Geografiya (másele hám shınıǵıwlar toplamı)

Feodalizm dáwirinde ol mámleketlik basqarıwdıń tiykarǵı formasına aylandı. Burjuaziyalıq jámiyette monarxiyalıq basqarıwdıń tek ǵana dástúriy, kópshilik jaǵdaylarda júzeki tárepleri saqlanǵan.

Házirgi kúnde dúnya siyasiy kartasında 30 monarxiyalıq mámleket bar. Teokratiyalıq monarxiyalarǵa Vatikannan basqa Saud Araviyası hám Bruney (bul jerde ruwxaniy hákimiyat baslıǵı - bir shaxs) dep kiritilgen. Dúnya júzinde házirgi kúnde bar bolǵan monarxiyalardıń kópshiligi konstitusiyalıq monarxiya bolıp esaplanadı. Olarda haqıyqıy nızamshılıq hákimiyatı parlamentke, atqarıwshı hákimiyat húkimetke tiyisli, monarx bolsa «hukim súredi» biraq basqarmaydı

(Ullıbritaniya, Norvegiya, Shvesiya h.t.b.). Biraq monarxiyanıń siyasiy tásiri bir qansha sezilerli dárejede.

Házirgi zaman siyasiy kartasında konstitusiyalıq (parlament) monarxiyalar menen birge bir neshe asbolyut monarxiyalıq mámleketlerde

2 OAR – Oraylıq Afrika Respublikası

21

saqlanǵan. Monarxiyalıq mámleketlerde húkimet yaki basqa hákimiyat organları mámleket basshısı bolǵan monarx aldında ǵana juwapker boladı, bul mámleketlerde parlament tek ǵana másláhát organı esaplanadı (Saud Araviyası, BAA, Omman, Bruney, Kuveyt h.t.b.)

Ádette monarxiyalıq hákimiyat ómirlik hám miyras bolıp ótedi (biraq Malayziya hám BAA monarxları bes jıllıq múddetke saylanadı).

Mámleketlik dúzilisi. Siyasiy kartanıń áhmiyetli elementi – mámlekettiń administrativlik-territorial dúzilisi. Ol siyasiy sistemanıń xarakteri hám mámleket basqarıw formasına tikkeley baylanıslı bolıp, xalıqtıń milliy-etnikalıq (ayırım jaǵdaylarda diniy) strukturasına, mámlekettiń qáliplesiwiniń tariyxıygeografiyalıq ayırmashılıqların súwretleydi.

Adinistrativlik – territoriallıq dúzilisiniń eki tiykarǵı forması – unitar hám federativ formaları menen ayrılıp turadı.

Unitar mámleket – ol Oraylıq hákimiyat organlarına boysınatuǵın hámde mámleket suvereniteti belgilerine iye bolmaytuǵın adinistrativlik–territorial birliklerden quralǵan jalǵız mámleket dúzilisi.

Unitar mámlekette ádette birden-bir nızamshılıq, atqarıwshı hákimiyat, mámleket organlarınıń birden-bir sisteması hám konstitusiyasına iye boladı. Bunday mámleketler dúnyada kópshilikti quraydı.

Federasiya – birden-bir nızamlar hám hákimiyat organları menen bir qatarda basqada mámleketlik dúzilisleri – respublikalar, shtatlar, provinsiyalar, kantonlar, jerler bolıp, olar «ekinshi» dárejeli bolsa da, ózleriniń nızamları hám hákimiyat organlarına iye.

Konfederasiya – bul suveren mámleketlerdiń ulıwma máplerin qorǵaw maqsetinde olar tárepinen dúzilgen waqtınsha yuridik awqam (konfederasiya aǵzaları hám ishki, hám sırtqı jumıslarında óz suveren huqıqların saqlap qaladı).

Konfederativ mámleketler uzaq jasamaydı: olar yaki tarqalıp ketedi, yaki federasiyaǵa aylanadı (ms., Shveysariya soyuzı, Avstriya – Vengriya, sonday-aq AQSH).

Dúnya júziniń tek ǵana 4 mámleketi: Qıtay, Kuba, Vetnam, Koreya Xalıq Demokratiyalıq Respublikası sosialistlik jolında qalǵan. Biraq bul mámleketler ekonomikası hám siyasatında da salmaqlı jıljıwlar júz bermekte.

Dúnya xalqı

2011-jılı noyabr ayında Dúnya xalqı 7 mlrd qa jetti. Ilimiy dereklerge qaraǵanda xalıq sanı eramızdan 7 mıń jıl burın (Neolit dáwirinde) 10 mln dı quraǵan. Xalıq sanı júdá ástelik penen ósip, eramız basına kelip (2000 jıl aldın) 230 mln ǵa jetken. Xalıq sanınıń áste

22

ósiwine adamlar arasında ólimshiliktiń joqarı bolıwı, hár qıylı urıslar hám epidemiyalar tásir etken. XIX ásirge kelip xalıq sanı tez pát penen kóbeydi. Mısalı, bul dáwirge kelip xalıq sanı 1 mlrd qa jetken bolsa, keyingi 200 jıl ishinde bul kórsetkish 7 mlrd qa jetti (yaǵnıy 7 esege ósken). Xalıqtıń bunday tez ósiwine medisina xizmeti hám xalıqtıń sosiallıq turmısınıń jaqsılanıwı, sonday aq ilimiytexnikalıq revolyusiya tásir etken.

Jer sharında xalıq bir tegis jaylaspaǵan. Dúnya xalqınıń 85%ten aslamı shıǵıs yarım sharǵa, 90%ti bolsa Arqa yarım sharǵa tuwra keledi. Xalıqtıń yarmınan aslamı teńiz betnen 200 m ge shekem bolǵan tegisliklerde hám teńizden 200 km ge shekem bolǵan territoriyada jasaydı. Eger xalıqtıń kontinentler boyınsha jaylasıwın kórip shıqsaq, xalıqtıń 60%i Aziyaǵa, 12%ti Evropa, 14%ti Afrika, 13,5%ti Arqa hám Qubla Amerika, 0,5%ti Avstraliyaǵa túwra keledi.

Jer sharında xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 1 km2 qa - 50 adamǵa tuwra keledi. Sonıń menen birge bul kórsetkish qurǵaqlıqtıń derlik teń yarmında 5 adamdı quraydı, al 15% territoriya bolsa insan tárepinen ele ózlestirilmegen.

Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 1 km2 qa Aziyada 126,3 hámde Evropada 102,5 adamdi qurasa, Afrikada 30,5, Arqa Amerikada 23,8, Qubla Amerikada 19,6, Avstraliya hám Okeaniyada 3,7 adamǵa teń. Ulıwmalastirıp aytqanda jer betinıń tek 7%inde xalıqtıń 70%i toplanǵan.

Xalıq oǵada tıǵız jaylasqan regionlar qatarına Qubla, QublaShıǵıs hám Shıǵıs Aziya, Evropa hám AQSHtıń arqa-shıǵıs bólimi,

«Bosvash» megopolisi kiredi. Dáslepki ush regionda xalıq áyyemnen tıǵız jaylasqan bolıp, ol házirgi kúnde de joqarı dárejede xalıq tıǵızlıǵına iye. Bunday jaǵday tikkeley bul jerde qol miynetin júdá kóp talap etiwshi salıgershiliktiń áyyemnen rawajlanǵanlıǵı, keyingilerinde bolsa XVIII-XIX ásirlerde júz bergen sanaat revolyusiyası hám onnan keyingi dáwirde ámelge asırılǵan industriyalastırıw prosessi menen tıǵız baylanısqan. Dúnya boyınsha xalıq júdá tıǵız jaylasqan territoriyalar qatarına tómendegiler kiredi: Rur, Elzas, Lotaringiya, Parij hám London rayonları, Arqa Italiya, Moskva rayonı, Donbass, Ferǵana alabı, Shıǵıs Qıtay, Hind-Gang tegisligi, Yava atawı, Yapon atawları, Nil deltası, AQSHtıń arqa-shıǵısı, Ullı kóllar rayonı hám San-San megapolisi.

Xalıq siyrek jaylasqan territoriyalar qurǵaqlıqtıń ádewir bólimin iyeleydi. Bular qatarına birinshi gezekte ekstremal tábiyiy shárayatqa iye bolǵan geografiyalıq obektler - shóller, tropikalıq toǵaylar, biyik tawlar, tundra, muzlıqlar hám basqada territoriyalar kiredi.

Ayrım eller ishinde xalıq tıǵızlıǵınıń júdá joqarı kórsetkishleri Singapur (1 kv km ǵa 5 mıń adamǵa jaqın), Bangladesh (1000

23

adam), Niderlandiya (460 adam), Qubla Koreya (454 adam), Livan, Belgiya, Yaponiya h.t.b. ellerde (200 adamnan aslam jámi 40 el), júdá pás kórsetkishler Rossiya, Kanada, Avstraliya, Mavritaniya, Liviya, Namibiya, Mongoliya h.t.b. larǵa tán. Xalıq jaylasıwındaǵı júdá úlken aymaqlıq ózgeshelikler bar eller qatarına Rossiya, Kanada, Qıtay, Braziliya, Egipet, Turkmenstan, Tájikstan, Indoneziya kiredi.

Urbanizasiya prosessi - qalalar sanı hám qala xalqınıń muǵdarı hám úlesinıń ósiwi, qalalar menen baylanıslı quramalı sistemalardıń qáliplesıw hám rawajlanıwı bolıp esaplanadı.

Dúnyada 1900 jılı jámi xalıqtıń 14%ti qalalarda jasaǵan, bul kórsetkish 1950 jılı 29%, 1990 jılda 45%, al házirgi kúnge kelip 50%tenasıp ketti.

Dúnyada XX ásir basında (xalqınıń sanı 100 mıńnan aslam) 360 iri qalalar bar bolıp, olarǵa jámi xalıqtıń 5%i tuwra kelgen, bunday qalalardıń sanı 90jıllardıń basında 2,5 mıń, házirgi waqıtqa kelip 3,5 mıńnan asıp ketti.

Iri qalalar ishinde xalqınıń sanı 1 mln nan aslam bolǵan iri, yaǵnıy «millioner» qalalardi ayrıqsha ajıratiw qabıl etilgen. Sonday qalalardıń sanı XX ásir basında 10, 80-jıllardıń basında 200, házirgi kúnge kelip 400 den asıp ketti. Bul qalalar ishinde “superqala” lar (xalqınıń sanı 5 mln nan aslam) sanı 90-jıllarda 30, házirgi kúnge kelip 60 qa jetti. Házirgi waqıtta bunday qalalarda 0,5 mlrd ǵa jaqın adam jasaydı, yamasa Jer sharı xalqınıń 8 prosentten aslamı toplanǵan.

Zamanagóy urbanizasiya prosessi ushın iri qalalar ózlerine jaqın bolǵan qala, qalasha hám awıllardı ózine qamtıp alǵan qalalar, yaǵnıy aglomerasiyalardıń payda bolıwı tán. Qala aglomerasiyası ózegi wazıypasın ádette paytaxtlar, sanaat orayları hám iri teńiz portlarıatqarıp atır.

Júdá iri qala aglomerasiyaları Mexiko, Tokio, San-Paulu, NyuYork, Shanxay, Bombey, Moskva qalaları átirapında qáliplesken. Olardıń hár birinde 16 mln nan 30 mln ǵa shekem adam jasaydı.

Házirgi waqıtta eki hám onnan aslam aglomerasiyalı territoriyalardıń qosılıp ketiwi nátiyjesinde urbanizasiyalasqan rayonlar hám zonalar, yaǵnıy megapolisler payda bolmaqta. Bular Tokaydo (Tokiodan Osaka qalasına shekemgi bolǵan 20 iri aglomerasiyanı óz ishine qamtıǵan, xalıq sanı 60 mln nan aslam bolǵan qalalı region), Bostvash (Boston-Vashington qalasına shekemgi bolǵan 40 iri aglomerasiyanı óz ishine qamtıǵan, xalıq sanı 50 mln ǵa teń bolǵan qalalı region), San-San (San-Fransisko-San-Diego qalasına shekemgi bolǵan 15 iri aglomerasiyanı óz ishine qamtıǵan, xalıq sanı 20 mln nan aslam bolǵan qalalı region), Chpis (Chikago-Pitsburg qalasına shekemgi bolǵan 35 iri aglomerasiyanı óz ishine qamtıǵan, xalıq sanı 35 mln ǵa teń bolǵan qalalı region) megapolisleri ayrıqsha orın iyeleydi.

24

Urbanizasiya dárejesi boyınsha dúnyadaǵı barlıq ellerdi úsh toparǵa ajıratiw múmkin:

1.Joqarı dárejede urbanizasiyalasqan (qala xalqınıń úlesi 50%ten joqarı bolǵan) Avstraliya, Jańa Zelandiya, Evropa, Arqa hám Qubla Amerikanıń kópshilik elleri;

2.Ortasha dárejede urbanizasiyalasqan (qala xalqınıń ortasha úlesi 20-50%) Qubla, Batıs, Oraylıq hám Shıǵıs Aziya regionları, sonday aq Afrika elleri kiredi;

3.Tómen dárejede urbanizasiyalasqan (qala xalqınıń úlesi 20%ten kem) Afrika hám Aziyanıń kópshilik elleri kiredi.

Urbanizasiya prosessiniń ósiw páti eldiń ekonomikalıq rawajlanıw hám urbanizasiyalasıw dárejesine baylanıslı jaǵdayda ózgeredi. Ekonomikalıq rawajlanǵan ellerde qala xalqınıń úlesi 75-90%ke, yaǵnıy joqarı dárejege jetkenligi sebepli, urbanizasiyalasıw páti ádewir páseygen, ayırım jaǵdaylarda iri qalalardaǵı xalıq sanı azayıw jaǵdaylarıda seziledi.

Qala xalqınıń sanı hám úlesi tez pát penen ósiwine qaramastan dúnya xalqınıń yarımı awıllıq orınlarǵa tuwra keledi.

Dúnya xojalıǵı

Dúnya xojalıǵı - bir-biri menen pútkil dúnya júzi ekonomikalıq qatnasıqları arqalı baylanısqan dúnyadaǵı barlıq mámleketlerdiń milliy xojalıqlarınıń jıyındısı bolıp esaplanadı.

Dúnya xojalıǵınıń tiykarın sanaat, awıl-xojalıǵı hám transport tarawlarına iyeleydi.

Sanaat – materiallıq óndiristiń bas tarmaǵı esaplanadı. Jer sharı ekonomikalıq aktiv xalqınıń 20%-i sanaatta, 60%-i awıl-xojalıǵında bánt. Sanaattıń rawajlanıwı xalıq xojalıǵınıń basqa tarmaqlarınıń rawajlanıwın belgilep beredi. Máselen, awıl-xojalıǵınıń rawajlanıwı awıl-xojalıq mashinaları, mineral tóginler, ximiyalıq zatlar, janılǵı, qurılıs materialları menen támiyinleniwine baylanıslı. Sebebi sanaat tarawları:

a)xalıq xojalıǵınıń barlıq tarmaqları ushın óndiris quralları, sonıń ishinde miynet quralların islep shıǵaradı.

b)sanaat tutınıw ónimlerin islep shıǵaradı. Sonıń ushın hár bir mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwı sanaattıń rawajlanıwdárejesine qaray anıqlanadı.

Sanaat tómendegi tarawlarǵa bólinedi:

1)Otın-energetika (otın hám elektr-energetika);

2)Metallurgiya (qara hám reńli);

3)Mashinasoǵıw;

4)Ximiya;

25

Ekonomikalıq geografiyada koeffisientlerdi esaplaw pánniń eń baslı wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı. Óytkeni, ekonomikalıq geografiya – aymaqlarda júz berip atırǵan ózgerislerdi ekonomikalıq kórsetkish, esap hám koeffisientler arqalı anıqlaydı. Mısalı, dúnyadaǵı hár bir eldiń ekonomikalıq jaqtan rawajlanıw dárejesin onıń ónim kólemine emes, al hár bir adamǵa esaplap anıqlanadı (mısalı, ulıwma ishki ónim). Sonday aq, mámleketler, olardıń ishindegi administrativlik birlikler, oblast, rayonlardıń rawajlanǵanlıq dárejesi olarda óndirilgen ónim kólemine emes, úlesine qarapta anıqlanadı.

Mısalı: 1) A mámleketinde bir jılda ulıwma ishki ónimi 55 mlrd dollardı, V mámleketinde bolsa, 34 mlrd dollardı quradı. Eger A mámleketinde xalıq sanı 15 mln adam, V mámleketinde 5,5 mln adam bolsa, qaysı el kóbirek rawajlanǵan esaplanadı?

A = 55 mlrd / 15 mln = ortasha hár adamǵa 3666,6 dollar;

V = 34 mlrd / 5,5 mln = ortasha hár adamǵa 6181,8 dollar. Demek, V mámleketi A mámleketine qaraǵanda joqarı rawajlanǵan.

2) Tómendegi kesteni analiz etiń.

Xalıqtıń jámi sanın hám ulıwma ishki ónimin anıqlaw kerek. Bunıń ushın tómendegi formula qollanıladı:

∑ = P1 + P2 + ….. + Pn

∑= 15,5+12,2+7,7+5,6+5,1+4,2=50,3 ∑= 4,1+3,2+3,6+2,7+3,1+2,5=19,2

3 Hámme waqıtta jámi úles 100 ge, jámi koeffisient 1,00 ge teń boladı.

27

Demek, jámi xalıq sanı hám UIÓ anıqlandı. Endi hár bir rayon xalqı hám UIÓ niń mámlekettegi úlesin anıqlaymız hám bunıń ushın tómendegi formuladan paydalanamız:

x = P1 / ∑ ×100

A= 15,5 / 50,3 × 100 = 30,8

A = 4,1 / 19,2 × 100 = 21,4

Endi hár bir adamǵa tuwra keletuǵın UIÓ di anıqlaymız hám bunıń ushın tómendegi formula qollanamız:

S = P / s

Bul jerde S – hár bir adamǵa tuwra keletuǵın UIÓ, P – kórilip atırǵan rayon xalqınıń sanı, s – sol rayonnıń UIÓ muǵdarı.

S = 15,5 / 410 = 378

Endi hár bir rayonnıń mámlekette tutqan koeffisientin anıqlaymız. Bunıń ushın rayon UIÓ úlesin, sol rayon xalqı úlesinebólemiz:

Mısalı: K = A / S; K = 21,4 / 30,8 = 0,69

Endi rayonlardıń nátiyjesin analiz etetuǵın bolsaq, mámlekette óndiristiń rawajlanıw konsentrasiyası 1,00 ge teń. Al, bul kórsetkishten joqarı bolǵan rayonlarda óndiristiń rawajlanǵanlıǵın bildiredi. Mısalı, xalıq sanı, UIÓ kólemi hám hár bir adamǵa tuwra keletuǵın UIÓ kólemi boyınsha joqarıda esaplanǵan A hám B mámleketlerinde óndiristiń rawajlanıw indeksi tómen, yaǵnıy 1,00 den pás. Kerisinshe, D hám E mámleketlerinde bul kórsetkish joqarı.

Áne sonday aymaqlıq ayırmashılıq hám ózgesheliklerdiń bolıwı hám bunı geografiyalıq izertlewde matematikalıq hám statistikalıq usıllarǵa tayanamız.

Bizge belgili, awıl xojalıǵı eginlerinen alınǵan ónim zúráátligi s/ga ǵa esaplanadı.

Mısalı, 1) Usı jılı A fermer xojalıǵı jámi 55 ga maydanǵa paxta egip, onıń zúráátligi 22 s di, al V fermer xojalıǵı 41 ga maydannan 28 s den paxta alǵan. Soraw: hár bir fermer xojalıǵı neshe tonna paxta jetistirgen.

Juwabı: 1 s – 100 kg ǵa teń bolsa, 22 s × 100 = 2200 kg (2,2 t) dı quraydı. Demek, A xojalıǵında hár ga ına 2,2 t nı, V xojalıǵında hár ga ına 2,8 t nı quraǵan.

55 ga × 2,2 t = 121 t

41 ga × 2,8 t = 141,8 t

2) Eger ótken jılı A xojalıǵı 105 t, V xojalıǵı 88 t paxta jetistirgen, paxtanıń zúráátligi sáykes túrde 24 s hám 27 s di quradı. Bul xojalıqlarda neshe ga maydanǵa paxta egilgen?

Juwabı: 105 t / 24 s = 43 ga; 88 t / 27 s = 32,6 ga.

28

Xalıqtıń tıǵızlıǵı onıń sol jaylasqan aymaǵına esaplanadı. Mısalı, Ózbekstan Respublikasınıń xalqı 30 mln, territoriyası 448,9 mıń km2; 30 / 448,9 = 66,8; Demek, har 1 km2 maydanǵa 66,8 adam.

29

II- BÓLIM. GEOGRAFIYALÍQ MÁSELE HÁM SHÍNÍǴÍWLAR

Orientirlew hám gorizont táreplerin anıqlaw

Eger siz keń tegis orınǵa shıqsańız turǵan jerińiz sheńber túrinde kórinedi. Sheńber túrindegi tegisliktiń sheti aspan menen jer tutasıp turǵanday bolıp seziledi hám bul jer gorizont dep ataladı. Sizden gorizontqa shekem bolǵan sheńber túrindegi tegis jer gorizont tegisligi dep ataladı.

Gorizont tegisliginiń 4 tiykarǵı tárepleri, yaǵnıy arqa, qubla, batıs hám shıǵıs tárepleri bar. Sonday aq, jáne 4 aralıq: arqa-shıǵıs; qublashıǵıs; arqa-batıs hám qubla-batıs tárepleri bar. Biraq baǵıtlar júdá kóp. Áne sonday waqıtta azimut járdem beredi.

Azimut – orındaǵı eki baǵıt arasında payda bolǵan múyesh. Hár qanday dóńgelek 3600 qa teń.

1. 900, 00, 2700, 450, 2250, 3150, 3600 lı azimutlar gorizonttıń qaysı táreplerine tuwra keledi?

Sheshimi: Joqarıdaǵı súwretke qarań. Hár bir azimuttıń qarsı tárepleri kórsetilgen. Mısalı, oqıwshı 450 azimut boyınsha mektepke barǵan bolsa, úyine 2250 azimut boyınsha qaytadı. Demek, 1-sorawdıń juwabı: 2700, 1800, 900, 2250, 450, 1350, 1800.

30