Geografiya (másele hám shınıǵıwlar toplamı)
.pdf
3.Dawıl waqtında onıń tezligi 28m/sekund boladı. Bul 1 saatta neshe km boladı hám samolyot tezligi menen salıstırıń (samolyot tezligi ortasha 700 km/saat ).
4.Elatlı punktte jıl dawamında samal baǵdarların baqlap polyus tárepleri boyınsha tómendegishe: A – 8%; ASh – 13%; Sh – 20%; QSh – 18%; Q – 9%; QB
– 11%; B – 11%; AB – 10% bolsa, samal gúlin sızıń.
5.Samarqanda qalasındaǵı hawa rayın baqlaw stansiyasında bir ayda A
– 10%; ASh – 6%; Sh – 20%; QSh – 30%; Q – 13%; QB – 8%; B – 11%; AB – 2% baǵdarlarda samal eskenligi anıqlandı. Samal gúlin sızıń.
6. Nókis qalasındaǵı hawa rayın baqlaw stansiyasında jıl dawamında A – 32%; ASh – 6%; Sh – 13%; QSh – 6%; Q – 8%; QB – 11%; B – 8%; AB – 16% baǵdarlarda samal eskenligi anıqlandı. Samal gúlin sızıń.
Hawa ıǵallıǵı
Bul kesteni esińizde saqlań!
1 m3 hawada túrli temperaturada maksimal suw puwları muǵdarı grammesabında
Hawa |
-300 |
S |
-200 S |
-100 S |
00 S |
+100 S |
+200 S |
+300 S |
|
temperaturası |
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Suw puwı |
0,46 |
1,10 |
2,38 |
4,85 |
9,42 |
17,32 |
30,40 |
||
(1m3/gramm |
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
51 |
|
|
|
|
|
Hawanıń absolyut ıǵallıǵı - 1 m3 hawada bar bolǵan suw puwı muǵdarına (gramm esabında) aytıladı.
Hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵı - 1 m3 hawada bar bolǵan suw puwı muǵdarınıń onıń toyınıwına salıstıǵandaǵı muǵdarına (% esabında) aytıladı.
1.Auditoriyaǵa 250 m3 hawa sıyadı. Eger 1 m3 hawanıń massası 1 kg 300 g
bolsa, auditoriyadaǵı barlıq hawanıń massası qansha boladı? Sheshimi: 250 m3 × 1 kg 300 g = 325 m3; Juwabı: 325 kg.
2.Auditoriyanıń kólemi 200 m3 hawa bar, onıń temperaturası +200 S bolsa, bul
hawa ózinde qanshama suwdı tutıp turıwı múmkin?
Sheshimi: +200S hawa ózinde 17,32 g suwdı uslap tura aladı. Demek, 200 m3 × 17,32 g = 3464 g; Juwabı: 3464 g yamasa 3,5 kg
3.1 m3 hawa – 100 S hám + 100 S temperaturanıń qaysı birinde 5 g suw puwın saqlay aladı?
4.1 m3 hawa 00 S temperaturada 4,5 g suw puwın saqlaǵan bolsa, bul hawa
qurǵaq hawa bolama yamasa ıǵallı? Eger quramında sonsha muǵdarda suw puwı bar hawa temperaturası +200 S qa kóterilse bul hawa qurǵaq hawa bolama yamasa ıǵallı? Juwabıńızdi tiykarlap beriń.
5.Hawa temperaturası +200 S bolǵan 1 m3 hawada 8 g suw puwı bar. Eger hawa temperaturası +250 S qa kóterilse, bunday hawadan jawın payda bolama? Temperatura +100 S qa túskende ne? Atmosfera jawınlarınıń payda bolıw sebeplerin anıqlań.
6.1 m3 hawada – 200 S ta 0,55 g suw puwı bolsa, kesteden paydalanıp hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵın anıqlań.
7.1 m3 hawada +200 S ta 12,99 g suw puwı barlıǵı belgili, hawanıń salıstırmalı
ıǵallıǵın anıqlań.
8.+100 S temperaturalı hawanıń 1 m3 de 3,14 g suw puwı barlıǵı belgili, hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵın anıqlań.
9.+300 S temperaturalı hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵı 60% ke teń. 1 m3 hawadaǵı suw puwı muǵdarın anıqlań.
10.60% salıstırmalı ıǵallıqqa iye bolǵan hawada suw puwı muǵdarı 2,91 g ekenligi belgili. Hawanıń tolıq toyınıwı ushın neshe g suw puwı hám hawa temperaturası kerek boladı?
11.+200 S hawada salıstırmalı ıǵallıq 90% ti quraydı. Bul hawanıń 1 m3 ında suw muǵdarı qansha g ǵa kóbeyse, hawa toyınıp jawın ajıralıp shıǵadı?
52
12.Nókis qalasında iyun ayınıń ortasha hawa temperaturası +300 S bolǵanda 1 m3 hawadaǵı ıǵallıq 10,4 g ǵa teń bolsa, hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵın esaplap tabıń.
13.Temperaturası +300 S bolǵan 1 m3 hawanıń quramında 20,3 g suw puwı bolıp, toyınıwı ushın jáne 10,10 g suw kerek. Hawanıń toyınıwshılıq dárejesin prosentte esaplań.
14.Adamnıń dem alıp atırǵan hawasınıń temperaturası 150 S hám salıstırmalı ıǵallıqtı 60% dep esaplasaq, adam 1 m3 hawadan hám 1 sutkada 10000 litr hawa menen dem alǵanda neshe g suwdı ópkesinen ótkeredi?
Íǵallıq koeffisienti
Belgili salıstırmalı ıǵallıq ıssılıq jaǵdayında puwlanıwı múmkin bolǵan ıǵallıq muǵdarı puwlanıwshılıǵı, yaǵnıy ıǵallıq zapası sheklenbegen sharayatta ıǵallıqtıń qansha puwlanıwı túsiniledi. Demek, belgili jerdiń temperaturası qansha joqarı bolsa, puwlanıwshılıq muǵdarı da sonshama joqarı boladı. Puwlanıwdıń haqıyqıy kórsetkishi tiykarınan jawǵan jawın muǵdarına baylanıslı boladı.
Belgili bir aymaqtıń ıǵallıq penen támiyinleniwi ıǵallıq koeffisienti, yaǵnıy jıllıq jawın muǵdarınıń tap usı dáwirdegi puwlanıwshılıǵına bolǵan salıstırması menen ólshenedi.
K = r / s
Bunda K – ıǵallıq koeffisienti; r – jıllıq jawın muǵdarı; s – puwlanıwshılıǵı. Jıllıq jawın muǵdarı sol jıldıń puwlanıwshılıǵına teń bolsa, ıǵallıq
koeffisienti 1,0 ge teń boladı. Eger ıǵallıq koeffisienti 1 den kishi bolsa, ıǵallıq jeterli bolmaydı. Eger ıǵallıq 1,0 den joqarı bolsa, onda ıǵallıq artıq boladı. Eger ıǵallıq 0,3 den az bolsa, bunda ıǵallıq ulıwma jetispeydi.
Íǵallıq koeffisientin tabıw menen baylanıslı másele hám shınıǵıwlardı sheshkende joqarıdaǵılarǵa ayrıqsha itibar beriw kerek.
1. Aral teńizi boyında jıllıq jawın muǵdarı 200 mm,puwlanıwshılıq bolsa 1000 mm ge jetedi. Íǵallıq koeffisientin tabıń.
53
|
Sheshimi: K = r / s; |
K = 200 / 1000 = 0,2; |
Juwabı: 0,2 |
|
||
2. |
Termez qalasında jıllıq jawın muǵdarı 133 mm, puwlanıwshılıqbolsa |
|||||
1500 mm ge teń. Íǵallıq koeffisientin tabıń. |
|
|
|
|||
3. |
Arxangelsk |
qalasında |
jıllıq |
jawın |
muǵdarı |
500 |
|
mm,puwlanıwshılıq bolsa 400 mm ge teń. Íǵallıq koeffisientin tabıń. |
|||||
4. |
Qaraǵanda |
qalasında |
jıllıq |
jawın |
muǵdarı |
450 |
|
mm,puwlanıwshılıq bolsa 800 mm ge teń. Íǵallıq koeffisientin tabıń. |
|||||
5.Samara qalasında ıǵallıq koeffisienti 0,7, puwlanıwshılıq bolsa750 mm ge teń. Jıllıq jawın muǵdarın tabıń.
6.Kitab qalasında jıllıq jawın muǵdarı 545 mm, puwlanıwshılıqbolsa 1250 mm ge teń. Íǵallıq koeffisientin tabıń.
7.Buxara qalasında ıǵallıq koeffisienti 0,2, puwlanıwshılıq bolsa1200 mm ge teń. Jıllıq jawın muǵdarın tabıń.
8.Tashkent qalasında jıllıq jawın muǵdarı 370 mm, puwlanıwshılıqbolsa 1000 mm ge teń. Íǵallıq koeffisientin tabıń.
9. |
Moskva qalasında |
ıǵallıq |
koeffisienti |
0,9, jıllıq |
jawın |
muǵdarı 800 mm ge teń. Puwlanıwshılıq muǵdarın tabıń. |
|
|
|||
10. |
Axangaran qalasında ıǵallıq koeffisienti 0,8, jıllıq jawınmuǵdarı bolsa 734 |
||||
mm ge teń. Puwlanıwshılıq muǵdarın tabıń. |
|
|
|||
Atmosfera jawınları
Atmosfera jawın muǵdarın anıqlaw menen baylanıslı tapsırma hám shınıǵıwlar geografiya pánine tiyisli olimpiadalarda tez-tez ushırasadı. Atmosfera jawınların ólshewde Tretyakov jawın ólshegishinen paydalanıladı (1951 j.). Bul jawın ólshegishtiń beti 500 sm2 bolıp, diametri 159 mm, biyikligi 40 sm di quraydı. Demek jawın muǵdarı 500 sm2 ta túsken jawın muǵdarın 0,1 mm ge kóbeytiw menen anıqlanadı.
Atmosfera jawınlarına tiyisli máselelerdiń jáne bir ózgesheligi jawǵan jawınnıń 1 ga yamasa 1 km2 qa túsetuǵın jawındı anıqlawǵa tuwra keledi. Mısalı, belgili bir qalada jıllıq jawın muǵdarı 600 mm.
1 ga – 10000 m2. Demek, 10000 x 0,6 = 6000 m3;
1km2 – 106. Demek, 106 x 0,6 = 600000 m3 suwdı quraydı.
1.Tashkent qalasında jıllıq jawın muǵdarı 367 mm di quraydı. Bul maǵlıwmattan paydalanıp 1 ga maydanǵa neshe m3 jawın túsiwin esaplań.
54
2.Andijan meteorologiyalıq stansiyasında jıllıq jawın muǵdarı 236 mm di quraydı. Bul maǵlıwmattan paydalanıp 1 km2 maydanǵa neshe m3 jawın túsiwin esaplań.
3.Gulistan meteorologiyalıq stansiyasında jawın muǵdarı aylar boyınsha tómendegishe:
Yanvar |
32 |
Iyul |
6 mm |
|
mm |
|
|
Fevral |
24 |
Avgust |
1 mm |
|
mm |
|
|
Mart |
50 |
Sentyabr |
4 mm |
|
mm |
|
|
Aprel |
39 |
Oktyabr |
19 |
|
mm |
|
mm |
May |
32 |
Noyabr |
33 |
|
mm |
|
mm |
Iyun |
14 |
Dekabr |
21 |
|
mm |
|
mm |
Joqarıdaǵı maǵlıwmatlardan paydalanıp aylar boyınsha jawın jawıwdıń jıllıq ózgeriw diagrammasın sızıń.
4.Almatı qalasında jawın muǵdarı 734 mm di quraydı. 1 ga hám 1 km2 maydanǵa qansha jawın túsedi?
5.Kitab qalasındaǵı meteorologiyalıq stansiyası maǵlıwmatları boyınsha jawın muǵdarı yanvarda 76 mm, fevralda 62 mm, martta 105 mm jawın túsken. Úsh ayda
1ga hám 1 km2 maydanǵa qansha jawın túsedi?
6.Samarqand qalasındaǵı meteorologiyalıq stansiyası maǵlıwmatları boyınsha jawın muǵdarı 328 mm di quraydı. 1 km2 maydanǵa qansha jawın túsedi?
7.Termiz qalası átirapında jawın muǵdarı:
Yanvar |
53 |
|
Iyul |
2 mm |
|
mm |
|
|
|
Fevral |
50 |
|
Avgust |
0 mm |
|
mm |
|
|
|
Mart |
70 |
|
Sentyabr |
1 mm |
|
mm |
|
|
|
Aprel |
62 |
|
Oktyabr |
16 |
|
mm |
|
|
mm |
May |
35 |
|
Noyabr |
24 |
|
mm |
|
|
mm |
|
|
55 |
|
|
Iyun |
7 mm |
Dekabr |
40 |
|
|
|
mm |
Maǵlıwmatlardan paydalanıp Termizde jawın muǵdarınıń jıllıqózgeriw grafigin sızıń.
8. Sherabad alabında jawınlardıń máwsimler boyınsha bólistiriliwi tómendegishe: qıs – 47%; báhár – 44%; jaz – 1%; gúz – 8% bolsa,
56
maǵlıwmatlardan paydalanıp jawın jawıwdıń dóńgelek diagrammasın sızıń.
9.Nókiste jawınlardıń máwsimler boyınsha bólistiriliwi tómendegishe: qıs – 36%; báhár – 48%; jaz – 3%; gúz – 13% bolsa, maǵlıwmatlardan paydalanıp jawın jawıwdıń dóńgelek diagrammasın sızıń.
10.Ǵuzarda qıs máwsiminde 105 mm jawın jawdı. 1 ga maydanǵa bul máwsimde qansha m3 suw túsken?
11.Sangzarda aylar boyınsha jawın jawıwı tómendegishe:
Yanvar |
67 |
Iyul |
3 mm |
|
mm |
|
|
Fevral |
53 |
Avgust |
2 mm |
|
mm |
|
|
Mart |
76 |
Sentyabr |
2 mm |
|
mm |
|
|
Aprel |
52 |
Oktyabr |
21 |
|
mm |
|
mm |
May |
46 |
Noyabr |
44 |
|
mm |
|
mm |
Iyun |
10 |
Dekabr |
48 |
|
mm |
|
mm |
Maǵlıwmatlardan paydalanıp hár ayda jıllıq jawın muǵdarınıń qansha prosent túsiwin anıqlań.
12.Ferǵanada qıs máwsiminde 56 mm, báhárde 67 mm, jazda 21 mm, gúzde 30 mm jawın jawadı. Hár bir máwsimde jıllıq jawınnıń neshe prosenti jawıwın esaplań.
13.Nuratada jıllıq jawın muǵdarı 206 mm ge teń. Onıń qıs máwsiminde 43%, báhárde 43%, jazda 2%, gúzde 12% ti jawadı. Hár bir máwsimde jıllıq jawınnıń neshe mm i jawıwın esaplań.
14.Qońırat qalasında qıs máwsiminde 38 mm, báhárde 53 mm, jazda 12 mm, gúzde 20 mm jawın jawadı. Hár bir máwsimde jıllıq jawınnıń neshe prosenti jawıwın esaplań.
15.Shımbay qalasında jawınlardıń máwsimler boyınsha bólistiriliwi tómendegishe: qıs – 34%; báhár – 52%; jaz – 4%; gúz – 10% bolsa, maǵlıwmatlardan paydalanıp jawın jawıwdıń dóńgelek diagrammasın sızıń.
16.Qarshida:
Yanvar |
21 |
Iyul |
0 mm |
|
mm |
|
|
57
Fevral |
23 |
Avgust |
0 mm |
|
mm |
|
|
Mart |
30 |
Sentyabr |
0 mm |
|
mm |
|
|
58
Aprel |
19 |
Oktyabr |
3 mm |
|
mm |
|
|
May |
10 |
Noyabr |
9 mm |
|
mm |
|
|
Iyun |
1 mm |
Dekabr |
17 |
|
|
|
mm |
Jawın jawıwın esapqa alıp, ortasha aylıq jawın muǵdarın esaplań.
17.Jawǵan qar qatlamında suw muǵdarın anıqlaw ushın suw muǵdarı, qar qalıńlıǵı hám qar tıǵızlıǵı formulasına tiykarlanıp anıqlanadı. Mısalı: qar tıǵızlıǵı 0,25, qar qalıńlıǵı 60 sm bolsa, suw muǵdarı – 0,25 x 60 = 15 sm ge teń.
18.Tyan-Shan tawında 30 sm qalıńlıqta tıǵızlıǵı 0,40 qa teń qar jawdı. Suw muǵdarın anıqlań.
19.Qar qalıńlıǵı 70 sm bolıp, ondaǵı suw muǵdarı 16,5 sm ge teń bolsa, qar tıǵızlıǵın anıqlań.
20.Chimyonda 2012 jılı 19-dekabrde túsken qar tıǵızlıǵı 0,48 ge, qar qalıńlıǵı
40sm ge teń boldı. Qardaǵı suw muǵdarın anıqlań.
21.Nókiske túsken qar qalıńlıǵı 25 sm bolıp, onıń tıǵızlıǵı 0,44 ge teń bolsa, qardaǵı suw muǵdarın anıqlań.
Dáryalar
1.Dárya baslanatuǵın jerdiń onıń quyılatuǵın jerinen qansha m pásbálentligi dáryanıń qıyalıǵı (nishabi) dep ataladı. Mısalı: Volga dáryasınıń baslanatuǵın jeri teńiz qáddinen 226 m, quyar jeri bolsa 28 m pás. Volga dáryasınıń qıyalıǵı 226-(-28)=254 m. Juwabı: 254 m
2.Dárya qıyalıǵınıń, onıń uzınlıǵına salıstırması dáryanıń tikligi dep ataladı (hár bir km ge neshe sm ózgeriwi). Mısalı: Volga dáryasınıń qıyalıǵın tabıw ushın 254 m / 3531 km =7,2 sm. Juwabı: 7,2 sm
3.Dáryanıń suw sarıpı degende belgili waqıt ishinde dáryadan aǵıp ótetuǵın suw kólemi túsiniledi. Onıń formulası Q=F × V; Bunda, Q – dáryanıń suw sarıpı; F – dáryanıń kesesiniń kesim maydanı; V – suw tezligi. Mısalı: Qanday da bir dáryanıń keńligi 20 m, ortasha tereńligi 1,5 m, suw tezligi 2 m/sek bolsa, 20m × 1,5m = 30m; 30m × 2m/cek
= 60 m/sek. Juwabı: 60 m/sek
59
4.Oka dáryası baslanar jeriniń biyikligi okean qáddinen 224 m, quyar
jeri 63 m biyik, dárya uzınlıǵı bolsa 1478 km ekenligi málim bolsa, onıń qıyalıǵı hám tikligin anıqlań (juwap: 161 m; 11 sm).
5.Terek dáryası baslanar jeriniń absolyut biyikligi 3800 m, quyar jeri – 28 m, uzınlıǵı bolsa 600 km. Dáryanıń qıyalıǵı hám tikligintabıń (juwap: 3828 m; 6 m).
6.Dnepr dáryası baslanar jeriniń absolyut biyikligi 353 m, quyar jeri bolsa okean qáddi menen teń. Dárya uzınlıǵı 2200 km, dáryanıń qıyalıǵı hám tikligin tabıń (juwap: 253 m; 11,5 sm).
7.Moskva dáryasınıń uzınlıǵı 502 km, baslanar jeriniń biyikligi
256 m, dáryanıń qıyalıǵı 31 sm. dáryanıń nıshabı hám quyar jeriniń biyikligin tabıń (juwap: 156 m; 100 m).
8.Sırdáryanıń uzınlıǵı 2981 km, baslanar jeriniń biyikligi 3850 m, quyar jeriniń biyikligi 67 m. dáryanıń qıyalıǵı hám tikligin tabıń.
9.Batıs Dvina dáryası baslanar jeriniń biyikligi 217 m, quyar jeriniń biyikligi teńiz qáddi menen teń, dárya qıyalıǵı bolsa 21 sm ge teń. Dáryanıń uzınlıǵı hám tikligin tabıń.
10.Sherabaddárya 3913 m biyiklikten baslanıp, eń pás jeri 605 m, dáryanıń ulıwma uzınlıǵı 186 km, dáryanıń qıyalıǵı hám tikligin tabıń.
11.Topalańdárya 4688 m biyiklikten baslanıp, quyar jeri 600 m, ulıwma uzınlıǵı 112 km, dáryanıń qıyalıǵı hám tikligin tabıń.
12.Chirchiq dáryası 4500 m biyiklikten baslanıp, 650 m biyiklikten Sırdáryaǵa barıp quyıladı. Dáryanıń uzınlıǵı 397 km, dáryanıń qıyalıǵı hám tikligin tabıń.
13.Dáryanıń keńligi 20 m, ortasha tereńligi 1,5 m, suw tezligi 2 m/sek bolsa, dárya suw sarıpın tabıń.
14.Tashkent kanalınıń suw sarıpı 72 m3/sek, ortasha keńligi 24 m, suw tezligi 6m/sek bolsa, kanaldıń ortasha tereńligin tabıń.
15.Mırzashól kanalınıń keńligi 25 m, ortasha tereńligi 4 m, suw tezligi 2 m/sek bolsa, bul kanaldıń suw sarıpın anıqlań.
16.Zarafshan dáryasınan suw alatuǵın Darǵam kanalınıń suw sarıpı 120 m3/sek, suw tezligi 4 m/sek, ortasha tereńligi 6 m ge teń bolsa, kanaldıń ortasha keńligi neshe m ge teń?
17.Amu-Buxara mashina kanalınıń suw sarıpı 150 m3/sek, kanaldıń ortasha keńligi 20 m, ortasha tereńligi 6,5 m ge teń bolsa, suw tezligin tabıń?
60