) súwretley alıw; g) túsindire alıw; d) boljaw (P.Musaev, A.Baxramov, 1999).

V.A.Bespalkonıń pikiri boyınsha «Pedagogikalıq texnologiya – bul oqıtıwshı sheberiligine baylanıslı bolmaǵan halda pedagogikalıq jetiskenshilikke kepillik bere alatuǵın oqıwshı shaxsın qáliplestiriw processi, joybarı esaplanadı» degen edi. Al M.V.Klarin pikirinshe «Pedagogikalıq texnologiya-oqıw processine texnologiyalıq qarım-qatnasta bolǵan jaǵdayda, aldınnan belgilep alınǵan maqset kórsetkishlerinen kelip shıǵıp, oqıw processin joybarlastırıw esaplanadı» dep sıpatlama beredi.

Pedagogikalıq texnologiyalarda maqsetler oqıtıwshı ushın óz-aldına belgilenedi. Oqıwshılardıń maqseti tapsırmalar dep ataladı. Sebebi, oqıtıwshı hám oqıwshılardıń birgeliktegi dóretiwshiliginde oqıtıwshılardıń maqseti úyretiw,oqıwshılardıń maqseti úyreniwden ibarat. (S.Ziyamuhammedov 2002).

B.A.Farberman, S.Ziyamuhammedovanıń pikirinshe oqıtıwdıń mazmunı ádette mazmunlı baǵdarǵa iye bolǵanlıǵı ushın onnan anıq tálim maqsetlerin ajıratıp alıw múmkin. Sonlıqtan wazıypalardı qáliplestiriw ushın, olardı bólistiriwde maǵlıwmatlar qollanıladı. Maǵlıwmatlar oqıwshılardıń oqıw dóretiwshiliginde ayqın kórsetiledi, Máselen: oqıwshı anıq faktlardı biledi; qaǵıydalardı biledi; kórsetilgen maǵlıwmatlardı matematikalıq jaqtan kórsete

107

aladı; sızılma hám sxemalardı túsindirip beredi; berilgen maǵlıwmatlar boyınsha aqıbetlerin anıqlay aladı; hám t.b

Bir qatar alımlardıń pikirinshe, maqsetlerdi anıqlastırıwdıń ulıwma usılıbul anıq nátiyjeler beretuǵın dóretiwshilikti kórsetetuǵın maǵlıwmatlardan paydalanıwdan ibarat.

Usı bilimlendiriw maqsetlerin qáliplestiriw bir neshe basqıshlardan ibarat: oqıw temasın úyreniwdiń ulıwma maqseti, jeke maqseti, uqsas tálim maqseti.

Biraq bazı bir uqsas tálim maqsetlerin qáliplestiriwde qıyınshılıqlar tuwıladı. Ayırım jaǵdaylarda tálim nátiyjelerin ayırım nátiyjelerde bóliw ańsat boladı.

Bunday jaǵdaylarda Blum tárepinen islep shıǵılǵan taksonomiyadan paydalanıw qolay boladı. Usı taksonomiya tiykarında ulıwmalıq maqsetlerdi qáliplestiriw, onnan keyin olardı anıqlastırıw múmkin.

Usı maqsette geografiya tálimi maqsetleriniń taksonomiyası islep shıǵıldı. Bul taksonomiya tiykarı B.Blum tárepinen islep shıǵılǵan bolıp ulıwma tálim maqsetleri taksonomiyası esaplanadı (7-keste).

Geografiya tálimi maqsetleri taksonomiyasın islep shıǵıwda geografiya pániniń ulıwma maqset hám wazıypaları geografiya tálimi mazmunınıń májbúriy minimumi hámde pitkeriwshilerdiń tayarlıq dárejesi qoyılatuǵın talaplar esapqa alınadı.

Geografiya tálimi maqsetleri taksonomiyası

108

10. 1. 2. Geografiya tálimi maqsetlerin test tapsırmalarında kórsetiw

Pedagogikalıq texnologiyalardıń ajıralmas bólimi bolǵan test tapsırmaları barlıq oqıw pánlerinde bilimlerdi tekseriwdiń tiykarǵı usılı bolıp qaldı ásirese, XX-

ásirdiń 90-jıllarınan baslap joqarı oqıw orınlarına kiriw imtixanlarında keń qollanıla basladı. Sonı da aytıp ótiw kerek, derlik barlıq pánlerde de test tapsırmaların dúziw boyınsha anıq bir metodikalıq qollanbalar hám kórsetpeler islenbesten turıp test tapsırmaları islep shıǵıldı hám baspadan shıqtı. Bul ayırım qıyınshılıqlardı keltirip shıǵardı. Testalogiya, yaǵnıy oqıtıw maqsetleriniń test tapsırmalarında kórsetiw pedagogikalıq texnologiyalardıń aqırǵı basqıshlarınıń biri esaplanadı.

Ulıwma bilim beretuǵın hám orta arnawlı mekteplerde eń mashqalalı, quramalı hám tiykarǵı máselelerdiń biri oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin tekseriw. XX-ásirdiń 90-jıllarına shekem oqıwshılar bilim hám kónlikpelerin tekseriwde awızeki bayanlaw hám jazba usılı keń tarqalǵan edi. Usı usıllardıń tiykarǵı kemshiligi bilim hám qaniygege baha qoyıwdaǵı subektivler bolıp esaplanadı. Hár bir imtixan alıwshı bir túrdegi jumısqa túrlishe qatnas jasap, túrlishe bahalandı.

Sonlıqtan Respublikası Prezidentiniń «Ózbekstan Respublikası Joqarı orınlarınıń kúndizgi bólimlerine qabıl sistemasın qáliplestiriw haqqında» pármanına muwapıq, hámde 1992-jılǵı Joqarı oqıw orınlarına test boyınsha qabıllawdıń unamlı nátiyjelerin esapqa alıp, Ózbekstandaǵı barlıq oqıw orınlarında qabıllawdı test usılında ótkiziw haqqında qararı qabıl etildi.

109

Ózbekstanda geografiya páni boyınsha test tapsırmaları dúzilip, baspadan shıǵarıldı. Bul tarawda X.Vahobov, P Ǵulomov, R.Qurbaniyazov, A.Saatov, A.Qayumov hám basqalar tárepinen úlken jumıslar ámelge asırıldı.

Test ingilizshe «Test» sózinen alınǵan bolıp, tapsırıw, sınaw, baqlaw mánislerin ańlatadı. (BES, 42 t, 1956 g). Dáslep testler psixologiya páninde pikirlew qábileti, óz aldına imkaniyatları hám basqada táreplerin anıqlawda qollanılatuǵın bir bólimdegi tapsırmalardan ibarat bolǵan. (sózli yaki súwretli kóriniste).

Mekteplerde testler (N.Grayvz, 1979) dáslep ásirimizdiń 20-jıllarınan baslap AQSH-da qollanıla basladı, bul waqıtqa shekem AQSH hám Ullı Britaniyada imtixanlar tiykarınan jazba kóriniste ótkiziletuǵın edi. XX ásir baslarında AQSHda jazba imtixanlar qattı sınǵa alına baslandı, nátiyjede bilim hám kónlikpelerdi tekseriw boyınsha túrli tájiriybeler sınap kórile basladı. Sebebi, AQSH-da oqıw processin rejelestiriw boyınsha mektepler júdá úlken huqıqqa iye bolǵanlıqtan oqıwshılardıń ulıwma tálim dárejeleri túrlishe boldı. 1920-jıldan baslap Nyu-York shtatınıń xalıq tálimi anıq (obektler) testler boyınsha imtixan alıw tájiriybesin basladı hám 30-jıllardan baslap bunday usıl AQSH-tıń hámme mekteplerinde qollanıla baslandı. AQSH-nıń arqa-shıǵıs shtatlarında joqarı oqıw orınlarına kiriw imtixanları boyınsha 30-jıllarda testler dúziwge kiristi. Nátiyjede test dúziw boyınsha kooperativ xızmeti shólkemlestirildi, onıń tiykarǵı wazıypası AQSH-tıń mektep hám kolledjlerinde oqıwshılar ózlestiriliwi kórsetilgen talaplar tiykarında anıq bahalaw kriteriyaları menen támiyinlew edi. 1948 jılda usı kooperativ xızmet tálim testleri xızmetine aylandırıldı. Imtixanlar boyınsha test keńesi xızmetleri maǵlıwmatlarınan kolledj hám universitetlerge kiriwshilerdiń bilimin tekseriwde qollanıla basladı.

Test boyınsha bilim hám kónlikpelerin tekseriwde tómendegilerdi óz ishine alǵan: a) pikirlew hám matematikalıq qábiletin anıqlawǵa mólsherlengen testler (kóp juwaplı sorawlardan dúzilgen, imtixan 3 saat dawam etedi.); b) juwmaqlı test, tiykarınan ingliz tili, sotsiallıq pánler, matematika, shet tilleri, tariyx boyınsha bilimleri tekseriledi, kiriwshilerden 3 predmet boyınsha testten ótiw talap etiledi. Hár bir predmet boyınsha imtixan (1 saat dawam etedi, hámmesi izbe-iz boladı)

Hámme testler (shet tilinen basqa) kóp sorawlı tapsırmalardan ibarat. Ullı Britaniyada testler baslanǵısh mekteplerinde pitkeriwshi klasslarında qábiletli oqıwshılardı orta mekteplerge bóliw maqsetinde ótkiziledi. Onıń tiykarǵı maqseti qábiletli oqıwshılardı tańlap alıwdan ibarat. Imtixan tapsırmalarınan tuwrı juwaptı anıqlaw talap etiledi hám hár bir tuwrı

110

juwap ushın bir ball qoyıladı. Bahalar anıq bolǵanı ushın imtixan alıwshılardıń subektiv qarasları joq boldı.

Burınǵı Awqam dáwirinde oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin test arqalı tekseriw tiykarınan 1970 jıldan baslap tájiriybe sıpatında qollanıla basladı.

Geografiya tarawında bul jumıslar T.P.Gerasimova, M.K.Kovalevskaya, V.A.Korinskaya, L.M. Teltevskaya hám basqalar tárepinen ámelge asırıldı.

Házirgi waqıtta qollanılatuǵın testlerdiń júdá kóp túrleri bolıp, olardan eń tiykarǵıları tómendegiler: (P.Ǵulomov, H.Vaxobov, 1993)

1. Kóp juwaplı testler. Bunday testler júdá keń tarqalǵan. Ózbekstanda da tiykarınan usınday testler qollanılmaqta. Usı testlerde bir sorawǵa úshten beske shekem juwap boladı, imtixan tapsırıwshı tuwrı juwaptı anıqlap beriwi kerek. Máselen:

Eki materik, eki okean, eki teńiz, eki yarım ataw hám eki mámleketti ajıratıwshı buǵazın anıqlań;

A.Bosfor V. Gibraltar S. Dreyk

D.Bering

2.«Durıs-nadurıs túrindegi sorawlardan ibarat testler (alternativ testler).

Bunda imtixan tapsırıwshı wazıypaǵa muwapıq durıs yamasa nadurıs juwapların anıqlaw kerek. Máselen, Evropaǵa kirmeytuǵın mámleketlerdiń astın sızıń.

Ispaniya, Kuba, Franciya, Lixtenshteyn, Shri-Lanka, Chexiya, Surinam.

3.Túsirilip qaldırılǵan sózlerdi toltırıwǵa arnalǵan testler.

Bul testler tábiyiy geografiyada keń tarqalǵan geografiyalıq diktantlarǵa

Administrativlik jaqtan Ferǵana alabında Ózbekstanǵa qaraslı 3 wálayat - ...

..... .... wálayatları, al Qırǵızstanda aymaǵında ........................ jaylasqan».

4.Súwret hám sızılmalı testler. Usı testlerde 3-5 súwret hám sızılmalar kórsetiledi, olardıń ishinen geografiya obektin tabıw, yaki bolmasa sızılmalardaǵı qátelerdi tabıw talap etiledi. Máselen: tómendegi súwretler ishinen Tanganika kólin anıqlań.

5.Quramalı testler. Bunday testler oqıwshılardı pikirlewge hám alǵan bilimlerin qollay biliwdi talap etedi.

Mısalı, Isbilermenler gerbish islep shıǵarıwdıń jańa usılın oylap taptı. Gerbishti islep shıǵarıwdı baslaw ushın isshi kúshi, reńli metallurgiya sanaatı shıǵındıları kerek, qarjını taw-kán metallurgiya birlespesi beredi. Bul gerbishlerdi

111