Geografiyanı oqıtıwda innovaciyalıq texn.payd

waqıt jasıl toǵaylar hám putazarlar zonası», «toǵay-shól hám shóller zonaları», «aralas hám keń japıraqlı toǵaylar zonası», «toǵay – tundra hám tundra zonaları», «Arktika sahralar zonası», «bálentlik regionları», «taw toǵayları regionı»,

«taw otlaqları regionı», «putalıqlar regionı», «qar hám muzlıqlar regionı» hámde «okean tábiyat regionları» tárizli túsiniklerdiń ózlestiriwine erisiw.

SABAQ TEMASÍ: GEOGRAFIYALÍQ POYASLAR HÁM TÁBIYAT ZONALARÍ

Sabaqtı qurallandırıw: Dúnya júzlik klimatlıq kartası, «bálentlik regionları» hám «Dúnya okeanı tábiyat regionları» atlı súwretler, «tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı» sabaqlıǵı, Qaraqalpaqstan Respublikası territoriyasınıń tábiyat zonaların kórsetiwshi topografiyalıq karta, yarım sharlar kartası.

Sabaq proсesinde qollanıwshı metodlar: lekсiya, gúrriń, soraw-juwap,

«Klaster» metodı, «kishi toparlarda islew» metodı, sabaqlıq penen islesiw metodı

Sabaqtıu rejesi:

1.Geografiyalıq region degenimiz ne?

2.Tábiyat zonaları degenimiz ne?

3.Tegisliktegi tábiyat zonaları

4.Bálentlik regionları

22

5. Okean tábiyat regionları

Sabaqtıń barısı:

Tema biraz quramalı bolǵanlıǵı sebepli, onıń mazmunı oqıtıwshı tárepinen bayan etiw tiykarında ashıp beriledi. Bayan etiw barısında oqıtıwshı «Bálentlik regionları» hám «dúnya okeanı hám tábiyat regionları» atlı súwretlerden paydalanıladı.

Usı orında oqıwshılar oqıtıwshı tárepinen ortaǵa taslanǵan tómendegi sorawlar boyınsha óz pikirlerin bayan e tiwi múmkin:

1. Geografiyalıq region menen tábiyat zonalarınıń bir-birinen parqı ne?

2.Qurǵaqlıqtıń tábiyat zonaları bir-birinen qalay ajıratıladı?

3.Tegisliklerdegi tábiyat zonaları menen klimat regionları ortasında qanday baylanıslılıq bar?

4.Bálentlik regionları nelerden ibarat?

5.Okean tábiyat regionları dep nege aytıladı?

6.Jasap turǵan jerimiz qaysı region hám zonalarǵa kiredi?

Klass oqıwshıları úshewden on toparǵa bólinedi. Hár bir toparǵa belgili tapsırmalar beriledi. Tiykarınan, toparlar sabaqlıq penen islew tiykarında tómendegi regionlardıń ózgeshelikleri boyınsha kishigirim sıpatlamalardı jaratıwları lazım:

Klass oqıwshıları topar yaki jámáát arasında «Geografiyalıq region poyaslar hám tábiyat zonaları» temasınıń ulıwma áhmiyetin kórsetiwshi

23

klasterdi payda etedi. Usı proсesste oqıwshılar óz betinshe jumıs alıp baradı, oqıtıwshı olardıń alıp barıp atırǵan jumısın baqlap turadı, zárúr orınlarda oqıwshılarǵa másláhátler beredi.

Oqıwshılarǵa shınıǵıw juwmaǵında (yaki úy tapsırmasın orınlaw sıpatında) qorshaǵan ortalıqtı úyreniw tiykarında ózleri jasap turǵan territoriyalardıń qaysı geografiyalıq region hám tábiyat zonasına kiriwi hám zonaǵa geografiyalıq sıpatlama jazıw wazıypası beriledi. Oqıwshılar usı wazıypanı orınlaw maqsetinde jergilikli tábiyiy obektlerge tiykarǵı itibarın qaratıwı zárúr. Usı tapsırma tiykarınan oqıwshılar tárepinen jazılǵan diktantlar mazmunı menen tanısıwı, olardı úyrenilgen tema boyınsha jeterli dárejede bilimge iye bolǵanlıǵınan derek beredi.

TÁBIYIY GEOGRAFIYA BASLANǴÍSH KURSÍN OQÍTÍWDA INNOVACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARDÍ ENGIZIW

Ósip kiyatırǵan jas áwladqa tálim beriw hám onı tárbiyalaw nátiyjeligin hám sıpatın asırıw ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń birinshi gezektegi wazıypası esaplanadı.

Oqıwshılardıń óz betinshe biliw iskerligin belsendilikke qaratılǵan tálim metodların qáliplestiriw, olardıń aqılıy qábiletin rawajlandırıw hár bir oqıtıwshınıń wazıypası bolıp esaplanadı. Mektep geografiya pán kabinetleri texnikalıq ásbap úskeneler menen támiyinlengenligi, eń jańa metodikalıq qollanbalar hám didaktikalıq materiallardıń bar ekenligi buǵan birqansha járdem beredi.

Innovaсiyalıq texnologiyalardan paydalanıwdıń tiykarı oqıwshılardı aktivlestiriwge óz tásirin tiygizedi.

Geografiya pánin úyreniwde tábiyiy geografiya baslanǵısh kursında 5- klass sabaqlıǵı salmaqlı orındı iyeleydi. Oqıwshılar bul kurstı úyreniw dawamında Jer beti tábiyatınıń tiykarǵı nızamlıqların, tábiyatın, onda juz berip atırǵan hádiyselerdi eń ápiwayı baqlaw arqalı úyrenedi.

Orın planı hám karta bólimin usı plan hám kartada Jer betiniń ulken bólimleri qanday etip súwretleniwin hám olardan qalay paydalanıw múmkin degen sorawlarǵa juwap aladı.

Bul bilimlerdi iyelewde sabaq proсesinde innovaсiyalıq texnologiyalardan paydalanıw jaqsı nátiyje beredi. Sabaq ótiwde metod tuwrı tańlanbasa, oqıtıwshınıń bilimi joqarı dárejede bolıwına qaramastan, kútilgen nátiyje bermewi múmkin.

24

Oqıwshılardı, óz-ózin basqarıw, óz imkaniyatlarınan paydalanıwdı ámelge asırıwǵa járdemlesedi. Sayaxatshılar hám alımlar haqqında kóbirek bilim alıwın támiyinlew, olardı yadında eslep qalıw imkaniyatın asırıw maqsetinde qollanılsa boladı.

Ámeliy, laboratoriya, fakultativ sabaqlarda hám sabaqtan tısqarı waqıtlarda ótkeriletuǵın tárbiyalıq saatlarda qollanıwı múmkin bolıp, sabaq proсesinde, jámáátshilik hám kishi topar formasında, oqıw klasslarında yaki tábiyat qoynında ótkiziliwi múmkin.

Oqıtıwshı oqıwshılarǵa ótilgen tema boyınsha aldınnan tayarlap qoyılǵan materiallar, yaǵnıy sayaxatshı alımlardıń súwretlerin kórsetip, olardıń ómiri hám islegen jumısları haqqında maǵlıwmat beredi. Bul maǵlıwmatlardı oqıwshılar e sitip, "Men kimmen" degen sorawǵa juwap beredi. Mısalı:

1. "Men Orta Aziyalıman. 1004-1088-jıllarda jasap ótkenmen. Qubla Shıǵıs Aziya hám Arqa Shıǵıs Afrikada sayaxat etip, júdá kóp geografiyalıq maǵlıwmatlar toplaǵanman. Jeti jıl dawam e tken eki sayaxatım dawamında 15 mıń kilometrden artıq joldı basıp óttim. Men kimmen?

Juwabı: (Nasır Xısraw)

2. 1492-jılda meniń basshılıǵımdaǵı ekspediсiya Hindistanǵa teńiz arqalı jol tabıw maqsetinde Ispaniyadan batısqa qarap júzip kettik. Biz Atlantika okeanın kesip ótip, Amerika jaǵalarına jetip bardıq. Portugallar shama menen usı dáwirde Afrikanı aylanıp,

Hindstanǵa bardı. Men kimmen? Juwabı: ( Xristofor Kolumb)

3.Men 1483-1522-jıllarda jasap ótkenmen. "Baburnoma" kitabımda Ferǵana, Afganistan, Hindistan tabiyatı haqqında kóplep maǵlıwmatlar keltirip ótkenmen. Men kimmen?

Juwabı: (Zaxiriddin Muxammmed Babur)

Meniń basshılıǵımda 1519-1522-jıllarda ispanlar ekspediсiyası kemeleri Dúnyanı batıstan shıǵıs tárepke aylanıp shıqtıq. Tınısh okeanın kesip óttik. Nátiyjede, jerdiń shar sıyaqlı ekeniligi dálilendi, Jer betiniń úlken bólimin suw qaplap jatıwı anıqlandı. Men kimmen?

Juwabı: (Fernando Magellan)

25

"NE BILESIZ?" USÍLÍ

Geografiya pánin oqıtıwda bul usıl oqıwshılardıń sabaq dawamında erkin pikirlewge, óz pikirlerin erkin bayan etiwge hám olarda ózin kórsete alıw mádeniyatın tárbiyalawǵa qaratılıp, ádette, bunday shınıǵıwlar oqıwshılardı kishi toparlarǵa ajıratılǵan jaǵdayda ótkerilse maqsetke muwapıq boladı.

«Ne bilesiz» usılınıń maqseti: Oqıwshılardı ózin ózi basqarıw, óz imkaniyatlarınan paydalanıwdı ámelge asırıwǵa járdemlesedi.

Usıldıń qollanıwı: Qálegen temanı tákirirlaw, ótilgen temanı soraw yaki qanday da bir temanı ótiw ushın qollanıwı múmkin. Bunıń ushın oqıwshılardan sorap atırǵan tema menen tanıs bolıwı kerek.

Sabaqta paydalanatuǵın qurallar: Vatman qaǵazı, flamaster, karta, súwret hám sabaqlıq.

Shınıǵıwdı ótkiziw tartibi:

1-basqısh. Klass oqıtıwshı tárepinen basqarıladı. Bunıń ushın oqıtıwshı temanı jaqsı hám tereń biliwi kerek. Oqıtıwshı oqıwshılardı toparlarǵa ajıratıp aladı.

2- basqısh. Hár bir oqıwshı oqıtıwshı tárepinen túrgeltip, birimlep soraw beriledi. Okıwshılar gezekpe-gezek «Ne bilesiz?» sorawına juwap aytadı. Hár bir topar aǵzası temaǵa baylanıslı bir maǵlıwmattan aytıw kerek. Mısalı:

1–topar: Bir oqıwshı. Insan ómiri tabiyat penen baylanıslı bolǵanı ushın adamlar

áyyemgi zamanlardan – aq ózleri jasap turǵan jer tábiyatın jaqsı biliwge, qalaberse baylıq tabıwǵa háreket qıladı.

2-topar: Bunnan soń olar qayıqlar, jelqomlı kemeler soǵıp, te-

ńizlerde júzgen, jańa jerlerdi kórgen.

3 –topar: Jazıw hám sızıwdı úyrenip alǵannan keyin bolsa, barǵan jerleriniń tábiyatın, adamlardıń jasaw tárizin sıpatlap jazǵan.

4- topar: Ózleri jasap turǵan jerdiń hám barǵan jerleriniń eń ápiwayı kartaların sızıwǵa urınǵan. Usı jol menen geografiyalıq maǵlıwmatlar toplana bergen.

5-topar: Sawda qatnasıqlarınıń ósiwi, áskeriy júrisler, uzaq, úlkelerge sayaxatlar haqqındaǵı bilimleriniń kóbeyiwine járdem bergen.

TÁBIYIY GEOGRAFIYANÍ OQÍTÍWDA DIKTANT JAZÍW USÍLÍ

Geografiya páni oqıtıwshıları oqıwshılardan nátiyjeli bilim alıw ushın qolaylı imkaniyatlardan paydalanıw zárúr. Sebebi, di-

26

daktikalıq materiallar sabaqlıqtaǵı tapsırmalardı tolıqtıradı. Oqıtıwshı didaktikalıq materiallardı sabaqtıń túrli basqıshlarında: bilimlerin tekserip kóriw maqsetinde, sabaq basında, úyrenilgen materiallardı bekkemlew maqsetinde, sabaqtıń ortasında yaki aqırında sonday-aq úyge tapsırma retinde de paydalanıwı múmkin. Durıs hár bir oqıtıwshı sabaqlardı óziniń tájiriybesinen kelip shıqqan halda ótedi. Eń áhmiyetlisi oqıtıwshı oqıw proсesin jańalanǵan dástúr hám standart talaplarına juwap beretuǵın jańa innovaсiyalıq texnologiyalar tiykarında shólkemlestiriwi lazım. Sonıń menen birge oqıtıwshılar sabaqlıqlardıń oqıtıwshılar ushın qollanbalarınan da nátiyjeli paydalanıwı zárúr. Sebebi, bul qollanbalar da pán oqıtıwshılarına úlken járdemin tiygizedi. Tábiyiy geografiyanı oqıtıw wazıypaları ápiwayı mısallar tiykarında túsindiriledi. Oqıwshılar «Tábiyiy geografiya»nıń baslanǵısh kursınan baslap sabaqtı qansha jaqsı iyelese, kelesi sabaqlardı sonsha puxta ózlestiriliwi ushın múmkinshilik jaratıladı. Demek, oqıtıwshı oqıwshılardıń esinde qalatuǵın qızıqlı materialları, faktlerdi toplawı zárúr. Bul faktler, álbette sabaq mazmunı menen puxta baylanısqan bolıwı zárúr. Bul didaktikalıq materiallar oqıtıwshınıń 45 minutlıq sabaqqa qoyǵan maqsetine erisiwde úlken járdem e tedi. Didaktikalıq materiallardı juwapsız beriw bolsa

- oqıwshılardıń óz betinshe qosımsha ádebiyatlardan izleniwin talap etedi. Lekin hár bir oqıtıwshı berilgen tapsırmalardıń orınlanıwın tekserip barıwı shárt. Didaktikalıq materiallar oqıtıwdıń tiykarǵı metodikalıq quralları kórgizbeli retinde karta, tabliсa, kespe qaǵazlardı tekstler, sanlı kesteler hám súwretler, ósimlik hám haywanatlar hám t.b. Solay eken, didaktikalıq materiallardıń tiykarǵı maqseti oqıwshılardıń úyrenip atırǵan maǵlıwmatları hám basqada maǵlıwmatlar menen islesiwin, taza materiallardı óz betinshe úyrenip, pikirlep, túsinip jetiwge, shártli belgiler, sxemalar, kesteler, súwretler menen islesiw kónlikpelerin rawajlandıradı, ózin-ózi bahalaw, úyreniwge bolǵan háreketin tereńlestiredi, logikalıq, teoriyalıq hám kórgizbelilik oylaw qábiletin rawajlandıradı. Geografiya táliminde didaktikalıq materiallardıń túrleri júdá kóp. Mısalı: geografiyalıq diktantlar tábiyiy geografiyanı oqıtıwda úlken xızmet atqaradı. Diktantlardı sabaqlarda 10-15 minut waqıt ishinde shólkemlestirsek boladı. Geografiyalıq diktantlardı alıwda oqıwshılardıń geografiyalıq atama hám atlardı ayırıp biliwi, obektlerdiń jaylasqan ornın úyreniwde bilim, kónlikpeleri rawajlanadı. Mısalı:

27

30,3 mln.- Bul Afrika materiginiń jer maydanı esaplanadı)

Bunday diktantlardı alıwda oqıwshılardıń sabaqlıq penen islesiw kónlikpeleri de asadı. Oqıwshılardıń dıqqatına bir-biri menen salıstırıp kóriwshi tapsırmalardı usınıw da jaqsı nátiyje beredi. Bunday tapsırmalardı hár qıylı túrlerde tayarlasaq boladı. Dúnyanıń siyasiy kartasınan iri mámleketlerdi tabıw hám olarda jasap atırǵan xalıqlardı tómendegi keste tiykarında toltırıw tapsırıladı.

«Gidrosfera» temasın úyreniw barısında dáryalardıń qay jerden baslanıwı, qay jerge quyıwı, dáryanıń quyıw ózgesheligi, aǵıp ótip atırǵan aymaqlarınıń relefi hám onıń basqa da ózgeshelikleri kirgiziledi. Mısalı:

28

Sabaqqa tiyisli qosımsha maǵlıwmatlar menen oqıwshılardı tanıstırıw maqsetinde de oqıwshılarǵa hár qıylı tapsırmalar tayarlasaq boladı. Mısalı: «Jer betiniu ashılıỹı $am uyreniliỹi» temasında keste tayarlanadı. Bul kestede ullı adamlardıń atları beriledi, al ullı ashılıwlar jılı, orınları almastırıp qoyıladı. Bunda oqıwshılar qaysı alımlardıń ne islegeni haqqında ózleri orınlarına qoyıp shıǵıwı kerek. Bul kesteni ózlestiriwde oqıwshılardıń ózleri izlenedi, sabaq proсesinde alǵan bilimleri bekkemlenedi, sabaqtıń nátiyjeliligi artıwına unamlı tásir etedi.

5-keste

ULLÍ TULǴALARDÍŃ ISIMLERI HÁM ULLÍ GEOGRAFIYALÍQ ASHÍLÍWLAR

29

Demek, geografiya oqıtıwshısı didaktikalıq hám pedagogikalıq talaplar tiykarında hám geografiya pániniń mazmunı, wazıypalarına sáykes materiallardı anıq hám kórgizbeli etip, sonday-aq sózlep hám túsindirip bere alıw kerek, hám ótkerilgen tájiriybeler bul metodlardan paydalanıw dástúriy hám dástúriy emes metodların jańalawǵa imkaniyat beriwshi bolıp xızmet etedi. Solay etip, didaktikalıq materiallardan paydalanıp sabaq ótiw metodlardı qollawda aktiv qatnasıwı, sabaqtı qızıqlı shólkemlestiriwge e risiwi, bereletuǵın bilim hám xabarlardıń oqıwshılar sanasına tereń sińdiriwge erisiwdi támiyinleydi.

ÓZBEKSTANNÍŃ EKONOMIKALÍQ HÁM SOCIALLÍQ GEOGRAFIYASÍ SABAǴÍNDA «ÓZBEKSTANNÍŃ TÁBIYIY SHÁRIYATÍ HÁM TÁBIYIY BAYLÍQLARÍ» TEMASÍN ÚYRENIWDE INNOVACIYALÍQ

TEXNOLOGIYALARDAN PAYDALANÍW

Ózbekstan Respublikası óz ǵáresizligine erisiw menen jas áwladtıń milliy tárbiyasına ayrıqsha kewil awdara basladı.

Pedagog qánigelerden pedagogikalıq xızmetinde milliy tárbiyanıń aldına qoyǵan baslı maqsetlerinen biri - bul hár tárepleme bilimdan, ruwxıy bay, joqarı milliy sana - sezimi, óz úlkesin, ózi jasap turǵan watanın, tábiyatın tereń biletuǵın, hár tárepleme kámil insanlardı qáliplestiriw bolıp tabıladı. Bul óz gezeginde Bilimlendiriw haqqındaǵı nızamdaǵı 9-statyada atap kórsetilgenindey: «…Ózbekstan Respublikasınıń bilimlendiriw sistemasınıń birden-bir hám úzliksiz sistema» e kenligi menen tikkeley baylanıslı.

Bul nızam hár bir pedagogqa, sonıń ishinde geografiya páni oqıtıwshılarınan da óz isine pidayılıqtı, úlken juwapkershilikti talap etedi.

30

Geografiya sabaǵında hár bir temanı úyreniwde joqarı nátiyjelilikke e risiwde interaktiv metodlardıń ornı ayrıqsha. Mısalı:

«Tábiyiy baylıqlar» teması 1-2-klasslarda «Átirapımızdaǵı álem», 3-4- klasslarda «Tábiyattanıw» páninde al, joqarı klasslarda «Geografiya » páninde úyreniledi.

8-klassta ótiletuǵın «Geografiya» sabaǵında «Ózbekstannıń tábiyiy sharayatı hám tábiyiy baylıqları» temasına 1 saat ajıratılǵan. Bul temanı ótkende, ásirese, oqıtıw qurallarınıń xızmeti úlken. Bul haqqında ilimiy ádebiyatlarda, «Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde oqıw proсesi boyınsha quramalı wazıypalardı sheshiw maqsetinde onıń quramına kirgizilgen bilim derekleri oqıtıw quralına aytıladı. Oqıtıw qurallarınıń tiykarǵı wazıypası bilim alıw dawamında kórgizbelilikti támiyenlewden ibarat»5 delingen.

Haqıyqatında da eger sabaqta tema qurǵaq gáp penen túsindirilgen jaǵdayda, ol oqıwshı yadında qalmaydı. Oqıtıw qurallarınan, diywalı súwretler, diafilmler, sabaqlıqlar, maǵlıwmatnamalar, kesteler hám t.b. paydalanıwda pán oqıtıwshısı sheberligi menen izbeizlikte rejelestiriw kerek.

Atap ótilgen 8-klass ushın arnalǵan «Geografiya» sabaqlıǵında Ózbekstannıń tábiyiy baylıqları, olardıń túrleri keste arqalı kórsetilgen. Bunda pán muǵallimi tek usı maǵlıwmatlar menen sheklenip qalmawı tiyis. Al usı maǵlıwmatlar oqıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın arttırıw ushın, sapalı bilimge iye bolıwı ushın taza tema túsindirgennen keyin bilimin bekkemlew ushın hám «Elektronlar» dep atalǵan oyın usılınan paydalanıp oqıwshılardı 2 toparǵa bóliw múmkin. Onı oqıtıwshınıń ózi basqarıp, qadaǵalap, baqlap turadı. Oqıtıwshı tárepinen:

«Elektronlar» dep buyrıq berilgende oqıwshılar hámme hárekette, qozǵalısta bolıp órden ıqqa, bılay-bılay júredi. Oqıtıwshı «ekige bóliniń» degeninde oqıwshılar e kew-ekewden kim menen qol uslasıp qalsa sol oqıwshı menen toparlarǵa bólinedi. Olardıń oń tárepindegiler 1 topar, shep tárepindegilerler 1 toparǵa bólinedi.

1- toparǵa – «Tawsılatuǵın tábiyiy baylıqlar»

2- toparǵa – «Tawsılmaytuǵın tábiyiy baylıqlar» degen tapsırma berilip, olar klasstıń 2 tárepine qıstırılǵan eki plakatqa berilgen tapsırmalardı izbe-iz jazıwı hám túsindirip beriw wazıypası tapsırıladı.

5 Vahobov X.;GaypovaR.;Tursınov M.Geografiyanı oqıtıw metodikası. Nókis, «Bilim» 2010jıl B 121

31