Geografiya (másele hám shınıǵıwlar toplamı)
.pdf18. Mektep janınan aǵatuǵın japtıń e ni 4 m, oqıwshılar onıń ortashatereńligin anıqlaw ushın tómendegi nátiyjelerdi aldı:
1.50 sm;
2.100 sm;
3.125 sm;
4.100 sm;
5.60 sm.
Japtıń ortasha tereńligin tabıń.
Jerdiń ishki dúzilisi
Jer qabıǵınan ishki qabıqlarǵa kirip barǵan sayın temperatura asıp baradı. Hár 100 m degi tereńlikte temperatura kóterilgen graduslar muǵdarı geometriyalıq gradient dep ataladı. Tereńlikke túsken sayın temperaturanıń 10 kóteriletuǵın aralıq (m esabında) geometriyalıq basqısh dep ataladı. Geometriyalıq basqısh hár jerde hár qıylı boladı. Ol relefge, taw jınıslarınıń jıllılıq ótkiziwshenligine, vulkanlarǵa baylanıslı boladı. Geometriyalıq basqısh orta e sapta hár 33 m ge 10 Sqa teń dep qabıl etilgen. Buǵan baylanıslı mısal hám shınıǵıwlar berilgende usı keltirilgen san tiykar etip alınadı.
1.Jer betinde hawa temperaturası 240S bolsa, 1 hám 5 km tereńlikte hawa temperaturası qansha bolıwın anıqlań.
Sheshimi: 1 km = 1000 m; 5 km = 5000 m. 1000 / 33 = 30,3; 5000 / 33 = 151,5
240S + 30,30S = 54,30S; 240S + 151,50S = 175,50S. Juwabı: 1 km de 54,30S; 5 km de 175,50S
2.Jer betinde hawa temperaturası 50 S bolsa, suw qaynaw múmkin bolǵan tereńlikti anıqlań. Suw 1000S ta qaynaydı.
3.Velikan geyzeri Kamchatka yarım atawındaǵı eń biyik geyzer bolıp, suw temperaturası 950 S tı quraydı. Geyzer qansha tereńlikten atılıp shıǵadı?
4.30 m tereńlikte turaqlı temperatura 100 S bolǵan jerdegi 1500 m hám 3000 m tereńlikte qazılǵan qudıqlardaǵı suw temperaturası qanshaǵa teń boladı?
5.Vulkan konusınan atılıp shıqqan lava temperaturası 13000S ǵa teń bolsa, bul lava qansha m tereńlikten atılıp shıqqanın anıqlań.
61
6.Atılıp shıqqan lava temperaturası 8000S ǵa teń bolsa, bul lavaqansha m tereńlikten atılıp shıqqanın anıqlań.
7.Qızılqum ıssı suw bulaǵındaǵı vodorod sulfidli mineral suwtemperaturası
560S ekenligi anıqlandı. Suw neshe m tereńlikten shıǵadı?
8.Jer betinde hawa temperaturası 140S bolsa 2 km tereńlikten shıqqannefttiń temperaturasın anıqlań.
Okean tereńligi, suw temperaturası hám shorlıǵın anıqlaw
Okean suwınıń temperaturası 300-350 m tereńlikte jıl dawamında ózgermey turıwı anıqlanǵan. Biraq jáne tereńge túsip barılsa, suwdıń temperaturası hár 1000 m ge 1,50S qa tómenlep baradı. Okean suwı menen baylanıslı másele hám shınıǵıwlar berilgende áne usı nızamlıqlar esapqa alınadı.
1. Suw betinde suwdıń temperaturası 150S bolsa, suw astındaǵı temperatura 50S ekenligi anıqlandı. Suw basseyniniń tereńligin anıqlań. Sheshimi: 150S – (50S) = 100S 100S / 1,50S = 6600 m.
Eger 350 m tereńlikke shekem okean suwınıń temperaturası ózgermes jaǵdayda ekenligin esapqa alsaq: 6600 m +350 m = 6950 m. Juwabı: 6950 m.
2.Suw astına ilimiy izertlew jumısları ushın jiberilgen batiskaf 4500 m tereńlikte suwdıń temperaturası 90S ekenligin kórsetti. sol waqıtta suw betindegi temperaturanı esaplap tabıń.
3.6 km tereńlikte suw temperaturası 20S bolsa, 300 m tereńlikte suw temperaturası qansha boladı?
4.Suw astında termometr 80S tı kórsetti. Sol waqıtta suw betindegi temperatura
120S edi. Tereńlikti tabıń.
Есте сақлаң!
Океан ҳәм теңизлердиң тереңлигин өлшеў ушын эхолот әспабынан пайдаланылады. Кемеге орнатылған эхолот әспабынан океан ямаса теңиз түбине сес толқыны жибериледи. Суўда сес толқынының тезлиги секундына 1500 м ге тең.
62
1.Okean túbine qaray exolottan jiberilgen ses tolqını 8 sekunddaqaytıp keldi. Okean tereńligin anıqlań.
Sheshimi: ses tolqını okean túbine urılıp qaytıp keldi. Sonı e sapqaalıp oǵan sarıplanǵan waqıttı ekige bólemiz.
8sek / 2 = 4 sek
4sek x 1500 m = 6000 m.
2.Atlantika okeanınıń eń tereń jeri Puerto-Riko batıǵı bolıp, onıń tereńligi 8742 m ge teń. Exolottan jiberilgen ses tolqını neshe sekunda qaytıp keliwin anıqlań.
3.Tınısh okeanınıń eń tereń jeri Mariana batıǵı bolıp, onıń tereńligi 11022 m ge teń. Exolottan jiberilgen ses tolqını sol tereńlikke neshe sekundta jetip baradı?
4.«Kapitan Kusto» komandasınıń aǵzaları Hind okeanınıń eń tereń batıǵına exolottan ses tolqının jiberdi. Ses tolqını 9,6 sekundta qaytıp keldi. Okean tereńligi hám bul batıqtıń atın anıqlań.
5.Baykal kóliniń tereńligi 1636 m. Onıń túbine qaray jiberilgen ses tolqını neshe sekunda qaytıp keledi?
Okean, teńiz hám kól suwları quramındaǵı erigen duz muǵdarın anıqlawda promilleden4 paydalanadı hám ol ‰ belgisi menen belgilenedi. Bunıń ushın bir litr (1000 g) okean yamasa teńiz suwı quramında neshe g erigen duz muǵdarın anıqlaw talap etiledi.
Mısalı:
1.Qara teńizden alınǵan 100 g suw quramında 1,8 g, Baltika teńizinen alınǵan
100g suwda 0,3 g duz bar ekenligi anıqlandı. Teńiz suwlarınıń shorlıǵın promillede esaplań.
Sheshimi: a) 100 g suwda 1,8 g duz bolsa, 1000 g = x g duz
x = 1000 g x1,8 g / 100 g = 18 g yamasa 18 ‰b) 100 g suwda 0,3 g duz bolsa,
1000 g = x g duz
x = 1000 g x0,3 g / 100 g = 3 g yamasa 3 ‰.
2.Aral teńizi suwınıń 1 litrinde 62‰ duz bar e kenligi anıqlandı.Usı
teńizden alınǵan 100 g hám 10 g suw quramında neshe g duz bar?
4 Promille – mıńnan bir úles
63
3.Insan ishiwi ushın jaramlı bolǵan ishimlik suwlarınıń quramında 0,5-0,8%, al ayırım jerlerde 1% ke shekem duz bar ekenligi belgili. Bul ishimlik suwınan 200 g ishken adam neshe g duz ishgen boladı?
4.Qızıl teńiz suwınıń shorlıǵı 42‰ ge teń. Bul teńiz suwınan 1 t duz alıw ushın neshe t suwdı qayta islew kerek?
5.Teńizden alınǵan 1 t suwdıń quramında 42 kg duz bar ekenligi anıqlandı. Bul suw qaysı teńizden hám onıń shorlılıq dárejesi neshe promillege teń?
Ekonomikalıq-geografiyalıq koeffisient hám indeksler
Tábiyiy geografiya hám demografiyada bolǵanı sıyaqlı ekonomikalıq geografiyada da esap-kitap hám koeffisientler bar. Bulardı esaplaw ekonomikalıq geografiyanıń eń baslı wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı.
1. |
Tómendegi keste maǵlıwmatlarınan paydalanıp onı toltırıń hám oǵan analiz |
||||||
jasań. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Mámleketler rayonları |
Xalıq sanı (mln adam) |
Xalıq úlesi (%) |
Ulıwma ishki ónim (mln dollar) |
Ulıwma ishki ónim úlesi (%) |
Ortasha hár adamǵa UIÓ |
Óndiris konsentrasiyası indeksi |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
A |
9,7 |
|
3,1 |
|
|
|
|
B |
6,1 |
|
2,5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
V |
5,5 |
|
2,4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
G |
5,1 |
|
2,1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
D |
4,1 |
|
1,2 |
|
|
|
|
E |
3,2 |
|
1,0 |
|
|
|
|
Jámi: |
|
100,0 |
|
100,0 |
|
1,00 |
2.Tómendegi kesteden paydalaıp ónim kólemin tabıń.
Fermer |
Maydanı, (ga) |
Zúráátlik, (s) |
Ónim, (t) |
|
xojalıqları |
||||
|
|
|
||
|
|
|
|
|
A |
66 |
22 |
|
|
B |
75 |
24 |
|
|
V |
80 |
23 |
|
|
G |
45 |
26 |
|
64
D |
55 |
25 |
|
E |
38 |
28 |
|
3.Tómendegi kesteden paydalaıp ónim zúráátligin tabıń.
|
Fermer |
Maydanı, (ga) |
Ónim, (t) |
Zúráátlik, (s) |
|
xojalıqları |
|||
|
|
|
|
|
|
A |
64 |
130 |
|
|
|
|
|
|
|
B |
79 |
165 |
|
|
|
|
|
|
|
V |
85 |
178 |
|
|
|
|
|
|
|
G |
55 |
117 |
|
|
D |
51 |
110 |
|
|
E |
35 |
80 |
|
4. |
Tómendegi kesteden paydalaıp egin maydanın tabıń. |
|
||
|
|
|
|
|
|
Fermer |
Zúráátlik, (s) |
Ónim, (t) |
Maydanı, (ga) |
|
xojalıqları |
|||
|
|
|
|
|
|
A |
22 |
120 |
|
|
B |
25 |
150 |
|
|
V |
24 |
170 |
|
|
G |
28 |
110 |
|
|
D |
30 |
100 |
|
|
E |
32 |
70 |
|
|
|
|
|
|
5. |
Tómendegi kesteden paydalaıp xalıqtıń tıǵızlıǵın tabıń hám bul |
|||
kórsetkishler qaysı ellerge tuwra keledi? |
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
Maydanı, |
Xalıq sanı |
Xalıq |
|
Mámleketler |
tıǵızlıǵı |
||
|
(mıń km2) |
(mln adam) |
||
|
|
|
|
(km/kv) |
|
A |
448,9 |
30 |
|
|
B |
372 |
132 |
|
|
|
|
|
|
|
V |
17175 |
150 |
|
|
|
|
|
|
|
G |
2750 |
18 |
|
|
|
|
|
|
|
D |
488 |
6 |
|
|
E |
601 |
50 |
|
Demografiyalıq koeffisientlerdi anıqlaw
Xalıqlar |
geografiyasın |
úyrengende |
demografiyalıq |
|
koeffisientlerdi |
anıqlaw oǵada |
áhmiyetli. |
Bul |
koeffisientlerge |
|
|
|
|
|
65
xalıqtıń |
tuwılıwshılıǵı, |
ólimshiligi, |
|
tábiyiy |
ósiminiń |
koeffiсienti, |
netto hám brutto |
koefiсient |
hám |
t.b. demografiyalıq |
|
proсessler menen baylanıslı koeffiсientlerdi anıqlaw kiredi. |
|
|
|||
Kópshilik jaǵdaylarda statistikalıq maǵlıwmatlar absolyut sanlarda beriledi. Absolyut sanlardı geografiyalıq úyreniw ushın onısalıstırmalı
sanlarǵa aylandırıwǵa tuwra keledi. Mısalı, Nókisqalasında 1 jıl dawamında 6 mıń bala tuwılǵan, al Taqıyatas qalasında1,5 mıń. Absolyut san esabında Nókis qalasında kóp tuwılǵan. Biraq Nókisqalası xalqı 250 mıń adam, Taqıyatasta bolsa 50 mıń adam ekenligin esapqaalsaq, tuwılıwshılıq Nókiste 24
promille, al Taqıyatasta 30 promillegeteń |
bolǵan. Sonıń |
ushın |
||
geografiyalıq prosesslerdiń regionalózgesheliklerin anıqlawda salıstırmalı |
||||
sanlardıń ornı oǵada áhmiyetli.Xalıqsanınıń ósimi |
– |
tábiyiy |
ósim |
|
hám |
migrasiya saldosı nátiyjeleri bolıp, onıń |
tiykarıńda tómendegi |
||
|
|
demografiyalıq teńleme |
||
jatadı. |
|
|
|
|
|
P2 P1 (B D) (I E) |
|
|
|
Bul jerde, |
P - anıqlanıwı tiyis bolǵan keyingi jıl xalıq sanı, |
P - |
||
|
2 |
|
|
1 |
belgili bolǵan aldınǵı jıl xalıq sanı, B - tuwılǵanlar hám D- ólgenler sanı, I -kóship kelgenler (immigrasiya) hám E - kóship ketkenler (emigrasiya) sanı.
Mısalı: rayon boyınsha bir jılda 3500 bala tuwılıp, 1200 adam ólgen. Sol jılı rayonnan 1300 adam kóship ketip, 900 adam kóship kelgen. Eger jıl basında rayon xalqı 60 mıń adam bolsa, jıl aqırında rayon xalqı qansha bolǵan?
P2 P1 (B D) (I E)
x = 60000+(3500-1200)+(1300-900)= 60000+2300+400=62700
Juwap: 62700 adam.
1. Tómendegi kesteden paydalanıp, Ózbekstan xalqınıń 2007-2012 jj daǵıósimin anıqlań.
|
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
2012 |
|
|
|
|
|
|
|
Xalıq sanı |
27077600 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
66
Tuwılǵanlar |
|
512950 |
532511 |
508457 |
540381 |
533530 |
|
|
|
|
|
|
|
Ólgenler |
|
132542 |
137028 |
135933 |
130357 |
140585 |
|
|
|
|
|
|
|
Immigrasiya |
|
151842 |
152795 |
139695 |
147398 |
144778 |
|
|
|
|
|
|
|
Emigrasiya |
|
229603 |
236127 |
232707 |
246386 |
209227 |
|
|
|
|
|
|
|
2. Tómendegi kesteden paydalanıp, Ózbekstan xalqınıń 1993-1997 jj daǵıósimin anıqlań.
|
1992 |
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
|
|
|
|
|
|
|
Xalıq sanı |
21106300 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tuwılǵanlar |
|
692324 |
657725 |
677999 |
634842 |
602694 |
|
|
|
|
|
|
|
Ólgenler |
|
145294 |
148423 |
145439 |
144829 |
137331 |
|
|
|
|
|
|
|
Immigrasiya |
|
302440 |
221747 |
167829 |
148644 |
146601 |
|
|
|
|
|
|
|
Emigrasiya |
|
356470 |
360661 |
256800 |
198900 |
195001 |
|
|
|
|
|
|
|
3. Tómendegi kesteden paydalanıp, Qaraqalpaqstan xalqınıń 2007-2012jj daǵı ósimin anıqlań.
|
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
2012 |
|
|
|
|
|
|
|
Xalıq sanı |
1575000 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tuwılǵanlar |
|
33402 |
33754 |
32165 |
35195 |
32456 |
|
|
|
|
|
|
|
Ólgenler |
|
9005 |
9158 |
8684 |
8216 |
9199 |
|
|
|
|
|
|
|
Immigrasiya |
|
12066 |
17249 |
11397 |
14709 |
12783 |
|
|
|
|
|
|
|
Emigrasiya |
|
23356 |
30342 |
26207 |
34106 |
28135 |
|
|
|
|
|
|
|
4. Tómendegi kesteden paydalanıp, Qaraqalpaqstan xalqınıń 1993-1997jj daǵı ósimin anıqlań.
|
1992 |
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
|
|
|
|
|
|
|
Xalıq sanı |
1307500 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tuwılǵanlar |
|
41027 |
36283 |
36039 |
35850 |
36139 |
|
|
|
|
|
|
|
Ólgenler |
|
9261 |
9573 |
9197 |
9039 |
8690 |
|
|
|
|
|
|
|
Immigrasiya |
|
37662 |
21653 |
13229 |
11457 |
10563 |
|
|
|
|
|
|
|
Emigrasiya |
|
40496 |
23392 |
18758 |
17175 |
15460 |
|
|
|
|
|
|
|
Derlik barlıq ellerde xalıq sanı jıl basına, yaǵnıy 1-yanvar jaǵdayına beriledi. Al demografiyalıq koeffisientlerdi anıqlawda, kóbinese xalıqtıń ortasha sanınan paydalanıwǵa tuwra keledi. Xalıqtıń berilgen jıldaǵı ortasha sanın tabıw ushın ótken jılǵı 1-yanvardaǵı sanı menen usı jıldaǵı 1-yanvardaǵı sanın qosıp, ekige bóliw arqalı tabıladı. Bul usıl menen kóp jıllıq maǵlıwmatlardı qosıp sol jıllar
67
sanına bólip ortasha sanın anıqlasa da boladı. Xalıqtıń ortasha sanıntabıw ushın tómendegi formula qollanıladı:
Pm = P1 + P2 / n
Bunda, Pm – xalıqtıń ortasha sanı, P1 – ótken jıldaǵı xalıq sanı, P2
– usı jıl basındaǵı xalıq sanı, n - bolsa jıllar sanı.
Mısalı: a) Rayon xalqınıń sanı 01.01.2008 jılı 51,5 mıń adamnan, 01.01.2009 jılı 52,1 mıń adamǵa kóbeygen. Xalıqtıń ortasha sanın tabıń.
b) Rayon xalqı 01.01.2008 jılı 51,5 mıń adamnan, 01.01.2009 jılı 52,1 mıń adam, 01.01.2010 jılı 52,7 mıń adam, 01.01.2011 jılı 53,4 mıń adam hám 01.01.2012 jılı 54,0 mıń adamǵa kóbeygen. Xalıqtıń ortashasanın tabıń.
a) Pm = P1 + P2 / n = 51,5 + 52,1 / 2 = 51,8. Juwap: 51,8 mıń adam. b) Pm = P1 + P2 + P3 + P4 + P5 / n = 51,5 + 52,1 + 52,7 + 53,4 + 54,0 / 5 =
52,7. Juwap: 52,7 mıń adam.
Xalıqtıń tábiyiy ósimi – tuwılıwshılıq hám óliwshilik arasındaǵı parıq ham olar tómendegi formulalar menen anıqlanadı:
CBR = B/Pm×1000
Bul tuwılıwshılıqtı anıqlawshı formula bolıp, CBR (Crude Birth Rate) – tuwılıwshılıqtıń ulıwma koeffisienti, B - tuwılǵanlar sanı, Pm - xalıqtıń ortasha sanı.
CDR = D/Pm×1000
Bul ólimshilikti anıqlawshı formula bolıp, CDR (Crude Death Rate)
– ólimshiliktiń ulıwma koeffisienti, D - ólgenler sanı,ortasha Pm - xalıqtıń sanı.
Óz gezeginde xalıqtıń tábiyiy ósimi tómendegi formula járdeminde anıqlanadı. Bunda NI (Natural Increase) – xalıqtıń tábiyiy ósimi, CBR –tuwılıw koeffisienti, al CDR – ólimshilik koeffisienti.
NI CBR CDR
1. Tómendegi kesteden paydalanıp 1991-2010 jıllar aralıǵında Qaraqalpaqstan xalqınıń ortasha sanın, tuwılıwshılıq, óliwshilik hám tábiyiy ósim koeffisientlerin anıqlań.
68
Jıllar |
Xalıq sanı |
Tuwılǵanlar |
Ólgenler |
|
(mıń adam) |
||||
|
|
|
||
|
|
|
|
|
01.01.1991 |
1289,0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
01.01.1992 |
1323,6 |
44671 |
8954 |
|
|
|
|
|
|
01.01.1993 |
1354,0 |
41027 |
9261 |
|
|
|
|
|
|
01.01.1994 |
1381,0 |
36283 |
9573 |
|
|
|
|
|
|
01.01.1995 |
1404,2 |
36039 |
9197 |
|
|
|
|
|
|
01.01.1996 |
1425,4 |
35850 |
9039 |
|
|
|
|
|
|
01.01.1997 |
1447,5 |
36139 |
8690 |
|
|
|
|
|
|
01.01.1998 |
1469,0 |
33497 |
9071 |
|
|
|
|
|
|
01.01.1999 |
1490,9 |
35485 |
8534 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2000 |
1515,0 |
36408 |
8496 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2001 |
1533,5 |
33402 |
9005 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2002 |
1545,9 |
33754 |
9158 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2003 |
1556,0 |
32165 |
8684 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2004 |
1565,1 |
35195 |
8216 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2005 |
1570,9 |
32456 |
9199 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2006 |
1577,3 |
35203 |
8594 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2007 |
1589,0 |
36607 |
8438 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2008 |
1605,5 |
38788 |
8610 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2009 |
1623,1 |
40024 |
8011 |
|
|
|
|
|
|
01.01.2010 |
1650,2 |
40102 |
8109 |
|
|
|
|
|
1991-jılǵı paydalanıladı. esaplanadı.
xalıq sanı tek 1992-jılǵı xalıqtıń ortasha sanın tabıwǵa Sonlıqtan demografiyalıq koeffisientler 1992jıldan baslap
Mısalı: a) Pm = P1 + P2 / n = 1289,0 + 1323,6 / 2 = 1306,3. Juwap:
1306,3 mıń adam.
Demek, 1992 jılı xalıqtıń ortasha sanı – 1306,3 mıń adam; soljılı tuwılǵanlar sanı - 44671; ólgenler sanı - 8954.
CBR = 44671×1000 / 1306300 = 34,2 |
tuwılıwshılıq – 34,2 ‰; |
CDR = 8954×1000 / 1306300 = 6,8 |
óliwshılıq – 6,8 ‰; |
NI = 34,2 – 6,8 = 27,4 |
tábiyiy ósim – 27,4 ‰. |
Juwap: tábiyiy ósim - 27,4 ‰ |
|
69
Usı jol menen Qaraqalpaqstan Respublikası xalqınıń 1993-2010jılları demografiyalıq koeffisientlerin esaplap shıǵıń.
70