Geografiya (másele hám shınıǵıwlar toplamı)

2.Oqıwshılar polyar juldızǵa qarap baǵıt alıp 900 azimut boyınsha lagerden shıqtı. Olar qaysı baǵdarda arqaǵa qaytadı?

3.Studentler ámeliyat sabaǵın ótiw ushın azanda 2250 azimut boyıınsha júrip, túste izine qayttı. Studentler qaytqanda quyash qaysı tárepinde bolǵan hám qaysı baǵdarda izine qaytqan?

4.Eger toǵay awıldan arqa-shıǵısta jaylasqan bolsa, toǵaydı aylanıwǵa shıqqan studentler qaysı baǵdarda úylerine qaytadı?

5.Tómendegi kesteni kartadan paydalanıp berilgen qalalardı Tashkent qalasına qaysı baǵdarda jaylasqanlıǵın (A; Q; Sh; B; AB; ASh; QB; QSh) durıs toltırıń.

6.1350, 450, 1800, 600, 2750, 3150, 3450 lı azimutlar gorizonttıń qaysı táreplerine tuwra keledi?

7.Nókis qalasına qaraǵanda Astana, Moskva, Tashkent, Qabul qalalarıqaysı baǵdarda jaylasqan?

31

8.Eger mektepke 450 azimut penen barǵan bolsańız, úyge qaysı baǵdarda qaytasız?

9.Studentler úlketanıw muzeyine 900 azimut penen barǵan bolsa, olar qaysı baǵdarda hám neshinshi azimut penen qaytıp keledi?

10.Studentler jazǵı ámeliyatta dáslep arqa-shıǵıs, keyin qubla, onnan keyin qubla-batıs baǵdarında júrgen. Olar barǵan jolı menen izge qaysı baǵdarlarda júredi?

11.Studentler kólge shekem 2700, 2250, 1800 azimutlar boyınsha júrdi. Olar júrgen baǵdarlardı jazıp, sol joldı sxema túrinde suwretleń?

12.Eger siz qubla tárepke qarap turǵan bolsańız shıǵıs, batıs, qublabatıs hám arqa-shıǵıs qaysı tárepte ekenligin anıqlań?

13.Siz qubla-batıs baǵdarında ketip baratırǵan bolsańız, siziń oń tárepińizde gorizonttıń qaysı tárepi turadı?

14.Tús waqtında úylerdiń sayası túsip turmaytuǵın kóshe qaysı baǵdarda jaylasqanlıǵın anıqlań?

15.Arqa tárepke ushıp baratırǵan samolyot, óz baǵdarın ózgerttirmesten qalayınsha qubla baǵdarda ushıp baratırǵan boladı hám bul jer sharınıń qay jerinde júz beriwi múmkin?

16.Shıǵıs tárepke ushıp baratırǵan samolyot, óz baǵdarın ózgerttirmesten batıs baǵdarda ushıp baratırǵan bolama? Eger bolsa, bul jer sharınıń qay jerinde júz beriwi múmkin?

17.Razvedkashı erte tańda polyar juldızına qarap razvedka ushın dushpan artına bardı. Kuyash batıp atırǵanda ol quyashqa qarap arkasına qayttı. Sizińshe ol qanday etip quyashqa qarap hám qaysı baǵdarda artqa qaytqan?

18.Jaz kúnleriniń birinde student toǵay arqalı kólge baratırǵanında quyash shep tárepinde edi. 6 saatdan keyin ol izge qaytıp kiyatırǵanda quyash studenttiń qaysı tárepinde turadı?

19.Qaǵazǵa 300,600, 3000, 3300 lı azimut baǵdarların sızıń hám ol gorizonttıń qaysı baǵdarı ekenligin kórsetiń?

20.Magnit azimutı 750 ǵa teń, shıǵısqa awısıw múyeshi +60 bolsa haqıyqıy azimuttı anıqlań.

21.Haqıyqıy azimut 1600, awısıw múyeshi +80 bolsa, magnit azimutın anıqlań.

22.Magnit azimutı 3150, awısıw múyeshi -100 bolsa, haqıyqıy azimuttı anıqlań.

23.Siz óz úyińiz aldınan: a)

mektepke shekem;

32

b) dúkanǵa shekem;v) bazarǵa shekem;

g) balalar baqshasına shekem baǵdarlar azimutın anıqlań.

Gorizont uzınlıǵın anıqlaw

Adamnıń (2 metr bálentlikten) gorizont táreplerin, onıń shegarasın kóriw imkaniyatı sheklengen. Mısalı, 2 m bálentlikten adam 5 km radiuslı jerdi kóre aladı. Túrli bálentliklerde kóriw uzaqlıǵı tómendegi kestede keltirilgen.

Bul kesteni este saqlań!

Bálentlikke shıqqın sayın gorizont shegarasınıń keńeyiw kestesi

km ge sozılǵanlıǵın anıqlań. Kóldiń arǵı qırǵaǵın kóriw ushın neshe m bálentlikke kóteriliwi kerek?

Sheshimi: Eger siz paydalanǵan karta masshtabı, 1:1000000 (1 sm de 1mln sm), al Ladoga kóliniń eni 1 sm ge teń bolsa.

Juwap: Ladoga kóliniń eni 10 km ge teń. Adam 10 m bálentlikte 11 km radiustı kóre aladı. Demek, kóldiń arǵı qırǵaǵın kóriw ushın 10 m bálentlikke kóteriliwi kerek.

2.Qırım yarım atawınan Turkiya qırǵaqların kóriw ushın neshe m bálentlikke kóteriliw kerek?

3.Bakuden Tashkentke kiyatırǵan samolyot 10 km bálentlikten ushtı. Bul bálentlikte bir waqıttıń ózinde Tashkent hám Samarqand qalaların kóre alama?

4.Elbrus shıńında turıp Qara hám Kaspiy teńizin kóriw múmkin be?

33

a)elektrostansiya;

b)temir jol stansiyası;v) aerodrom;

g)estelik hám monumentler.

6.Tómendegi topografiyalıq belgilerdi sızıń: a) jeke tas;

b) samal digirmanı;v) kópir;

g) tik jarlıq.

7.Tómendegi topografiyalıq belgilerdi sızıń: a) qumlıq;

b) karer (ashıq kán);v) tas jol;

g) toǵay qarawılınıń úyi.

8.Student úyinen shıǵıp 900 azimut boylap 40 m siyrek toǵaydan ótip shirkewge jetip keldi. Ol 1200 azimut boylap 120 m júrgennen keyin sayǵa qoyılǵan aǵash kópirden ótip, jáne 120 m qubladaǵı elektrostansiyaǵa soqpaq jol arqalı jetip keldi. Marshruttı sızıń hám shártli belgilerdi qoyıp shıǵıń.

9.Student 1800 azimut boylap 300 m sońınan 2700 azimut boyınsha burılıp 50 m júrgennen soń biyikligi 300 m lik tóbeshik janına keldi, onıń ústinde geodeziyalıq belgi bar ekenligin kórdi. Student júrgen jol marshrutın hám shártli belgilerdi qaǵazǵa túsiriń.

10.Studentke kelgen xatta jazılǵan topografiyalıq shártli belgilerdi qoyıp shıǵıń.

Biz jaqında toǵay qarawılınıń úyi janına kóship óttik. Úy átirapı aralas toǵay. Úyge jaqın jerde tas jol bar. Joldıń eki tárepinde binalar bolıp, biziń mektep sol jol jaǵasında jaylasqan. Mektep janında kól bar. Onıń janında temir jol stansiyası bar.

11.Biziń mektep keń japıraqlı toǵay janında jaylasqan. Mektep qasınan say aǵıp ótedi. Oǵan taqtay kópir qurılǵan bolıp, mektep aldında shirkew bar. Shirkew janında bolsa qudıq hám samal digirmanı bar.

Teksttegi astı sızılǵan obektlerdi topografiyalıq belgiler menen almastırıp shıǵıń.

12.Awılımız janında 350 m lik tóbeshik bolıp, onda geodeziyalıq belgi ornatılǵan. Mektebimiz úlken jol jaǵasında jaylasqan. Jolǵa

35

jaqın úlken say hám taqtay kópir bolıp, ol arqalı temir jol stansiyasına shıǵıladı. Teksttegi astı sızılǵan obektlerdi topografiyalıq belgiler menen almastırıp

shıǵıń.

13.Tómendegi topografiyalıq diktanttı shártli belgiler tiykarında dúziń. Studentler lagerden 900 azimut penen 600 m jol júrip aralas toǵaydan

ótetuǵın úlken asfalt jolǵa shıqtı. Soń 1800 azimut penen 1000 m jol júrip awılǵa keldi. 2700 azimut penen 400 m jol júrgende dáryaǵa duslastı. Dáryada taqtay kópir arqalı ótip, 3600 azimut penen 300 m júrip mektepke kirip keldi. Mektep átirapı miyweli baǵ hám eginzarlardan ibarat.

Mektepten lagerge baratuǵın jol azimutların anıqlań.

14. Studentler A tochkadan 3600 azimut boylap 100 m júrip B tochkaǵa keldi. B tochkadan 900 azimut penen 200 m júrip S tochkaǵa keldi. S tochkadan 1800 azimut penen 200 m júrip D tochkaǵa keldi. D tochkadan A tochkaǵa barılıwı ushın qaysı baǵdar hám azimut penen neshe m jol júriliwi kerek. Sızılmada súwretleń.

Masshtab hám marshrutlardı belgilew

Geografiyalıq kartalar masshtabına qaray:

Iri masshtablı (1:10 000 nan 1:200 000 ǵa shekem); Orta masshtablı (1:200 000 nan 1:1000 000 ǵa shekem);

Kishi masshtablı (1:1000 000 hám onnan mayda) kartalar boladı. Karta masshtabında qansha san kóbeygen sayın karta maydalanıp baradı. Demek, 1- sorawdıń juwabı «v» iri masshtab.

1.Qaysı masshtab iri masshtab esaplanadı?a) 1:20000 yamasa 1:70000

b) 1:700000 yamasa 1:200000 v) 1:4000000 yamasa 1:2000000

2.Qaysı masshtab kishi masshtab esaplanadı?a) 1:8300000 yamasa 1:83000000

b) 1:1000000 yamasa 1:200000 v) 1:20000 yamasa 1:1000

3.Universitetten mádeniyat úyine shekem 1 km

36

4.Eki awıl arasındaǵı aralıq:

5.Eger orın planında a) 700 m li kóshe 7 sm, b) 1 km li uzınlıqtaǵı kóshe 10 sm, v) 2 km uzınlıqtaǵı kóshe 20 sm menen suwretlengen bolsa, bul plannıń masshtabın anıqlań.

6.Tómendegilerge qarap orın planlarınıń masshtabların aytıp beriń: a) 1 sm de

– 5 m d) 1 sm de – 1 km

7.Geografiyalıq kartalardıń masshtabların aytıp beriń:a) 1:500000;

b) 1:500; v) 1:200;

g) 1:50000000; d) 1:7500;

j) 1:2500000.

8.Geografiyalıq kartalardıń tómende berilgen masshtabların iri masshtablı, orta masshtablı hám kishi masshtablı kartalarǵa ajıratıp jazıń:

1:10000;

1:32000000;

1:100000;

1:400000;

1:250000;

1:25000;

1:2000000.

9.a) 1:500000; b) 1:25000000; v) 1:50000 masshtablı kartalardaǵı 2 smjer neshe km ge teń?

10.Moskvadan Sankt-Peterburgqa shekem bolǵan 650 km li aralıq kartada13 sm ge teń, bul kartanıń masshtabın anıqlań?

11.Kievten Moskvaǵa shekem bolǵan 750 km li aralıq kartada 3 sm ge teń bolsa, kartanıń masshtabın anıqlań?

37

26. Sayaxatshı óz dápterinde jol marshrutın tómendegi baǵdarda belgilep qoyǵan.

Sayaxatshı júrgen jol marshrutın 1:10000 masshtabta sızıń.

27.Mektep háwlisinde marshrutlardı planshetke túsiriw boyınsha tómendegiler esapqa alınǵan.

a) 10 m shıǵısqa, soń 6 m arqa-shıǵısqa hám 8 m batıs, 6 m qubla-batıs.b) 10 m batısqa, 6 m arqa-batıs, 8 m arqa-shıǵıs hám 6 m shıǵıs.

v) 8 m qubla, 4 m qubla-batıs, 8 m arqa-batıs, 6 m arqa. Bul marshrutlardı 1:200 masshtabta planshetke túsiriń.

28.Azimut boyınsha tómendegi marshrutlardı planshetke túsiriń.

a)8 m 3150 azimutta, 6 m 450 azimutta, 8 m 1350 azimutta hám 6 m 2250 azimutta;

b)5 m 1200 azimutta, 7 m 1800 azimutta, 5 m 3000 azimutta hám 7 m 00 azimutta;

v)6 m 1500 azimutta, 4 m 2700 azimutta, 6 m 2700 azimutta hám 8 m 1500 azimutta;

29.Tómendegi azimutlar gorizonttıń qaysı baǵdarlarına tuwra keledi?3150;

2700; 450; 00; 1800.

30.Gorizonttıń tómendegi tárepleri qaysı azimutlarǵa sáykes keliwinanıqlań.

Jer sharındaǵı 10 lı parallel sızıqlardıń uzınlıǵıhaqqındaǵı maǵlıwmatlar kestesi

Karta hám globustaǵı dáreje torınan paydalanıp aralıqlardıanıqlaw

1.Karta hám globustaǵı dáreje torınan paydalanıp Avstraliya hám Antarktida arasındaǵı eń qısqa hawa jolı boylap aralıqtı anıqlań.

Sheshimi: Avstraliya hám Antarktida arasındaǵı eń qısqa aralıq 1430 sh.b. arqalı ótedi. Sol meridian boylap Avstraliyanıń eń qubla tochkası 380 q.k. ten Antarktidanıń eń arqa tochkası 670 q.k. ten ótedi. 670 – 380 = 290. 10 li

meridian 111 m ekenligin esapqa alsaq 111 x 29 = 3219 km.

Juwap: 3219 km

2.Avstraliya hám Kubla Amerika materikleri arasınan aralıqtı gradus torınan paydalanıp 250 q.k. boylap aralıqtı km esabında anıqlań.

Sheshimi: Avstraliya shıǵıs shetiniń 1800 sáne ózgeriw sızıǵınan uzaqlıǵın gradus esabında anıqlaymız.

1800 – 1530 = 270

Qubla Amerika batıs shetiniń 1800 sáne ózgeriw sızıǵınan uzaqlıǵınanıqlaymız. 1800 – 70 = 1100

Tabılǵan eki nátiyjeni qosamız: 270 + 1100 = 1370

Keste tiykarında 250 q.k. te 10 = 100,9 km ge teń.

40