Geografiya (másele hám shınıǵıwlar toplamı)

sozılǵanlıǵın anıqlań.

Sheshimi: Kesteden paydalanıp 100 a.k. de 10 = 109,6 km.

sozılǵanlıǵın anıqlań.

Sheshimi: Kesteden paydalanıp 300 q.k. de 10 = 96,5 km.

7.Avstraliya materiginiń batıstan shıǵısqa 260 q.k. boylap qansha km ge

sozılǵanlıǵın anıqlań.

Sheshimi: Kesteden paydalanıp 260 q.k. de 10 = 100 km.

1540 – 1140 = 400 40 x 1000 km = 4000 km. Juwap: 4000 km.

8.Antarktida materiginiń 900 sh.b. boylap neshe km ge sozılǵanlıǵın

anıqlań.

Sheshimi: Qubla polyusta 900 sh.b. boyınsha aralıq 900 – 660 = 340 ke teń.900 b.b. boyınsha Tınısh okeanı jaǵalarına shekem aralıq 900 – 730 = 410

111km x 41 = 4551 km. Juwap: 4551 km.

9.Qubla Amerika materiginiń eń arqa tochkaları arasındaǵı aralıqtıdáreje torınan paydalanıp neshe km ge sozılǵanlıǵın anıqlań.

Sheshimi: A) Ekvatordan arqa Galinas arasındaǵı aralıq 120 ǵa teń.

B) Ekvatordan materiktiń qubla tochkası Frouardǵa shekem 540 tı quraydı.120

41

3.Arqa Amerika materigi Tınısh okeanınan Atlantika okeanına shekem 400 a.k. boylap neshe gradus hám km ge sozılǵanlıǵın tabıń (juwap: 4270km).

4.Evraziyanıń arqa tochkası Chelyuskin tumsıǵınan, qubla tochkası Piayǵa shekem aralıqtı gradus torınan paydalanıp qansha km ge sozılǵanlıǵın tabıń (juwap: 8547 km).

5.Evraziyanı batıstan shıǵısqa 500 a.k. boylap qansha km ge sozılǵanlıǵın dáreje torınan paydalanıp tabıń (juwap: 9966,3 km).

6.Amazonka dáryasınıń quyar jerinen Afrika jaǵalarına shekem bolǵan aralıqtı ekvator boylap qansha km ge teń gradus torınan paydalanıp tabıń (juwap: 6660 km).

7.Afrikanıń ekvator boylap batıstan shıǵısqa neshe km ge sozılǵanlıǵın anıqlań (juwap: 3774 km).

8.Qubla Amerikanıń arqadan qublaǵa qarap 700 b.b. boylap qansha km ge sozılǵanlıǵın anıqlań (juwap: 7215 km).

9.Qubla Amerikanıń 200 q.k. boylap neshe km ge sozılǵanlıǵın anıqlań (juwap: 3138 km).

10.Tashkent qalasınan ekvator sızıǵına shekem bolǵan aralıqtı gradus torınan paydalanıp km de anıqlań.

11.1800 meridiannan batısqa qarap 2 samolyot ushtı. Birinshi samolyot ekvator boylap, al ekinshi samolyot 400 a.k. boylap ushtı (400 keńlikte 10 tıń uzınlıǵı 85,4 km). Samolyotlardıń ekewi de 800 meridianda qonǵan. Hár bir samolyot neshe km jol basqanlıǵın esaplań.

12.Supertanker ekvator menen kesisken 1200 b.b. tan 2700 azimut baǵdarında 60 km/saat tezlik penen háreket etip, 9,5 saattan soń toqtaǵan supertankerler neshe km jol basqanlıǵı hám qaysı meridianǵa kelip toqtaǵanlıǵın tabıń.

13.«YaK» - 40 markalı samolyot Tashkent – Nókis qalaları arasındaǵı aralıqtı 2 saat 20 minutta basıp ótti. Samolyottıń tezligi 400 km/saat bolsa, masshtabı

1:4000000 bolǵan kartada bul aralıq neshe sm ge teń. Bul qalalar arasındaǵı aralıqtı anıqlań hám graduslarda suwretleń.

14.Feodosiya qalası 450 a.k. te jaylasqan. Qala ekvatorǵa jaqın ba yamasa arqa polyusqa?

Saat poyasları hám waqıt esabı

42

Jer óz kósherinde batıstan shıǵısqa aylanar eken, bir sutkada tolıq aylanıp shıǵadı. Quyash jer betin izbe-izlikte jarıtıp turadı.

Xalıqaralıq kelisim boyınsha jer beti meridianlar boylap shártli túrde 24 saat poyasına bólingen (hár bir saat poyasında 150 bar). Poyas sheńberinde sol poyastıń ortasınan ótken meridian waqıtı qabıl etilgen. Bir saat poyası sheńberindegi waqıt poyas waqtı dep ataladı.

Ortasınan Grinvich meridianı ótken saat poyasın nolinshi 24-saat poyası dep qabıl etilgen yamasa poyaslar waqıt esabı áne sol poyastan baslanadı.

Saat poyas waqıtı engizilgennen soń qaysı saat poyasınan jańa sutkanıń baslanıwı kerek degen soraw kelip shıǵadı. Shártli túrde sutka 12-poyasta onıń orta meridianınan baslanadı dep kelisilgen. Bul meridian 1800 boylıq bolıp esaplanadı. Biraq, bul meridian ayırım jerlerde atawlardı kesip ótedi. Bunday jerlerde kartaǵa meridiannan shetke shıǵatuǵın sızıq sızıladı. Bul sızıq polyustan polyusqa shekem sánelerdiń ózgeriw sızıǵı dep ataladı. Jer sharında hár bir sutkanıń baslanıwı sol sızıqtan esaplanadı. Sáne ozgeriw sızıǵı shegarası Ratmanov hám Kruzenshtern atawları ortasınan ótedi (Tınısh okeanı).

2.Eger 00 meridianda kúndizgi saat 1200 bolsa 300 b.b. hám 300 sh.b. da saat neshe bolıwın anıqlań.

3.Bas Grinvich meridianda kúndizgi saat 1200 bolsa 1350 b.b. hám 1350 sh.b. da 770 b.b. hám 1690 sh.b. da saat neshe bolıwın anıqlań.

4.Grinvich meridianında tańǵı saat 400 bolsa, 600 b.b. da; 85 sh.b. da hám150 sh.b. da saat neshe bolıwın anıqlań.

5.1450 b.b. da túngi saat 1200 bolǵanda Grinvich meridianında saat neshe boladı?

6.London qalasında kúndizgi saat 1200 bolsa Nókiste saat neshe boladı?

7.London qalasında kúndizgi saat 1700 bolsa Nyu-York hám SanktPeterburgta saat neshe boladı?

8.Moskvada kúndizgi saat 1200 bolsa Tashkentte saat neshe boladı?

9.Moskvada kúndizgi saat 1200 bolsa Nyu-York hám Parij qalalarındasaat neshe boladı?

43

v) Baku; g) Moskva;

d)Vashington;

e)Tokio;

j) Tashkent; z) Nókis.

6.Tómendegi geografiyalıq obektlerdiń koordinataların anıqlań.a) Panama kanalı;

b) Magellan buǵazı;

v) Amazonka dáryasınıń quyar jeri; g) Missisipi dáryasınıń quyar jeri;d) Gibraltar buǵazı;

e) Aydar-Arnasay kóli.

7.Tómendegi koordinatalarda qaysı taw sistemaları jaylasqan?a) 440

a.k. hám 420 sh.b.;

b) 650 a.k. hám 600 sh.b.; v) 470 a.k. hám 70 sh.b.; g) 630 a.k. hám 1500 b.b.; d) 330 q.k. hám 700 sh.b.

8.Tómendegi koordinatalarda qaysı taw shıńları jaylasqan?a) 280 a.k. hám 850 sh.b.;

b) 330 q.k. hám 700 b.b.

9.Arqa yarım sharda 700301 a.k. hám 970401 b.b. da arqa magnit polyusı jaylasqan, onnan arqa polyusqa shekem bolǵan aralıqtı anıqlań.

10.Tómende Ózbekstannıń shetki tochkaları koordinataları aralastırıpberilgen. Siz olardı tuwrı jazıń.

550101 a.k.;

370101 a.k.;

450351 a.k.;

560b.b.;

600b.b.; 730101 sh.b.;

800sh.b.

11.Keme koordinataları 720301 a.k. hám 330 sh.b. dep anıqlandı. Keme jaylasqan orındı anıqlań, oǵan jaqın jaylasqan porttı anıqlań.

12.Nókis qalasınıń geografiyalıq koordinatasın anıqlań.

46

13.Arqa muz okeanı ústinen ushıp baratırǵan samolyot avariyaǵa ushırap 800 a.k. hám 1300 sh.b. da muz ústine qondı. Samolyot qonǵan jerdi kartadan anıqlań.

14.300 a.k. 900 b.b. daǵı porttan 70 a.k. 800 sh.b. daǵı portqa shekem júzgen keme qaysı okean, teńiz, qoltıq, buǵaz hám kanallardan júzip ótiwin anıqlań.

Hawa temperaturası

Bunı este saqla!

Troposferada hawa temperaturası ortasha hár km biyiklikke 60 S qa tómenlep baradı. Hár 100 m ge 0,60 S.

1.Tashkentte hawa temperaturası +270 S, Sidney qalasında bolsa +120 S bolsa, bul qalalardan 4 km biyiklikte hawa temperaturası qansha boladı?

Sheshimi: hawa temperaturası 1 km ge 60 S qa ısıp baradı. 4 km×60S=240S; Demek, +270S-(-240S) = 30S; +120S - (-240S) = -120S.

Juwap: hawa temperaturası Tashkent qalasınıń 4 km bálentliginde +30S; Sidney qalasınıń 4 km bálentliginde -120S qa teń.

2.Iyul ayında Pamir, Kavkaz va Ural tawları eteklerinde hawa temperaturası +360 S; +240 S; +200 S bolsa, bul tawlardıń eń biyik shıńlarında hawa temperaturası qansha bolıwın esaplap tabıń.

3.Termometr 8 km biyiklikte – 180 S tı kórsetti. Bul waqıtta jer betinde hawa temperaturası qansha boladı?

4.Eger taw eteginde hawa temperaturası +260 S taw shıńında +100 S bolsa, bul tawdıń biyikligin anıqlań.

5.Ushıp baratırǵan samolyottıń sırtında hawa temperaturası -300 S bolsa, tap usı waqıtta jer betiniń hawa temperaturası +240 S bolsa, samolyot qansha biyiklikke kóterilgen.

6.Teńiz betinde hawa temperaturası +250 S bolsa , 2,4 km biyiklikte hawa temperaturası qansha bolıwın esaplap shıǵıń.

7.Parashyutshı 4 km biyiklikten sekiriwge tayarlanıp atır, eger jer betinde hawa temperaturası +160 S bolsa, sol biyiklikte hawatemperaturası qansha?

47

8.Sutkanıń hawa temperaturası saat 100 de +110 S; 700 de +100 S; 1300 S de

+170 S; 1900 de +140 S bolsa, sol sutkanıń ortasha hawa temperaturasın tabıń.

9.Termometr saat 100 de -30 S; 700 de -40 S; 1300 S de -10 S; 1900 de -20 S dı

kórsetti. Sutkanıń ortasha hawa temperaturasın tabıń.

10.Saat 100 de -30 S; 700 de -40 S; 1300 S de +80 S; 1900 de +20 S bolsa, sutkanıń ortasha hawa temperaturasın tabıń.

11.Yakutsk qalasında ortasha hawa temperaturası yanvar ayında -43,30 S; iyul ayında bolsa +19,0 S. Jıllıq hawa temperaturası ózgeriwiniń amplitudasın tabıń.

12.Yaltada iyul ayınıń ortasha hawa temperaturası +24,20 S, yanvar ayınıń ortasha temperaturası +3,70 S; Kievte iyul ayınıń ortasha hawa temperaturası +19,30 S, yanvar ayınıń ortasha temperaturası - 60 S bolsa, hár eki qalada hawa temperaturasınıń jıllıq ózgeriw amplitudasın tabıń.

13.Nókiste ortasha hawa temperaturası yanvarda -60 S; fevral -10 S; mart +100 S; aprel +160 S; may +210 S; iyun +270 S; iyul +290 S; avgust

+280 S; sentyabr +20,80 S; oktyabr +130 S; noyabr +3,40 S; dekabr -10 S. Nókis qalasınıń ortasha jıllıq hawa temperaturasın tabıń.

14.Sankt-Peterburgda ortasha hawa temperaturası yanvarda -7,60 S; fevral -7,70 S; mart -4,10 S; aprel +2,80 S; may +9,50 S; iyun +14,60 S; iyul +17,50 S; avgust +15,50 S; sentyabr +10,60 S; oktyabr +4,70 S; noyabr - 0,90 S; dekabr -5,50 S. Sankt-Peterburg qalasınıń ortasha jıllıq hawa temperaturasın tabıń.

Atmosfera basımı

Normal atmosfera basımı 760 mm sınap baǵanasına (s.b.) yamasa 1013,2milli bara (mb) ǵa teń.

1 mm s.b. sı 1,33 mb ǵa teń.

Joqarı kóterilgen sayın basım hár 10 m ge 1 mm túsedi.1 mb 0,75 s.b. sına teń.

1. Eger tawdıń e teginde atmosfera basımı 740 mm, onıń shıńında 440mm bolsa, taw etegi hám taw shıńınıń absolyut biyikligin anıqlań.

48

Sheshimi:

Biz hár 10 m ge s.b. nıń 1 mm ge tómenleytuǵının bilip, taw eteginiń tawshıńına bolǵan biyikligin anıqlaymız.

740 mm – 440 mm = 300 mm x 10 m = 3000 m.

Endi absolyut biyiklik teńiz betinen e saplanıwın e sapqa alıp, taweteginiń biyikligin anıqlaymız.

760 mm – 740 mm = 20 mm x 10 m = 200 m. Taw shıńınıń absolyut biyikligin tabamız: 3000 m + 200 m = 3200 m.

Juwap: taw etegi 200 m, taw shıńı 3200 m.

2.Atmosfera basımı 1040 mb ǵa teń bolsa, neshe s.b. sına teń boladı?

Sheshimi:

760mm s.b. sı – 1013,2 mb ǵa teń x – 1040 mb.

x = 760 x 1040 / 1013,2 = 780,1 mm Juwap: 780,1 mm.

3.Eger 6 etajlı (18 m) úy jer tólesinde 760 mm basım bolsa, úy tóbesinde atmosfera basımı qansha boladı?

4.Teńiz jaǵasında atmosfera basımı 760 mm s.b. na teń bolsa, qalada bul basım 728 mm ge teń. Qala jaylasqan orınnıń absolyut biyikligin tabıń.

5.Taw etegindegi (absolyut biyiklik 200 m) atmosfera basımı 756 mm, taw shıńında bolsa 720 mm, tawdıń salıstırmalı hám absolyut biyikligin tabıń.

6.Ushıp baratırǵan dirijablge ornatılǵan barometr 238 mm di kórsetti. Onıń jer betinen biyikligin tabıń.

7.Ne ushın 4000 m biyiklikte taw keselligi ushıraydı. Onıń sebebin túsindirip

beriń.

8.Taw etegi 720 mm s.b. bolsa, taw shıńında 560 mm s.b. Salıstırmalı biyiklikti tabıń.

9.Atmosfera basımı A tochkada 350 mm s.b., V tochka 550 mm s.b. Eger V tochkada hawa temperaturası +50 S bolsa, A tochkadaǵı salıstırmalı biyiklik hám temperaturanı anıqlań.

10.A tochka temperaturası +400 S, hawa basımı 380 mm s.b. na teń. V tochkada normal atmosfera basımı (760 mm). V tochkadaǵı hawatemperaturasın anıqlań.

49

11.Eki gruppa alpinistler koordinataları 30 q.k., 370 sh.b. boyınsha taw shıńına qaray kóterilmekte. Birinshi gruppada barometr 570 mm di, ekinshi gruppada 427 mm di kórsetti. tawdıń eteginde hawa basımı 770 mm ge teń bolsa, alpinistler neshe m biyiklikke shıqqanlıǵın anıqlań.

12.Temperaturanıń eń joqarı amplitudası Yakutiyada bayqaldı. Qısta temperatura – 700 S qa shekem, jaz aylarında + 370 S qa shekem ıssı boladı. Temperaturanıń jıllıq amplitudasın anıqlań hám grafigin sızıń.

13.Tashkent qalasında hawa temperaturası +120 S, Samarqandta +220 S hám Nókis qalasında +270 S bolsa, bul qalalardan 4 km biyiklikte hawa temperaturası qansha boladı?

Samal

Este saqlań!

Hawa basımı joqarı bolǵan jerden basım pás bolǵan jerge qaray gorizontal háreket samal dep ataladı. Hawa basımı arasındaǵı parıq qansha úlken bolsa samal kúshi de sonsha úlken boladı. Samal kúshi Baffortshkalası járdeminde ólshenedi.

Samal ózgeriwsheń boladı. Samal gorizonttıń túrli baǵdarlarında eskenligin esapqa alıp romb tárepleriniń 8 baǵdarında samallardıń qaytalanıwın anıqlap grafik keltirilgende kóp múyeshli «Samal gúli» payda boladı.

1.Qaysı jaǵdayda samal kúshlirek boladı?a)

Sheshimi: a) 759 – 758 = 1 s.b.; b) 759 – 757 = 2 s.b. Basım arasındaǵı parıqqansha úlken bolǵan sayın samal tezligi kúshli boladı. Juwap: (b).

2.Samal qaysı jaǵdayda kúshlirek boladı?a)

50