Geografiyanı oqıtıw metodikası

Ekonomikalıq hám sotsiallıq geografiyanıń tiykarǵı bólimlerinen bolǵan tábiyiy resurslardı úyreniwde tómendegi sorawlardan paydalanıw múmkin:

a)jer resursları;

b)suw resursları;

v)klimat resursları;

g)topıraq resursları;

d)ósimlik resursları;

e)mineral resursları;

j)rekreaciya resursları.

Bul jerde tábiyiy resurslardıń óz aldına úyreniw ushın bir tómendegi formadaǵı sorawlardı dúziw múmkin, máselen: mineral resurslardı úyreniwde tómendegishe:

a)janılǵı-energetika resursları;

b)rudalı paydalı qazılmalar;

v)rudalı emes paydalı qazılmalar hám .t.b.

Bul metod penen islegende oqıwshılardan bilim hám kónlikpelerin belgilibir formada qollanıw talap etiledi.

8. 3. 2. Ústirtin izleniwshi metod

Ústirtin izleniwshi metodtıń tiykarǵı maqseti oqıwshılarda dóretiwshilik kónlikpelerin payda etiwden ibarat. Oqıwshılardı dóretiwshilik jumıslarǵa qızıqtırıw hám úyretiw mashqalalı yamasa wazıypalardı islep shıǵıw hám olardı sabaq processinde oqıwshılar tárepinen sheshiw arqalı ámelge asırıw bolıp tabıladı. Bul wazıypalardı sheshiw usılları oqıwshılarǵa aldınnan beriliwi kerek. Bul metodtı qollanǵanda oqıtıwshınıń dóretiwshiligi tómendegilerden ibarat:

-oqıtıwshı wazıypanı islep shıǵadı hám onı oqıwshılarǵa daǵaza etedi;

-soń oqıtıwshı óz aldına wazıypanı bólimlerge bólip jiberedi yamasa óz aldına sorawlar dúziledi;

-oqıwshı wazıypanı tolıq hám hár tárepleme túsiniwi lazım;

-oqıwshı izbe-izlik penen belgili bólimlerge bólingen wazıypanı sheshedi. Bunda olar ústirtin izleniwdi ámelge asıradı. Izleniw oqıtıwshı basshılıǵında alıp barıladı.

Oqıtıwshı «Materikler hám okeanlar tábiyiy geografiyası» kursında Arqa Amerikanıń tábiyat zonaları temasında oqıwshılarǵa tómendegi sorawlardı beriw múmkin: Qádimgi muzlıqlar Arqa Amerika topıraqlarına qanday tásir etkenin túsindirip beriń? Oqıwshılar usı sorawǵa juwap bere almawı mumkin, sonıń ushın oqıtıwshı ayırım sorawlardı tómendegishe bólip shıǵadı:

92

-muzlıqlar Arqa Amerika materiginde qanday xızmetler atqarǵan?

-Arqa Amerikanıń qaysı bóliminde topıraqlar jas, arqa yamasa qubla tárepindeme?

-ne sebepten Kanada arxipelagı atawlarındaǵı topıraqlar juqa hám taslı?

Usı sorawlarǵa oqıwshılar juwap berip bolǵannan soń oqıtıwshı dáslep bergen sorawın qaytaradı «Qádimgi muzlıqlar Arqa Amerika topıraqlarǵa qanday tásir etken» oqıwshılar endi usı sorawǵa tolıq juwap beredi. Bul metodtı qollanǵanda evristikalıq sáwbetlesiwdi paydalanıw úlken nátiyje beredi.

8. 3. 3. Izleniwshi metod

Oqıwshılardıń dóretiwshilik iskerligine úyretetuǵın metod izleniwshi metod dep ataladı. Ústirtin izleniwshi metod arqalı oqıwshılar oqıtıwshı járdeminde óz aldına dóretiwshilik jumıs alıp barıw kónlikpesine iye boladı. Izleniwshi metodta oqıwshılar óz betinshe izleniw alıp baradı. Bunday jumıslar ámeliy geografiya, úlke tanıw kurslarında alıp barılatuǵın jumıslarda qollanıladı. Bul wazıypalar ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerinde tiykarǵı oqıw sayaxatlarında hámde óz betinshe jumısların orınlaw dawamında orınlanadı. Máselen: oqıw sayaxatına shıqqanda aymaqtıń ósimliklerin úyreniw, aymaqtıń xojalıǵın úyreniw hám t.b máselelerdi sheshiw múmkin.

Mashqalalı wazıypalardı sheshiwde tek tábiyat hám jámiyet haqqındaǵı bilimlerdi ǵana bilip qoymastan usı mashqalanı sheshiwdiń jańa nátiyjeli jolların da qıdırıw kerek. Bul oqıwshılardıń dóretiwshilik jumısların rawajlandırıwǵa, jańa metodlardı úyreniwge járdem beredi. Izleniwshi metodtı qollanǵanda oqıtıwshınıń wazıypası mashqalalı wazıypanı islep shıǵıw hám olardı oqıwshılar aldına qoyıwdan ibarat. Oqıwshılardıń wazıypası usı mashqalanı qabıl etip, oylap kórip hám onı sheshiwden ibarat. Demek, reproduktiv, ústirtin izleniwshi hám izleniwshi metodları tikkeley óz betinshe shınıǵıwlar barısında orınlanadı. Óz betinshe shınıǵıwlar oqıtıwshı tapsırması menen oqıtıwshınıń qatnasıwısız ámelge asırıladı. Óz betinshe jumıslardıń tiykarǵı belgileri tómendegiler esaplanadı: awız-eki juwap, jazba jumısı, sızılma jumısları, kartografiyalıq jumıslar hám t.b.

Óz betinshe jumıslar mashqalalı hám dóretiwshilik bolıp ekige bólinedi.Mashqalalı hám dóretiwshilik wazıypalardı sheshiw ústirtin izleniwshi hám izleniwshi metodlar járdeminde ámelge asırıladı. Bul metod oqıwshılardıń bilim hám kónlikpelerin jańasha qollawdı hám erkin pikirlewdi talap etedi. Bunday wazıypalar jańa bilimlerdi alıwǵa hám aldıńǵı alǵan bilim hám kónlikpelerin bekkemlewge imkan beredi.

93

Oqıtıw metodların tanlaw, oqıwshılardıń biliw iskerligin hám oqıw procesiniń sapalılıǵın bahalaw, bilimlerdi ózlestiriw dárejeleri arqalı ámelge asırıladı. Geografiya oqıtıw metodın ózlestiriw dárejesi 6-kestede kiritilgen.

Geografiyalıq bilimlerdi ózlestiriw dárejeleri. (L.M.Panshechnikova)

Bilim dárejeleri hám olarǵa sáykes metodlardı oqıtıwdıń barlıq basqıshlarında paydalanıladı: jańa temanı úyreniwde, tákirarlawda, ulıwmalastırıwda hám bilimlerdi bekkemlewde qollanıladı.

Oqıtıw processiniń hár bir basqıshında oǵan sáykes keliwshi metodlar tańlansa oqıtıw jaqsı nátiyje beredi.

Belgili marshrut boyınsha eń qısqa jol marshrutın dúziń. Onı ámelge asırıw ushın házirgi dáwirde qanday siyasiy hám ekonomikalıq faktorlar tásir jasamaqta?

Ne ushın aqırǵı dáwirlerde metallurgiya zavodları teńiz jaǵalarına jaqın qurılmaqta?

Bunday tapsırmalardıń qoyılıwı ekonomikalıq geografiya pánindegi mashqalalarǵa tiykarlanadı (xojalıqtıń aymaqlıq dúzilisi,, ishki hám sırtqı faktorlar,

óndirislik kúshlerdiń jaylasıwı hám .t.b).

Tabiyiy geografiyaǵa tiyisli mashqalalardı sheshiwge oqıwshılardıń dıqqatın qaratıw úlken áhmiyetke iye. Bul basqısh tómendegilerden ibarat. Maǵlıwmatlardı jıynaw (kartalar, ádebiyatlar, statistikalıq, úlketanıw jumısları boyınsha jıynalǵan maǵlıwmatlar tiykarında); jıynalǵan maǵlıwmatlardı tártipke salıw (kartalar, diagrammalar, sızılmalar, kesteler dúziw); analiz etiw; ulıwmalastırıw hám juwmaq shıǵarıw.Maselen:

1.Afrika platformasında jaylasqan shóllerdiń relefi qáliplesken dep esaplaw múmkinbe?

2.Sibir dáryalarınıń bir bólegin Orta Aziya tárepke aǵızılsa, Orta Aziya tábiyiy sharayatında qanday ózgerisler payda boladı?

3.Ne ushın Antraktidanıń klimatı suwıq?

94

Usı máseleler geografiyalıq qabıqtıń bir pútinligin kórsetedi hám geografiyalıq qabıqtıń bir bóliminiń ózgeriwi basqa bóliminiń ózgeriwine alıp keliwin dáliylep beredi.

Hár bir geografiya kursı boyınsha mashqalalı wazıypalar sisteması islep shıǵılıwı kerek. Olar didaktikalıq maqsetlerge qarap tómendegi túrlerge bóliniwi múmkin; temanı úyreniw; bilimlerdi baqlaw; alınǵan bilim hám kónlikpelerdi bekkemlew.

Geografiya predmetleriniń hámmesi boyınsha mashqalalı wazıypalar sistemasın dúziw múmkin. Tómende usı mashqalalar boyınsha mısallar keltiremiz.

8. 4. Mashqalalı oqıtıw metodı

Mashqalalı oqıtıw metodı dep oqıwshılardı oqıtıwshı tárepinen jańasha bolǵan geografiyalıq mashqalalardı sheshiwge dıqqatın qaratıw bolıp esaplanadı.

Mashqalalı metodlar bayan, óz aldına ústirtin izleniwshi hám izleniwshi metodlar hámde ózlestiriw dárejeleri menen tanısqannan soń, zamanagóy oqıtıw sistemasınıń bólimlerinen bolǵan mashqalalı oqıtıw metodına ótiwi múmkin.

Mashqalalı oqıtıwdıń tiykarǵı shártleriniń biri mashqalalı jaǵdaydı shólkemlestiriw bolıp esaplanadı. Mashqalalı jaǵday degende sheshiliwi oqıwshılar ushın qıyın bolǵan hám onı sheshiw jańa izleniwlerdi talap etiletuǵın máselege aytıladı. Eger mashqalalı jaǵdaydıń analizi dawamında oqıwshılar onıń mánisin túsinip jetiwge oqıwshılardıń bilim hám kónlikpeleri jetpese onda mashqalalı jaǵday sheshilmeydi hám mashqalalı sabaq emes, al mashqalalı bayan sıpatında oqıtıwshı ózi sheship beredi.

Házirgi dáwirde oqıwshılardıń óz betinshe jumıslarına úlken kewil bólinbekte, biraq soǵan qaramastan mashqalalı oqıtıwǵa itibar birqansha tómen esaplanadı.

Oqıtıw procesinde dóretiwshilik metodlardı hám mashqalalı oqıtıwdı qollaw arqalı geografiya oqıtıwshılarınıń tiykarǵı metodı bolıp qalıwı kerek.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Geografiya pánindegi mashqalalı oqıtıw kestesin dúziń.

2.Tábiyiy geografiyalıq mashqalalar qanday bólimlerden ibarat?

3.Mashqalalı bayan metodı qanday jaǵdaylarda qollanıladı?

4.Reproduktiv metod degenimiz ne?

5.Reproduktiv metodtıń qollanıw wazıypaların sóylep beriń.

95

6.Ústirtin izleniwshi metodın qollanǵanda oqıwshılar dóretiwshiligi nelerden ibarat boladı?

7.Izleniwshi metod dep nege aytıladı?

8.Bilimlerdi ózlestiriw qanday dárejege bólinedi?

IX- BAP. GEOGRAFIYA TÁLIMINDE MATEMATIKALÍQ HÁM STATISTIKALÍQ METODLARDAN PAYDALANÍW

Geografiya táliminde matematikalıq hám statistikalıq metodlardan paydalanıw oqıwshılarǵa geografiyalıq qubılıslar arasındaǵı óz-ara baylanıslardı anıqlaw kónlikpelerin qáliplestiriwge tolıq imkan jaratadı.

9. 1. Geografiya táliminde matematikalıq metodlardan paydalanıw texnologiyası

Geografiya sabaqlarınıń hámmesinde matematikalıq metodlardan paydalanıwǵa tuwrı keledi, biraq bul metodlarǵa usı waqıtqa shekem kóbirek itibar berilmegen.

Geografiya táliminiń barlıq bólimleri boyınsha bilim beriw hám tiyisli kónlikpelerdi qáliplestiriwde matematikalıq metodlardan únemli paydalanıw úlken nátiyje beredi. Sol sebepli matematikalıq metodlardan paydalanıw texnologiyasınıń ekonomikalıq geografiya kursları ushın óz aldına kórip shıǵıwımız múmkin. Sebebi, geografiya pániniń bul tarmaǵı bir-birin toltırıwı menen birge ózine tán ózgeshelikke iye.

9.1.1. Tábiyiy geografiyalıq bilimler beriwde matematikalıq metodlardan paydalanıw

Tábiyiy geografiya kurslarında matematikalıq metodlar plan hám kartalar menen islewde, graduslardı esaplaw, geografiyalıq koordinatalardı anıqlaw, gorizontallar menen islew, absolyut hám salıstırmalı bálentlikler menen islew, litosfera, gidrosfera hám biosfera, tábiyattı qorǵaw hám basqa temalardı úyreniwde matematikalıq metodlar qollanıladı.

Tábiyiy geografiya baslanǵısh kurslarında matematikalıq metodlardan paydalanıw derlik hámme temalardı úyreniw procesinde ámelge asırıladı. Plan hám karta bóliminde aralıqtı ólshew, masshtab, gorizontallar, geografiyalıq koordinatalar boyınsha ótiletuǵın teoriyalıq ámeliy shınıǵıwlarda matematikalıq metodlar qollanıladı.

96

Oqıwshılar qıyın túsinetuǵın hám ámeliy shınıǵıwlardı orınlawǵa qıynalatuǵın temalardıń biri masshtab teması. Masshtabtı túsindirgende klass bólmesinan paydalanıw múmkin. Klass bólmesinıń uzınlıǵı hám keńligin qaǵazǵa túsiretuǵın bolsaq onnan paydalanıw qolaysız bolıwı, eger stadion yaki baǵdıń rejesi dúzetuǵın bolsaq onıń maydanına teń qaǵaz kerek boladı, stadiondı, baǵdı, wálayat, rayon, mámleketler hám materikler kartasın dúzgende matematikalıq jaqtan kishireytirilip alınadı. Orındaǵı bir kilometr aralıq qaǵazǵa bir santimetrge teń dep alınsa, orındaǵı aralıq 100000 márte kishireytip kórsetilgenligin bildiredi. Demek, orındaǵı aralıqtıń kartalarda qansha mártebe kishireytirilip kórsetilgen aralıǵı masshtab dep ataladı. Joqarıda kórsetilgen masshtab matematikalıq jaqtan tómendegishe kórsetiledi. 1:100 000 yaǵnıy, kartadaǵı 1sm aralıq orındaǵı 100 000 sm aralıqqa teń. Graduslar aralıǵı kilometrde kórsetiledi. Máselen: 10 uzınlıǵı ortasha 111 km.ge teń. Kartadan ekvatordan polyus tárepke qaray paralellerdiń qısqarıwı menen olarda

10 torınıń uzınlıǵın bilgen jaǵdayda, karta yamasa globuslarda eki tochka aralıǵın tómendegishe anıqlaw múmkin:

L=N0xM

L=eki tochka ortasındaǵı aralıq km-de.

N0= eki tochka ortasındaǵı aralıq graduslardıń kórsetilgenligi, yaǵnıy usı tochkalar arasındaǵı graduslar parqı( f10 -f20=N0).

M-belgili bir parallel yaki meridian boyınsha 10 torınıń uzınlıǵı.

Máselen: ekvatordan Tashkentke shekem bolǵan aralıq 420 bolıp, usı aralıqtı km-de kórsetiw ushın L meridian kósheriniń uzınlıǵın tabamız 10=1110. Onda:

L = 420 x 111 = 4662 km.

Kartadaǵı uzınlıqtı santimetrde anıqlap, onıń haqıyqıy uzınlıǵın masshtab ólshemine kóbeytiriw arqalı tabıw múmkin. Máselen, kartalardıń masshtabı 1:10 000 000 bolsın, masshtab ólshemi 1 sm de 100 km. Eki tochka aralıǵı 5 sm. onda jerdegi haqıyqıy aralıq

L = l1 x lól = 5 x100 = 500 km

l1 = kartadaǵı eki tochka aralıǵı sm-de lól = masshtab ólshemi

L = orındaǵı haqıyqıy aralıq

Gorizontallar menen islew kónlikpelerin qáliplestiriw topografiyalıq kartalardı oqıwda tiykarǵı áhmiyetke iye. Gorizontallardıń bálentligin qaysı tárepke qarap artıwı yaki kemeyiwine qarap bálentlik yaki batıqlardıń qay jerde jaylasqanlıǵın hám ólshemin anıqlawımız múmkin.

97

a) b)

«a» súwrette gorizontallardıń absolyut bálentligi oraydan dógerekke qarap artıp barmaqta, demek, bul jerde oypatlıq súwretlengen. Oypattıń tereńligin tabıw ushın shettegi hám oraydaǵı gorizontallar parqın tabamız. Demek oypattıń tereńligi H = N1 –N2= 300 – 200 =100m.

«b» súwrette gorizontallardıń absolyut bálentligi shetten oray tárepke artıp barmaqta, demek, bul sızılmada bálentlik súwretlengen bolıp,ol tómendegishe anıqlanadı:

N = N2- N1= 1000600 = 400 m

Demek, bálentliktiń biyikligi 400 m-ge teń eken.

Atmosfera temasın úyreniwde matematikalıq metodlar tómendegi jaǵdaylarda qollanıladı: temperatura ólshemin anıqlaw, ıǵallılıqtı esaplaw hám t.b.

Temperaturanı esaplawdıń tómendegi túrleri bar: sutkalıq ortasha temperaturanı esaplaw; 10 kunlik ortasha temperaturanı esaplaw; aylıq ortasha temperaturanı anıqlaw; jıllıq ortasha temperaturanı anıqlaw; kóp jıllıq ortasha temperaturanı anıqlaw.

Jawın-shashın muǵdarı da aylıq, jıllıq esabında shıǵarıladı.

Absolyut hám salıstırmalı ıǵallılıqtı esaplawda oqıwshılar kemshilikke jol qoyıwları múmkin. Salıstırmalı ıǵallıq 1m3 hawadaǵı ıǵallıq muǵdarı esaplanıa g/m3-ta ólshenedi. Máselen: 100S temperaturada 1m3 hawada ıǵallıq 9 gramm bolsa, belgili waqıttan soń salıstırmalı ıǵallıq 50 % -ti qurasa, onda 1m3 hawada 4,5 gramm ıǵallıq boladı.

Atmosfera basımı hám temperaturası bálentlikke shıqqan sayın páseyiwi hám balentlikten tómenge túsken sayın artıwın tómendegi kórsetkishler arqalı anıqlaw múmkin;

R = R0- (N: 10) R – atmosfera basımı

R0- jer betindegi atmosfera basımı:

N - salıstırmalı bálentlik km yaki m-de

98

Máselen, jer betindegi atmosfera basımı 800 mm bolsa, 3 km bálentlikte qansha boladı.

R= 800 – (3000:10)= 500 mm

Biosfera temasın ótkende kóbinese biomassa esaplap shıǵıladı, biraq buǵan mektep geografiyasında jeterli itibar berilmeydi. Biomassa hár bir maydan ushın tonna esabında anıqlanadı. Qurǵaqlıqtaǵı maydanlar ushın jer ústi hám astı biomassası esaplanadı. Bunda 1m2 maydandaǵı jer ústi hám astı biomassası esaplanadı hám olardıń jıyındısı anıqlanadı. Máselen: shól zonasında 1m2 maydanda jer astı biomassası 2 kg, jer ústi biomassası 3 kg bolıwı múmkin. Onda ulıwma biomassası 5 kg boladı. Bunı km2 maydanǵa esaplap shıǵıw múmkin. Toǵaylarda jer ústi biomassası muǵdarı joqarı boladı. Okeanlar biomassası tiykarınan haywanat dúnyası biomassasınan ibarat.

9.1.2. Sotsiallıq-ekonomikalıq geografiyalıq bilimlerde matematikalıq metodlardan paydalanıw

Sotsiallıq hám ekonomikalıq geografiya kurslarında matematikalıq metodlardı tómendegishe jaǵdaylarda qollanıw múmkin: tábiyiy resurs kórsetkishlerin anıqlaǵanda; sanaat hám awıl xojalıǵınıń kórsetkishlerin anıqlaǵanda; eksport hám import kórsetkishler, transport kórsetkishlerin esaplawda qollanıladı.

Tábiyiy resurslarǵa baha bergende olardıń zapası, jıllıq isletiliw muǵdarı tiykarǵı kórsetkishi bolıp esaplanadı. Máselen: háktas kániniń zapası 800 mln. tonna dep anıqlandı, eger jılına 10 mln. tonnadan háktas qazıp alınsa 800x10=80 jılǵa jetedi. Bunnan basqa paydalı qazılmalardı qazıp alıw hám qayta islew, qorshaǵan ortalıqqa taslanǵan shıǵındılar muǵdarın da anıqlaw múmkin. Máselen: ruda quramında paydalı qazılma úlesi 30% bolsa hár tonna rudadan 700 kg-ǵa shekem shıǵındı payda boladı. Bir jılda 50 mln. tonna ruda qazıp alınsa 50x0,70=35 mln. tonna shıǵındı júzege keledi. Sebebi qazıp alınǵan hám qayta islengen rudanıń 70 % shıǵındıdan ibarat. Eger paydalı qazılma kániniń anıqlanǵan zapası 1mlrd.tonna bolsa, usı kánnen qazıp alınǵannan soń 700 mln tonna shıǵındı payda boladı.

1000 000 000 x 0,7= 700 000 000 tonna.

Tap sonday esaplardı basqa tábiyiy resurslar ushın da ámelge asırıw múmkin. Xalıqlar geografiyasın úyrenip atırǵanda júdá kóp matematikalıq formulalardan paydalanıladı. Xalıqtıń tıǵızlıǵı esaplanǵanda tómendegi usıllardan paydalanıladı.

T=NS adamlar/km2

99

N-xalıqtıń sanı

S-maydan

Xalıqtıń milliy, jınısıy hám diniy, til hám basqa quramların úyrengende tómendegi formulalardan paydalanıw múmkin.

∑N ● 100%

T- xalıqtıń belgili bir kórsetkish boyınsha quramı

∑T -belgili bir topar xalıqtıń sanı

∑N - xalıqtın ulıwmı sanı.

Máselen: belgili bir wálayat xalqınıń sanı 1 mln. adam bolsa. Olardıń 700 000 adam túrk til toparı, 300 000 adam hind-evropa toparına kirse, onda

Tt=700 0001000 000● 100% = 70% Txe = 300 000 1000 000 ● 100% = 30%

Demek, usı wálayat xalıqtıń 70% túrkiy tiller, 30% hind-evropa tilleritoparına tiyisli eken.

Tap sonday usılda basqa topardı esaplap shıǵıw múmkin.

Awıl xojalıǵı eginleriniń ulıwma zúrááti hám olardıń jan basına islepshıǵarılıwı ulıwma usıllar járdeminde esaplanadı.

Mektep geografiya kursların úyreniwde matematikalıq metodlar tómendegi máselelerdi sheshiwde qollanıladı.

-uzınlıq hám maydanın esaplawda;

-geografiyalıq koordinatalardı anıqlawda;

-gorizontallar járdeminde releftiń tiykarǵı kórsetkishlerin anıqlawda;

-klimat kórsetkishlerin esaplawda;

-gidrologiyalıq kórsetkishlerin esaplawda;

-biologiyalıq kórsetkishlerin esaplawda;

-tábiyiy resurslardıń kórsetkishlerin esaplawda;

-sanaat hám awıl xojalıǵınıń kórsetkishlerin anıqlawda;

-eksport hám import kórsetkishlerin anıqlawda;

-júk túsiriw kórsetkishlerin anıqlawda hám t.b.

Matematikalıq metodlar járdeminde geografiyalıq maǵlıwmatlardı tómendegishe kórsetiw múmkin:

-kesteler járdeminde;

-grafikler járdeminde;

-diagrammalar járdeminde;

-kartogrammalar járdeminde;

-kartalar járdeminde.

100

9. 2. Geografiya táliminde statistikalıq maǵlıwmatlardan paydalanıw texnologiyası

9. 2. 1. Geografiya kurslarında sanlı maǵlıwmatlar

Mektep geografiya táliminde júdá kóp sanlı maǵlıwmatlar bar. Olar tábiyat tanıw kurslarınan baslap ámeliy geografiya kurslarına shekem ushıraydı. Sanlı, yaǵnıy statistikalıq maǵlıwmatlar menen islew kónlikpelerin qáliplestiriw oqıwshılardıń bilim hám pikirlew iskerligin rawajlandırıwda júdá úlken áhmiyetke iye.

Geografiya sabaqlarında ushıraytuǵın statistikalıq kórsetkishlerdi tómendegishe toparlarǵa bóliwimiz múmkin: pútin ólshemler; salıstırmalı ólshemler; koefficentler.

Barlıq ólshemler maǵlıwmat áhmiyetine iye boladı, olar arqalı geografiyalıq aymaq, qubılıslardıń ólshemleri beriledi. Máselen: mámleketler maydanı, xalqınıń sanı, tawlardıń bálentligi, dárya uzınlıǵı, okeanlar maydanı, tereńligi hám t.b.

Salıstırmalı ólshemler barlıq ólshemlerdi salıstırıw nátiyjelerin kórsetedi, geografiyalıq qubılıslardıń nızamlıqların anıqlawǵa imkan beredi. Máselen: hawanıń ortasha temperaturası, basımnıń ózgeriwi, demografiyalıq processler, islep shıǵarılıwdıń jaylasıwı hám t.b.

Koeffitsientler óz aldına qubılıslardıń ózine tán qásiyetlerin kórsetetuǵın kórsetkishler. Máselen: filtraciya koeffitsienti, ıǵallanıw koefficenti, ekonomikalıq rayonlardıń qaniygelesiwi xalıqtıń ósimi hám t.b.

Tábiyiy hám ekonomikalıq geografiya kurslarında qollanılatuǵın statistikalıq maǵlıwmatlar tómendegi úsh toparǵa bólinedi.

-jeke sanlar formasında (tonna, kilometr, kilovatt-saat, kilogramm); -sızılmada (diagramma,grafikalıq,kartadiagrammalar) kórsetilgen sanlar; - statistikalıq kestelerde kórsetilgen sanlar;

Mektep geografiya sabaqlarında ushıraytuǵın sanlar menen islewdiń tómendegi formaları bar:

a)kerekli statistikalıq maǵlıwmatlardı jıynaw;

b)statistikalıq maǵlıwmatlardı salıstırıw;

v)ulıwmalasqan statistikalıq kórsetkishlerdi anıqlaw;

g)grafika, diagramma hám kestelerdiń statistikalıq maǵlıwmatların analizqılıw;

d)grafikalıq, diagramma hám kesteler dúziw.

Kerekli statistikalıq maǵlıwmatlardı jıynaw 5-klasstan baslanadı. Usı maǵlıwmatlardı oqıwshılar hawa-rayı kalendarı menen islegende jıynaydı. Bunda

101