Geografiyanı oqıtıw metodikası

I-BÓLIM. GEOGRAFIYA TÁLIMI HÁM ONÍŃ RAWAJLANÍWÍ

I- BAP. GEOGRAFIYA TÁLIMINIŃ MAQSETI HÁM WAZIYPALARÍ 1. 1. Geografiya tálimi metodikası haqqında túsinik

Geografiya tálimi oqıwshılarǵa tábiyiy hám sotsial-ekonomikalıq komplekslerdiń dúzilisi hám tiykarǵı nızamlar haqqında bilimler beretuǵın geografiya pánleri sistemasına aytıladı.

Geografiya oqıtıw metodikasi ulıwma didaktika hám tárbiya teoriyası menen tıǵız baylanıslı. Didaktika páni tálim beriw hám tárbiya procesiniń ulıwma nızamlılıqları, tálimniń mazmunın izertleytuǵın teoriyalıq ilim bolıp tabıladı. Didaktika páni anıq oqıw pánlerin oqıtıw metodikası menen shuǵullanbaydı. Sonıń menen birge hár bir oqıw páni ózine tán ózgesheliklerge iye. Olardıń geyparalarınıń maqseti teoriyalıq bilim hám kónlikpelerdi qáliplestiriw(geografiya, biologiya, ximiya), geyparaları tek kónlikpelerdi (chet tiller), al basqaları bolsa bolmısqa estetikalıq qatnasta bolıwdı qáliplestiredi (súwretlew óneri). Sonıń ushın ayırım pánlerdi oqıtıw metodikası menen jeke didaktika pánleri shuǵıllanadı. Bul pánlerdiń qatarına

«Geografiyanı oqıtıw metodikası» páni de kiredi. Geografiyanı oqıtıw metodikası teoriyalıq hám ámeliy táreplerine iye. Geografiyanı oqıtıw metodikası izertleytuǵın teoriyalıq hám ámeliy metodologiyalıq mashqalalar:

a)predmeti, izertlew usılları, rawajlanıw tariyxı;

b)geografiyanı oqıtıw metodikasınıń maqset hám wazıypaların ulıwmahám ayırım predmetler boyınsha anıqlaw;

v)tálim hám tárbiyanıń birligi;

Teoriyalıq izertlewlerdiń nátiyjeleri ámeliy izleniwler ushın tiykar bolıp esaplanadı. Usı izertlewlerde geografiya táliminiń ámeliy mashqalalarınıń sheshimleri tabıladı. Geografiya oqıtıw metodikasınıń ámeliy táreplerinde oqıtıwshınıń oqıtıw dóretiwshiligi hám oqıwshınıń oqıw procesindegi belsendiligin sáwlelendiretuǵın metodlardı islep shıǵadı.

Geografiya oqıtıw metodikası eki úlken bólimnen ibarat: Ulıwma hám jeke geografiya oqıtıw metodikası.

Geografiya oqıtıwdıń ulıwma metodikası - bul geografiya páni didaktikası.

Ol oqıtıw procesinde geografiyanıń ózine tán ózgesheliklerin úyretedi.

Geografiya oqıtıwdıń ulıwma metodikası teoriyalıq hám metodikalıq máselelerdi islep shıǵadı, predmetti óziniń analiz usılları menen izertleydi, bunda tiykarǵı itibar oqıw-tárbiyalıq maqsetlerdi islep shıǵıwǵa qaratıladı. Usı

4

tiykarda geografiya pánin oqıtıwdıń mazmunı islep shıǵıladı. Ulıwma metodika eki bólimge bólinedi:

-tábiyiy geografiyanı oqıtıw metodikası;

-sotsiallıq hám ekonomikalıq geografiyanı oqıtıw metodikası.

Geografiya oqıtıwdıń jeke metodikası – óz aldına oqıw predmetleriniń maqset hám wazıypaların islep shıǵadı, ulıwma teoriyalıq jaǵdaylardı anıq oqıw predmetlerin oqıtıw procesinde qollanıw máselelerin úyrenedi. Geografiyanı oqıtıw jeke metodikası tábiyiy hámde sotsial-ekonomikalıq geografiya kurslarınıń óz aldına predmetleri boyınsha oqıw tárbiyalıq processlerinen kelip shıǵadı. Jeke oqıtıw metodikası óz aldına geografiya pánleriniń mazmunı ushın ulıwma metodikanıń teoriyalıq jumısların anıqlastıradı, sonday-aq hár bir klass geografiya kursınıń mazmunı hám dúzilisi boyınsha geografiyalıq túsiniklerdi qáliplestiriw, oqıw isleri usılları hám oqıwshılardıń óz betinshe jumısların analizlew mashqalaların izertleydi.

Geografiya oqıtıw metodikasınıń ulıwma wazıypaları:

-mektep geografiyasınıń tálim, tárbiyalıq hám rawajlandırıw imkaniyatların ashıp beriw;

-mektep geografiyasınıń mazmunın zaman talabına say túrde jáne de jetilistiriw;

-mektep geografiyası mazmunı hám dúzilisinde zamanagóy pán jetiliskenliklerin kórsetip beriw;

-oqıtıw materialların qollanıwdı optimal shárayatlarǵa tiykarlanıw;

-oqıtıw quralların islep shıǵıw;

-geografiya sabaqlıqlarınıń dúzilisi, ólshemleri hám túrlerin jáne de

keńeytiw;

-geografiya oqıtıwdıń pedagogikalıq xabar texnologiyaların islep shıǵıw hám ámelde qollanıw;

-geografiyalıq ekskursiyalar, ilimiy izertlewler ótkiziw texnologiyasın qayta islep shıǵıw;

-oqıwshılarda ámeliy geografiyalıq kónlikpelerdi qáliplestiriw texnologiyasın engiziw;

Geografiya oqıtıw metodikası oqıtıwshılar hám oqıwshılardı oqıtıw teoriyası hám tárbiyası menen qurallandırıladı.

1. 2. Geografiya táliminiń maqset hám wazıypaları

Geografiya pániniń maqseti hám wazıypaları hár túrli dáwir talabınasay

ózgerip hám qaytadan qarap shıǵılmaqta. Oqıtıwdıń maqsetin anıqlaw

5

áyyemnen didaktika hám oqıtıw metodikasınıń eń áhmiyetli mashqalalarınan esaplanıp kelingen. Usı mashqalanı qalay sheshiw, mektep geografiyasınıń dúzilisi, mazmunı hám oqıtıw metodlarınıń túrlerine baylanıslı. Aqırǵı dáwirlerde, ásirese XX ásirde oqıtıw maqsetin islep shıǵıw mashqalasına úlken itibar berildi. Házirgi dáwirde geografiya tálimi mazmunınıń ózgeriwi qatnası menen bul máselege jáne de kóbirek itibar berilmekte.

Geografiya oqıtıwshısı geografiya predmetiniń hár bir klass boyınsha geografiya kursınıń maqsetlerin biliwi kerek.

Geografiyanı oqıtıw maqsetleri úsh toparǵa: bilim beriw, tárbiyalıq hám rawajlandırıwshı bolıp bólinedi.

Bilim beriw maqsetleri tómendegilerden ibarat:

-oqıwshıǵa tábiyiy geografiya, sotsiallıq hám ekonomikalıq geografiya hámde ámeliy geografiya tiykarları boyınsha bekkem bilimler beriw, tábiyattan paydalanıw hám onı qorǵawdıń ilimiy texnikalıq, ekonomikalıq tiykarların ashıp beriw;

-ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde, akademiyalıq litsey, kásipóner kolledjlerinde oqıwshılardıń ekonomikalıq, ekologiyalıq, politexnikalıq, geosiyasiy bilimlerdi iyelewlerine imkaniyatlar jaratıw;

-tábiiy geografiya, sotsiallıq hám ekonomikalıq geografiya, ámeliy geografiya hám basqa arnawlı geografiyalıq pánleri xalıq xojalıǵı boyınsha mashqalalardı sheshiw jolların izertleydi;

-oqıwshılardı geografiyalıq maǵlıwmatların tereń iyelewde tiyisli usılları menen úyretiw. Bul usıllar (metodlar) menen islew kónlikpelerin qáliplestiriw;

-oqıwshılardı geografiyalıq maǵlıwmatlardan, qosımsha ádebiyatlardan paydalanıwǵa úyretiw, iyelegen geografiyalıq bilimlerin ámelde qollanıp biliw, kónlikpelerdi qáliplestiriw;

-oqıwshılardı óz betinshe, qosımsha ádebiyatlardan paydalanıp, óz bilimin arttırıwǵa úyretiw;

-oqıwshılarda geografiyalıq mádeniyattı qáliplestiriw .

Tárbiyalıq maqsetler:

-Ózbekstannıń keleshegi ullı mámleket ekenligin hám bunda tálim – tárbiya alıp atırǵan talaba jaslardıń úlesi girewli ekenligin dálillep beriw;

-Oqıwshılarda ana uatanımızǵa bolǵan súyispenshilik sezimlerin oyatıw;

-oqıwshılarǵa óz betinshe tárbiya beriw hám imkaniyat jaratıp beriw, olarda watanǵa degen muhabbat tuyǵıların qáliplestiriw.

-oqıwshılardı uatanǵa muxabbat ruwxında tárbiyalap, onı qorǵaw hár bir puxaranıń eń baslı minneti ekenligin uqtırıw;

6

-oqıwshılardı miynet tárbiyası hám kásip tańlawına járdem beriw, házirgi zaman sharayatında óz ornın tabıwǵa baǵdarlaw.

Oqıwshılardıń qızıǵıwshılıq qábiletin rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵanmaqsetler:

-geografiyalıq bilimler hám óz imkaniyatınan kelip shıqqan halda oqıwshılardı mashqalalardı erkin sheshiwge ádetlendiriw;

mádeniyatınıń rawajlanıwına imkan jaratıw;

-mektep geografiyasınıń hár bir klass boyınsha maqseti hám mazmunın anıqlaw, olardı jáne de keńeytiw;

-oqıwshılardıń jas qábiletlerin esapqa alǵan halda geografiyalıq bilim hám kónlikpelerdi ózlestiriwine imkan beretuǵın belgili usıllardı anıqlaw;

-bilimlendiriw procesinde oqıwshılardı erkin belsendilikke tayarlaw usılların úyrenip shıǵıw;

-kásip-óner bilimlendiriw sistemasındaǵı oqıwshılarǵa geografiya pániniń ulıwma áhmiyetin úyretiw, olarǵa tártip, estetikalıq tárbiya beriw menen bir qatarda pánniń tiykarǵı wazıypaların ashıp beriw;

-tálimdi shólkemlestiriw túrlerin islep shıǵıw hám onı eń jaydırıw;

-oqıtıw metodikasın hámde sınalǵan oqıw predmetlerin jáne de rawajlandırıw;

-pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıwdıń ilimiy-metodikalıq tiykarların islep shıǵıw;

-geografiya táliminde xabar texnologiyaları imkaniyatlarınan paydalanıp, sabaq ótiw usılların islep shıǵıw;

-sabaqlıq, oqıw qollanbalar hám ulıwma oqıw qurallarına qoyılatuǵın talaplardı hámde olar menen islew usılların islep shıǵıw.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1.Geografiya oqıtıw metodikası qanday pánler sistemasına kiredi?

2.Geografiya oqıtıw metodikası qanday bólimlerge bólinedi?

3.Didaktika neni úyretedi?

4.Geografiyanıń ulıwma metodikası neni úyretedi?

5.Óz aldına geografiya kursların oqıtıw metodikası menen qanday pánler shuǵıllanadı?

6.Geografiya oqıtıw metodikasınıń ulıwma wazıypalarına anıqlama beriń.

7

7.Geografiyanı oqıtıwdıń bilim beriw maqsetleri nelerden ibarat?

8.Oqıwshılardı Watan súyiwshilik ruwxında tárbiyalaw, geografiya táliminiń qanday maqsetlerine kiredi?

1. 3. Geografiya oqıtıw metodikasınıń basqa pánler menen baylanısı

Geografiya oqıtıw metodikası bir qatar tábiyiy, sotsiallıq-ekonomikalıq hámde gumanitar pánler menen óz-ara baylanıslı. Geografiya oqıtıw metodikasınıń geografiya páni menen baylanıslılıǵı tómendegilerde belgili boladı:

-geografiya páni mektep geografiyası mazmunınıń tiykarın quraydı hám onıń rawajlanıwı ushın negizgi baǵdar esaplanadı. Geografiya pánindegi jetiliskenlikler hám ózgerislerdi mektep geografiyasınıń mazmunında hám dúzilisinde sáwlelenip barıladı;

-geografiya páni mazmunı mektep geografiyasınıń dúzilisinde óz kórinisin tapqan. Mektep geografiyası eki bólimnen ibarat: tábiyiy hám ekonomikalıq geografiya, akademiyalıq litsey hám kásip-óner kolledjleri ushın ótiletuǵın

«Ámeliy geografiya» sabaqlıǵında injenerlik geografiyanıńmazmunı kórsetilgen;

-oqıw quralları menen islew geografiya páninde qollanılatuǵın usıllar menen anıqlanadı. Máselen: kartografiyalıq usıl, mektep geografiyasında da keń qollanıladı (kartalar menen islew), dalada alıp barılatuǵın izertlew jumıslarınıń mazmunı mektep geografiyası boyınsha ótkeriletuǵın oqıw-ekskursiyalarında kórsetilgen;

-geografiya táliminiń mazmunı hám dúzilisi geografiya pániniń rawajlanıwı tariyxı menen tıǵız baylanısta iske asırıladı. Házirgi waqıtta mektep geografiyasında jańa túsinikler payda bolmaqta:

-ekologiyalıq geografiyalıq sharayat;

-sistemalı usıl;

-geosiyasat;

-boljaw;

-bahalaw h.t.b.

Didaktika barlıq oqıw predmetleri metodikasınıń ulıwmalıq ilimiy tiykarın quraydı. Geografiya oqıtıw metodikası didaktika páni tárepinen tiykarlap berilgen nızamlıqlar, nızamlar hám qádeler tiykarında rawajlanadı. Didaktika páni geografiya oqıtıw processin quramlıq bólimleri ortasındaǵı nızamlı baylanıs hám qatnasların ayqınlastıradı hám sol tiykarda oqıtıwdıń maqseti, mazmunı, usılları hámde oqıtıw processin qurallandırıwǵa tiyisli talaplardı belgilep beredi.

8

Geografiya oqıtıw metodikası páni didaktika pánine tayanıp ǵana qalmastan, al onıń rawajlanıwı ushın kerekli maǵlıwmatlardı beredi. Máselen: oqıwshılardıń geografiyalıq bilimi, kónlikpe hám tájiriybelerdi bahalaw, geografiyalıq kózqaras, túsinik, ideyalar sistemasın qáliplestiriw hám basqalar.

Psixologiya páni, oqıwshılardaǵı ruwxıy aktivliktiń ulıwmalıq nızamlılıqların úyretse, geografiya oqıtıw metodikası oqıwshılardıń ruwxıy aktivligin, olardıń geografiyalıq bilimlerin ózlestiriw menen baylanıslı bolǵan táreplerin úyrenedi. Geografiya predmetin oqıtıwda oqıwshılardıń jası, bilimi, pikirlew qábiletin itibarǵa almastan turıp, olardıń oqıw iskerligine nátiyjeli tásir etip bolmaydı. Sol sebepli geografiyanı oqıtıw metodikası psixologiya páni menen baylanıslı.

Geografiya oqıtıw metodikası ekologiya páni menen de tıǵız baylanısqan.

Mektep, akademiyalıq litsey hám kásip-óner kollejlerindegi geografiya táliminde qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw hám tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıw máselelerine úlken itibar berilgen. Baylanıstırıw tábiyiy geografiya baslanǵısh kursınan baslap (5-klass), ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde geografiya predmetlerinde tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıw, tábiyat nızamların saqlamastan turıp xojalıq aktivligin, olardıń aldın alıw hám qorshaǵan ortalıq máseleleri kórip shıǵılǵan.

Geografiya oqıtıw metodikası tariyx, til hám ádebiyat hám basqada gumanitar pánler menen de baylanıslı. Mektep geografiyasında geografiyalıq bilimlerin rawajlandırıwdıń, hár bir materik hám úlkelerdiń tábiyatı hám onı ózlestiriw tariyxın úyreniw tariyxıy faktorların úyreniw menen baylanıslı. Geografiyalıq atamalardıń tuwrı dúzilisi, olardıń talqılanıwı, kelip shıǵıwı hám mazmunın anıqlawda til úyreniw nızamlıqların hám qaǵıydaları tiykarında alıp barıladı. Mektep geografiyasında jáhán, mámleketler hám territoriyaların úyreniwde, geografiyalıq qabıqtıń quramınıń bólimleri hám ondaǵı processlerdi oqıwshılarǵa túsindiriwinde kórkem ádebiyattaǵı dáliller, talqılawlar hám súwretlerden paydalanıladı. Geografiya oqıtıw metodikası ximiya, biologiya awıl xojalıǵı pánleri menen de tıǵız baylanıslı. Geografiyalıq qabıqtıń ximiyalıq sostavı, tábiyattıń ximiyalıq elementler menen pataslanǵanı hám olardıń aldın alıw jolların úyreniwde, mektep geografiyası ximiya pániniń jetiskenliklerine tiykarlanadı. Geografiyalıq qabıqtıń tiykarǵı komponentleri bolǵan topıraq, ósimlik qatlamı, haywanat dúnyası, túrli eginlerdi jetistiriw, olardıń ózine tán qásiyetlerin

úyreniwde mektep geografiyası, biologiya hám awıl xojalıǵı pánleri sisteması jetiskenliklerine tiykarlanadı.

9

Geografiya táliminde maǵlıwmatlardı toplaw, házirgi zaman texnikalıq qurallarınan paydalanıwda mektep geografiyası matematika, statistika hám xabar texnologiyaları ilimleriniń jetiskenliklerine tiykarlanǵan.

Házirgi dáwirde geografiya táliminde pedagogikalıq texnologiyalar qollanılmaqta hám olardan paydalanıwǵa ilimiy metodologiyalıq tiykarları islep shıǵılmaqta.

SORAW HÁM TAPSÍRMALAR

1. Geografiya tálimi metodikası qaysı pánler menen baylanısqan?

2.Geografiya oqıtıw metodikası psixologiya páni menen qanday baylanısqan?

3.Geografiya oqıtıw metodikası basqa pánler menen baylanısıw sızılmasındúziń:

1. 4. Geografiyanı oqıtıwda ilimiy-izertlew jumısların shólkemlestiriw mashqalaları

Geografiya oqıtıw metodikasınıń rawajlanıwı jańa oqıtıw metodların islep shıǵıw, komplekslerdi qáliplestiriw, aldıńǵı metodlardı qollanıw menen baylanıslı. Usı mashqalalardı sheshiw pedagogikalıq analizlerde qollanılatuǵın hár túrli metodlarǵa baylanıslı.

Geografiya oqıtıw metodikası boyınsha izertlew jumısların alıp barıwdıń baslanǵısh deregi, Ózbekstan Respublikasınıń bilimlendiriw haqqındaǵı nızam, kadrlar tayarlawdıń milliy dástúri hám basqada húkimet qararlarıbolıp esaplanadı.

Hár qanday ilimde izertlew metodların islep shıǵıw hám onı alıp barıw metodologiya hám ilimiy izertlew metodları túsinikleri menen baylanıslı.

Metodologiya–bul qorshaǵan ortalıqtı biliw hám ózlestiriw metodları haqqındaǵı táliymat.

Ilimiy izertlew metodları–bul izertlew alıp barıw usılları.

Geografiya tálimi metodikasında ilimiy izertlew materialları eki úlken gruppaǵa bólinedi: eksperimental-empirikalıq metodlar hám teoriyalıq metodlar.

Eksperimental-empirikalıq usıllar pedagogikalıq izertlewler basqıshında qollanıladı, teoriyalıq usıllar maǵlıwmatlardı teoriyalıq tiykarlaw hám ulıwmalastırıw basqıshında qollanıladı.

Geografiya tálimin rawajlandırıwdıń dáslepki basqıshlarında tiykarınan eksperimental-empirikalıq usılları qollanılǵan. Biraq XX ásirdiń 2-yarımınan baslap geografiya oqıtıw metodikasınıń teoriyalıq jaqtan rawajlanıwı nátiyjesinde ol jeke didaktika pánine aylandı. Geografiya metodikalıq izertlewlerinde

10

teoriyalıq usıllar hám onıń ayırım bólimleri keń qollanıla basladı. Máselen; sistemalı-strukturalıq izertlew, bilimlerdi logikalıq didaktikalıq analizlew, oqıw materialınıń strukturalıq-logikalıq hám logikalıq túsinik analizi.

Izertlew usılları tańlap alıwǵa qoyılǵan maqset hám wazıypalardan kelip shıǵadı. Máselen: mashqalanıń aktuallıǵı, tiykarǵı maqset hám wazıypaların anıqlaw, ilmiy ádebiyatlardı teoriyalıq jaqtan analiz etiw hám t.b. talap etiledi.

1. 4. 1. Teoriyalıq izertlew usılları

Teoriyalıq izertlew usıllarına ádebiyatlardı analiz etiw, statistikalıqmatematikalıq, tariyxıy, siyasiy hám sistemalı usıllar kiredi.

Ádebiyatlar menen islew usılları. Hár qanday ilimiy jumıs sol tarawda járiyalanǵan ádebiyatlardı úyreniw, analizlew hám ulıwmalastırıw menen baslanadı. Usı usıl járdeminde basqa izertlewshiler tárepinen alınǵan maǵlıwmatlar toplanadı hám ulıwmalastırıladı. Geografiya tálimi metodikası tómendegi tarawlar boyınsha ádebiyatlardan maǵlıwmatlar toplanadı hám izertlenedi: tálim boyınsha mámleket tárepinen shıǵarılǵan nızamlar, qararlar hám basqada hújjetler, biliw teoriyası boyınsha filosofiyalıq ádebiyatlar, logikalıq, psixologiya hám didaktika boyınsha maǵlıwmatlar úyreniledi hám analizlenedi: oqıtıw metodikası boyınsha járiyalanǵan ilimiy jumıslar óz aldına analizlenedi. Ádebiyatlar menen tanısıp bolǵannan soń, úyreniletuǵın mashqalalanıń aktuallıǵı, onıń úyreniliwi tiyis bolǵan tárepleri anıqlanadı.

Sistematikalıq-matematikalıq usıl. Oqıtıw metodikası boyınsha alıp barılatuǵın izertlewler nátiyjesinde esapqa alıw hám olardı ulıwmalastırıw maqsetke muwapıq alıp barıladı. Muǵdarlı kórsetkishlerdi tańlaw, olardı tártipke keltiriw, analiz etiw hám metodikalıq izertlewlerde úlken áhmiyetke iye: Sebebi, olar júdá kóp pedagogikalıq izertlewlerdiń ólshemi esaplanadı. Muǵdarlı kórsetkishler járdeminde tárbiya hám oqıtıwda qollanılatuǵın pedagogikalıq qurallardıń qanshelli paydalı ekenligi anıqlaw múmkin.

Salıstırmalı usıl. Bul usıl járdeminde pándegi hám mektep geografiyasındaǵı bilimler sisteması, oqıtıw procesinde qollanılatuǵın metodlar, oqıw quralları, bahalaw usılları, sabaq túrleri kritikalıq jaqtan analiz etiledi. Bul izertlenip atırǵan mashqalanıń ulıwma hám ózine tán ózgesheliklerin ashıp beriwge imkan beredi.

Tariyxıy usıl. Bul usıl járdeminde úyreniletuǵın metodikalıq mashqalanıń rawajlanıwı hám ózine tán qásiyetleri ashıp beriledi. Bunnan basqa bul usılda belgili bir máseleniń ayırım dáwirlerde rawajlanıw úyreniledi.

11