Geografiyanı oqıtıwda innovaciyalıq texn.payd

GEOGRAFIYA TÁLIMI METODIKASÍ HAQQÍNDA TÚSINIK, ONÍŃ MAQ SETI HÁM WAZÍYPALARÍ

Geografiya tálimi dep, oqıwshılarǵa tábiyiy hám soсial-ekonomikalıq komplekslerdiń dúzilisi hám tiykarǵı nızamları haqqında bilim beretuǵın geografiya pánleri sistemasına aytıladı.

Geografiya pánin oqıtıw metodikası ulıwma didaktika hám tárbiya teoriyası menen tıǵız baylanıslı. Didaktika páni tálim beriw hám tárbiya proсesiniń ulıwma nızamlılıqları, tálimniń mazmunın izertleytuǵın teoriyalıq ilim bolıp tabıladı. Didaktika páni anıq oqıw pánlerin oqıtıw metodikası menen shuǵıllanbaydı. Hár bir oqıw páni ózine tán ózgesheliklerge iye. Olardıń geyparalarınıń maqseti: teoriyalıq bilim hám kónlikpelerdi qáliplestiriw (geografiya, biologiya, ximiya), geyparaları tek kónlikpelerdi (shet tiller), al basqaları bolsa bolmısqa estetikalıq qatnasta bolıwdı qáliplestiredi (súwretlew óneri). Sonıń ushın ayırım pánlerdi oqıtıw metodikası menen jeke didaktika pánleri shuǵıllanadı. Bul pánlerdiń qatarına «Geografiyanı oqıtıw metodikası» páni de kiredi. Geografiyanı oqıtıw metodikası teoriyalıq hám ámeliy táreplerine iye. Geografiyanı oqıtıw metodikası izertleytuǵın teoriyalıq hám ámeliy metodologiyalıq mashqalalar:

a)predmeti, izertlew usılları, rawajlanıw tariyxı;

b)geografiyanı oqıtıw metodikasınıń maqset hám wazıypaların ulıwma hám ayırım predmetler boyınsha anıqlaw;

v)tálim hám tárbiyanıń birligi;

Teoriyalıq izertlewlerdiń nátiyjeleri ámeliy izleniwler ushın tiykar bolıp esaplanadı. Usı izertlewlerde geografiya táliminiń ámeliy mashqalalarınıń sheshimleri tabıladı. Geografiya pánin oqıtıw metodikasınıń ámeliy táreplerinde oqıtıwshınıń oqıtıw dóretiwshiligi hám oqıwshınıń oqıw proсesindegi belsendiligin sáwlelendiretuǵın metodlardı islep shıǵadı.

Geografiya pánin oqıtıw metodikası e ki úlken bólimnen ibarat: ulıwma hám jeke geografiya pánin oqıtıw metodikası.

Geografiya pánin oqıtıwdıu ulıwma metodikası - bul geografiya páni didaktikası. Ol oqıtıw proсesinde geografiyanıń ózine tán ózgesheliklerin úyretedi.

Geografiya pánin oqıtıwdıń ulıwma metodikası teoriyalıq hám metodikalıq máselelerdi islep shıǵadı, predmetti óziniń analiz usılları menen izertleydi, bunda tiykarǵı itibar oqıw-tárbiyalıq maqsetlerdi islep shıǵıwǵa qaratıladı.

- mektep geografiyasınıń tálim, tárbiyalıq hám rawajlandırıw imkaniyatların ashıp beriw;

3

- mektep geografiyasınıń mazmunın zaman talabına say túrde jáne de jetilistiriw;

-mektep geografiyası mazmunı hám dúzilisinde zamanagóy pán jetiliskenliklerin kórsetip beriw;

-oqıtıw materialların qollanıwda optimal sharayatlarǵa tiykarlanıw;

-oqıtıw quralların islep shıǵıw;

tárbiyası menen qurallandıradı.

4

GEOGRAFIYA PÁNIN OQÍTÍW METODIKASÍNÍŃ ULÍWMA WAZÍYPALARÍ

Geografiya pániniń maqset hám wazıypaları hár túrli dáwir talabına say ózgerip hám qaytadan qarap shıǵılǵan. Oqıtıwdıń maqsetin anıqlaw áyyemnen didaktika hám oqıtıw metodikasınıń eń áhmiyetli mashqalalarınan e saplanıp kelinbekte. Usı mashqalanı qalay sheshiw, mektep geografiyasınıń dúzilisi, mazmunı hám oqıtıw metodlarınıń túrlerine baylanıslı. Sońǵı waqıtları, ásirese, XX ásir dawamında oqıtıw maqsetin islep shıǵıw mashqalasına úlken itibar berildi. Házirgi waqıtta geografiya tálimi mazmunınıń ózgeriwi múnásibeti menen usı máselege jáne de kóbirek itibar berilmekte.

Geografiya páni oqıtıwshısı geografiya predmetiniń hár bir klassqa arnalǵan geografiya kursınıń maqsetlerin biliwi kerek.

Geografiyanı oqıtıw maqsetleri úsh toparǵa: bilim beriwshilik, tárbiyalıq hám rawajlandırıwshı bolıp bólinedi.

Bilim beriw maqsetleri tómendegilerden ibarat:

-oqıwshıǵa tábiyiy geografiya, soсiallıq hám ekonomikalıq geografiya hám ámeliy geografiya tiykarları boyınsha bekkem bilimler beriw, tábiyattan paydalanıw hám onı qorǵawdıń ilimiy texnikalıq, ekonomikalıq tiykarların ashıp beriw;

-ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde, akademiyalıq liсey, kásipóner kolledjlerinde oqıwshılardıń ekonomikalıq, ekologiyalıq, politexnikalıq, geosiyasiy bilimlerdi iyelewine imkaniyatlar jaratıw;

-tábiyiy geografiya, soсiallıq hám ekonomikalıq geografiya, ámeliy geografiya hám basqa da arnawlı geografiyalıq pánleri xalıq xojalıǵı boyınsha ayrım mashqalalardı sheshiw jolların izertleydi;

-oqıwshılardı geografiyalıq maǵlıwmatlardı tereń iyelewde tiyisli usılları menen

úyretiw. Bul usıllar (metodlar) menen islew kónlikpelerin qáliplestiriw;

-oqıwshılardı geografiyalıq maǵlıwmatlardan, qosımsha ádebiyatlardan paydalanıwǵa úyretiw, iyelegen geografiyalıq bilimlerin ámelde qollanıp biliw, kónlikpelerdi qáliplestiriw;

-oqıwshılardı óz betinshe, qosımsha ádebiyatlardan paydalanıp, óz bilimin arttırıwǵa úyretiw;

-oqıwshılarda geografiyalıq mádeniyattı qáliplestiriw hám t.b.

5

Tarbiyalıq maqsetler:

-Ózbekstannıń keleshegi ullı mámleket ekenligin hám bunda tálim tárbiya alıp atırǵan oqıwshı jaslardıń úlesi girewli ekenligin dálillep beriw;

-oqıwshılarda ana Watanımızǵa bolǵan súyispenshilik sezimlerin oyatıw;

-oqıwshılarǵa óz betinshe tárbiya beriw hám imkaniyat jaratıp beriw, olarda

Watanǵa degen muhabbat tuyǵıların qáliplestiriw.

-oqıwshılardı Watanǵa muxabbat ruwxında tárbiyalap, onı qorǵaw hár bir

puqaranıń eń baslı minneti e kenligin uqtırıw;

-oqıwshılardı miynet tárbiyası hám kásip tańlawına járdem beriw, házirgi zaman sharayatında óz ornın tabıwǵa baǵdarlaw.

Oqıwshılardıń qızıǵıwshılıq qábiletin rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan maqsetler:

-geografiyalıq bilimler hám óz imkaniyatınan kelip shıqqan halda oqıwshılardı

mashqalalardı e rkin sheshiwge ádetlendiriw;

-oqıwshılarda baqlaw, e slep qalıw, oy órisi hám sóylew mádeniyatınıń rawajlanıwına múmkinshilik jaratıw;

-mektep geografiyasınıń hár bir klass boyınsha maqseti hám mazmunın anıqlaw, olardı jáne de keńeytiw;

-oqıwshılardıń jas qábiletlerin esapqa alǵan halda geografiyalıq bilim hám kónlikpelerdi ózlestiriwine imkaniyat beretuǵın belgili usıllardı anıqlaw;

-oqıwshılarǵa ámeliy geografiyalıq kónlikpe hám tájiriybelerin sińdiriw jolların anıqlaw;

-bilimlendiriw proсesinde oqıwshılardı erkin belsendilikke tayarlaw usılların úyrenip shıǵıw;

-orta arnawlı kásip-óner bilimlendiriw sistemasındaǵı oqıwshılarǵa geografiya pániniń ulıwma áhmiyetin úyretiw, olarǵa tártip, estetikalıq tárbiya beriw menen bir qatarda pánniń tiykarǵı wazıypaların ashıp beriw;

-tálimdi shólkemlestiriw túrlerin islep shıǵıw hám onı en jaydırıw;

-oqıtıw metodikasın hám sınalǵan oqıw predmetlerin jáne de rawajlandırıw;

-pedagogikalıq texnologiyalardı qollanıwdıń ilimiy-metodikalıq tiykarların islep

shıǵıw;

-geografiya táliminde xabar texnologiyaları imkaniyatlarınan paydalanıp, sabaq ótiw usılların islep shıǵıw;

6

qoyılatuǵın talaplardı hám olar menen islew usılların islep shıǵıw.

GEOGRAFIYA TÁLIMINIŃ DÚZILISI HÁM TÁLIM STANDARTLARÍ

Geografiya tálimi formaları hám basqıshlarǵa muwapıq túrlishe dúziliske iye. Geografiya tálimi házirgi dáwirde tómendegi bólimlerge bólinedi:

-ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde geografiya tálimi;

-akademiyalıq liсey hám kásip-óner kolledjlerinde geografiya tálimi;

-joqarı oqıw orınlarında geografiya tálimi;

-járdemshi mekteplerinde geografiya tálimi;

-qánigeligi boyınsha bilimin jetilistiriw orınlarında geografiya tálimi.

Ulıwma bilim beretuǵın orta mektepleriniń geografiyasınıń tiykarǵı qaǵıydalarınıń biri tábiyiy hám ekonomikalıq geografiyanı óz aldına úyreniw bolıp esaplanadı. Bul ulıwma bilim beretuǵın orta mektepleriniń geografiyasında hám ekonomikalıq geografiyanıń tiykarların tolıq kórsetiwge imkan beredi.

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde geografiya kurslarında tekshe tárizli dúziliske iye. Bunda áste-áste tómengi klasstan, joqarı klasslarǵa qarap quramalasıp baradı, qaytalanıwǵa jol qoyılmaydı, biraq jańa maǵlıwmatlar ilgeri ótilgen maǵlıwmatlar tiykarında beriledi. Bul oqıwshılardıń jańa maǵlıwmatlardı ulıwma sabaqtı jaqsı hám tolıq ózlestiriwge imkan beredi.

Geografiya predmetiniń ayırım kursların úyreniw tártibi tómendegilerden ibarat:

-V klass – Tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı (34 saat)

-VI klass – Materikler hám okeanlar tábiyiy geografiyası (66 saat)

- VII klass – Orta Aziya hám Ózbekstan tábiyiy geografiyası (66 saat)

Ózbekstan ǵárezsizlikke e riskennen keyin hár bir pán boyınsha mámleketlik bilimlendiriw standartları islep shıǵıldı. Mámleketlik

7

-Bilimlendiriw mazmunınıń májbúriy minimumları;

-Pitkeriwshilerdiń tayarlıq dárejesine qoyılatuǵın talaplar»;

Tálim mazmunınıń májbúriy minimumları 6 baǵdar boyınsha islep shıǵıldı:

1.Geografiyanıń teoriyalıq tiykarları

2.Geografiyanıń izertlew metodları

3.Tábiyiy hám soсial-ekonomikalıq obektler.

4.Qubılıslar hám proсessler

1)ayta (kórsete) alıwı;

2)anıqlay (ólshey) alıwı;

3)súwretley alıwı;

4)túsindire alıwı;

5)boljay alıwı.

TÁBIYIY GEOGRAFIYA BASLANǴÍSH KURSÍNDA INNOVACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARDÍ ENGIZIW HÁM PAYDALANÍW JOLLARÍ

Nawqıran shaxs hám bilimli qánigelerdi tayarlawda ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerdiń alıp barıp atırǵan jumıslar hám oqıw orınlarında oqıwshılarǵa berilip atırǵan bilim mazmunı ózine tán orın tutadı. Kadrlar tayarlaw milliy modeli ideyasına muwapıq alıp barılıp atırǵan soсiallıq háreketiniń dáslepki basqıshında tálimniń jańa mazmunın kórsetiwshi mámleketlik bilimlendiriw standartları, oqıw dástúri, sabaqlıqlar hám qollanbalar jaratıldı. Náwbettegi wazıypa bolsa – olardıń mazmunın jáne de jetilistiriwden ibarat.

Ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerinde oqıtılıwı jolǵa qoyılǵan pánler arasında geografiya páni ózine tán joqarı dárejege iye. Tiykarınan, usı oqıw orınlarınıń 5–klasında ózlestiriliwi názerde tutılǵan tábiyiy geografiya baslanǵısh kursı oqıwshılarǵa tek ǵana dáslepki geografiyalıq bilim tiykarları haqqında maǵlıwmatlar berip ǵana qoymastan, al olarda ózleriniń tuwılıp ósken úlke tábiyatı,

8

geografiyalıq ózgeshelikleri, paydalı qazılmaları, haywanat hám ósimlikler dúnyası, ózi jasap turǵan ornı haqqında túsinik beriw arqalı Watandı súyiw sezimin tárbiyalawǵa xızmet etedi. Bul haqqındaǵı oqıw isleriniń sapalılıǵın asırıw bilimlendiriw proсessiniń sıpatın jaqsılaw, innovaсion texnologiyalardı engiziw, sonday-aq, usı proсesste jergilikli materiallardan maqsetke muwapıq hám ónimli paydalanıwdı talap etedi.

Bizge jaqsı belgili, tájiriybeli qánigeni tayarlaw úzliksiz bilimlendiriw sistemasınıń barlıq basqıshlarında jumıs alıp barıp atırǵan bilimlendiriw mákemelerinde bilimlendiriwdi qáliplestiriwde nátiyjelilikke erisiw esabınan boladı. Bilimlendiriw hám islep shıǵarıw integraсiyasınıń júzege keliwi oqıw dóretiwshiliginiń rawajlanǵan texnika hám zamanagóy texnologiyalar qurallarında shólkemlestiriw hám bul baǵdarda jetiskenlikke e risiw imkaniyatın bermekte.

Oqıwshılar tárepinen olardıń dıqqatına usınılıp atırǵan ámeliy maǵlıwmatlardıń jeterli dárejede qabıl e tiliwi, túsindiriliwi hám olar haqqında belgili túsiniklerdiń bolıwına erisiwde kórgizbeli qurallardıń áhmiyeti hám xızmeti úlken.

«Oqıwshıda ózine tanıs maǵlıwmattı tek ayırım jaǵdaylarda bul materiallar aldında turǵanda ǵana eslew imkaniyatı boladı»1. (Selevko, 1998, 25-b).

Demek, oqıw proсesinde kórgizbeli qurallar járdeminde shólkemlestiriw didaktikalıq maqsetlerdi tolıq sheshiwge xızmet etedi. Kórgizbeli qurallar arasında jergilikli materiallar sanalıwshı qurallar úlken orın tutadı.

Rus alımı A.V.Darinskiy kórsetpe qurallar haqqında: «Mektep geo-

grafiyası kursında aytıp ótilgen kópshilik konkret predmetler haqqında oqıwshılarda kónlikpe hám túsiniklerdi payda etiw ushın oqıw kollekсiyalarınan paydalanıladı. Bunday kollekсiyalar oqıwshılarǵa az málim bolǵan yaki ulıwma málim bolmaǵan, lekin geografiyanı úyreniw ushın belgili bolǵan hár túrli predmetler jıyındısınan ibarat bolıp esap- lanadı»2-dep atap ótedi.

Jergilikli kórgizbeli qurallarǵa belgili adamlardıń portretleri, taw jınıslarınan ibarat kollekсiyalar, ósimliklerden tayarlanǵan gerbariyler, boz, saz hám shor topıraqlardan úlgiler, túrli haywanlardıń tulıpları hám basqalar kiredi.

1Selevko G.K. Sovremennıe texnologii. –M.: Narodnoe obrazovanie. B.25 1998.

2Darinskiy A.V. Metodika prepodavanie geografii – M.: Prosveshenie, 1991.

9

Demek, birinshiden, kórgizbeli qurallar járdeminde oqıtıwshı oqıwshılardı pikirlewge úyretiw ekinshiden, balanıń alǵa umtılıwına jol ashıp beredi.

Tábiyiy geografiyanıń baslanǵısh kursın oqıtıw proсesinde jergilikli kórgizbeli qurallardan paydalanıw arqalı, oqıw materiallarınıń oqıwshılar tárepinen tolıq ózlestiriliwin támiyinlese, ekinshiden milliy qádiriyatlar áhmiyetin ańlaw, Watan hám xalıq tariyxın biliw, onıń bul jaǵdayınan ruwxlanıw, keleshek ushın qayǵırıw qásiyetleriniń payda bolıwına imkaniyat jaratadı.

Oqıtıwshı hám oqıwshılardıń oqıw proсesin baqlaw hám ámeliy tájiriybelerdi alıp barıw sonı kórsetedi, kópshilik ulıwma bilim beretuǵın orta mekteplerde oqıwshılar bul pánlerdi ózlestiriwge bolǵan qızıǵıwshılıq dárejesi biraz tómen. Bul jaǵdaydı keltirip shıǵarıwshılar úyrenilgende tómendegi faktorlardıń joqarı ekenligi anıqlandı:

-Tábiyiy geografiya páni okıtıwshılarında texnologiyalıq, dóretiwshilik tiykarında sabaqlardı shólkemlestiriwge degen kónlikpe qáliplespegen (shınıǵıwlar kópshilik jaǵdaylarda standart kórinis, yaǵnıy dástúriy formada alıp barıladı);

-Oqıtıwshılar jeterli dárejede pedagogikalıq texnologiyalar haqqında bilimlerge hám bilimlendiriw proсesinde olardan paydalanıw kónlikpe hám tájiriybelerine iye emes;

-Tábiyiy geografiya sabaqlarında zamanagóy texnologiyalıq úskeneler, atap aytqanda, kórgizbeli qurallardan nátiyjeli paydalanıwǵa tiykarǵı itibarın qaratpay atır;

-Oqıtıwshılar tábiyiy geografiya sabaqlarında oqıwshılar tárepinen oqıw materialların tereń ózlestiriwge imkaniyat beriwshi jergilikli kórgizbeli qurallar zapasına iye emes;

-Shınıǵıwlar barısındaǵı jergilikli kórgizbeli qurallar jıyındısın toplaw jolındaǵı ishki imkaniyatlar (oqıwshılardıń qatnasıwında túrli ósimliklerden gerbariyler tayarlaw, túrli topıraqlar úlgilerin toplaw, túrli minerallardan kollekсiyalar jıynaw, gerbariyler

almaydı. Kórgizbeli qurallar úyrenilip atırǵan predmet hám hádiyselerdiń bir yaki bir neshe qá-

10

siyetlerin úyreniwde oqıwshılarǵa tereń hám puxta maǵlıwmat beriwge xızmet e tiwshi faktorlardan biri e saplanadı.

«Kórgizbeli usıl - oqıwshılarǵa kórsetiletuǵın qollanbalar-karta, plakat, taxtadaǵı sızılma hám súwretler, ulamalardıń súwreti hám basqalardı kórsetiwdi názerde tutadı. Bilimlendiriwdiń kórgizbeli usıllarınıń ózine tán qásiyeti sonnan ibarat, olar sóz benen táriyiplew usılı menen yaki usı dárejede birgelesip ketedi. Sóz hám kórgizbeliliktiń ajıralmas baylanıslılıǵı sonnan ibarat, obektiv túrdegi nızamlar turmısta birgelikte qollanılıwın talap etedi»3.

Kórgizbeli oqıtıw belgisiz kónlikpelerge hám sózlerge tiykarlanbay, bálkim oqıwshılar tuwrıdan-tuwrı qabıl etetuǵın anıq obrazlarǵa tiykarlanadı. Usı obrazlardı oqıw proсesinde oqıwshılar oqıtıwshılardıń basshılıǵına tayanǵan halda ózlestiriwi kerek. Oqıwshı tárepinen tábiyiy ortalıqtı ǵárezsiz túrde baqlaw obrazlar rolin tolıq ańlawın támiyinley alıwı lazım.

Belgili ulamalar Ábiw Rayxan Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Muhammed alXorezmiy, Abu Nasr Farabiy, Axmad al-Farǵoniy hám Maxmud Qashqariylardıń shıǵarmalarında bilimdi kórgizbelilik tiykarında shólkemlestiriw haqqında kóplep maǵlıwmatlar ushırasadı. Atap aytqanda, Ábiw Rayxan Beruniy bul haqqında tómendegi pikirlerdi bayan e tedi:

«Biziń maqsetimiz-oqıwshını zeriktirip qoymaw. Qayta-qayta bir nárseni oqıy beriw zerigerli boladı hám sabırdı toltıradı. Eger oqıwshı bir máseleden basqa máselege ótip tursa, ol sonday hár túrli baǵ-baǵshalardı seyil etkendey boladı, bir baǵdan óter ótpesten, basqa baǵ baslanadı. Insan olardıń hámmesin kórgisi hám tamasha etkisi keledi. Hár bir jańalıq insanǵa zawıq baǵıshlaydı»4.

Solay eken, hár túrli kórgizbeli qurallar atap aytqanda, jergilikli kórgizbe qurallar geografiya sabaqlarınıń qızıqlı hám nátiyjeli shólkemlestiriliwine xızmet etiwine gúman joq.

Kórgizbeli qurallardıń innovaсiyalıq texnologiyada qollanılıwı oqıwshılarǵa úyretiw kerek bolǵan jańalıqqa tiyisli maǵlıwmattı túrli kórinis hám usıllarda kórsetiw arqalı tez, anıq hám tuwrı túsindiriw imkaniyatın beredi.

Biz teoriyalıq bilimlerdi úyrengenimizde, hár kıylı geografiyalıq obektler, qubılıslardıń kórgizbeli qurallarınan qansha kóp paydalansaq, ulıwma teoriyalıq túsinikler sonsha tereń boladı. Sonday-aq, jańa

3Darinskiy A.V. Metodika prepodavanie geografii-Moskva: Prosveshenie, 1991.

4Beruniy Abu Rayhon. Tanlangan asarlar. 3 tom (Masul muharrir S.X.Sirojiddinov) –T.: Fan. 1993.

11