Geografiya (másele hám shınıǵıwlar toplamı)

Eger Antarktidadaǵı muzlıqlar erise Dúnya okeanı suw qáddi 70 m ge kóteriledi.

Suwdıń sirkulyasiyasına baylanıslı atmosferada ıǵallıq hár 10 kúnnen 1 ret almasadı, yaǵnıy 1 jılda 36 ret almasadı. Al jer astı suwları 5 mıń jılda 1 ret almasadı eken. Hár jılı Dúnya okeanınan 453 mıń km3 suw puwlanadı.

Atmosfera

Atmosfera – (greksheden «atmos» - puw) jerdiń sırtqı hawa qabıǵı. Atmosfera hár qıylı gazlerden ibarat: azot (78,08%), kislorod (20,95%), argon (0,93%), uglekisliy gaz (0,03%) hám basqada geliy, neon, kseon, kripton, vodorod, ozon h.t.b. da (0,01%) inert gazler bar. Sonıń menen birge atmosfera ózinde bir qansha suw puwları hám shańlardı uslap turıw qásietine iye. Bul shań hám suw puwları aerozollar dep ataladı.

Azon qabıǵı quyashtan kelgen ultrafiolet nurların jutadı. Azonnıń tiykarǵı bólimi 20-25 km bálentlikte jaylasqan. Azon qatlamı – jerdegi organikalıq tirishilikti ultrafiolet nurlardan saqlawshıtiykarǵı ekran esaplanadı.

Atmosfera tiykarınan 5 qatlamnan turadı. Atmosferanıń tómengi qatlamı troposfera dep ataladı hám onıń qalıńlıǵı ortasha 8-10 km. Ortasha keńliklerde 1012 km, al ekvatorial keńliklerde 16-18 km ge shekem baradı. Troposferada jámi atmosfera hawa massasınıń 80% ti toplanǵan. Sonday aq bul jerde atmosferadaǵı barlıq suw puwları, jawınlar bar.

Atmosferanıń ekinshi qatlamı stratosfera 8-16 km den 45-55 km ge shekemgi bolǵan aralıqta jaylasqan. Stratosferada jámi hawa massasınıń 20% ti toplanǵan bolıp, suw puwları derlik joq. Stratosferada tirishilik ushın quyashtan keletuǵın óte zıyanli ultrafiolet nurlarınirkip qalıwshı azon qatlamı bar.

Mezosfera – atmosferanıń ortanǵı qatlamı esaplanadı hám ol 45-55 km den 80 km ge shekemgi aralıqta jaylasqan. Bul qatlamda hawanıń tıǵızlıǵı troposferaǵa qaraǵanda 200 esege siyrek.

Ionosfera – atmosferanıń joqarǵı qatlamı bolıp, 80 km den 8001000 km ge shekemgi aralıqta jaylasqan.

Ekzosfera – atmosferanıń sırtqı qatlamı esaplanıp, 800-1000 km den keyingi bólimi kiredi.

Biosfera

Ilimiy dereklerge qaraǵanda jer planetasınıń payda bolǵanına 4,5- 5 mlrd jıl, al tirishiliktiń dáslepki belgileriniń payda bolǵanına 2,5-3 mlrd jıl bolǵan. Kópshilik ilimpazlardıń pikirinshe jerdetirishiliktiń birinshi belgileri suwda payda bolǵan.

11

Biosfera (grekshe bios – tirishilik, sfera – qabıq) – jerdiń tirishilik qabıǵı. Biosfera haqqında táliymat akademik V.I.Vernadskiy (1863-1945) tárepinen jaratılǵan.

Jer sharında klimattıń hár qıylı bolıwı tábiyat zonaların payda etedi. Jer sharında toǵay, dala, shól, tundra, savanna zonaları, sonday aq, toǵay-tundra hám yarım shól ótkinshi tábiyat zonaları bar.

Jer sharınıń biomassası ósimlik hám haywanat organizmlerinen turadı. Barlıq biomassanıń 98% ti ósimlik biomassasına tuwra keledi, al haywanat biomassası tek ǵana 2% ti quraydı. Dúnya okeanınıń biomassası qurǵaqlıq biomassasınan 1000 esege az.

Planetamızdaǵı tiri organizmler hár túrli bolıp, hár qıylı forma hám kólemge iye. Olardıń úlkenligi bir neshe mm den 150 m ge shekem, salmaǵı bolsa bir neshe mg nan 150 t ǵa shekem jetedi. Ilimpazlardıń pikirinshe Jerde 2 mln ǵa jaqın organizm túrleri bar bolıp, olardan 500 mıńı ósimlik, 1,5 mln nı haywanatlardan ibarat.

Qurǵaqlıqtıń 2% tin qala hám elatlı punktler iyeleydi. Tirishiliktiń tábiyatqa bolǵan tásiri antropogen tásir dep ataladı. Demek, qala, kanal h.t.b. da insanlar tárepinen jaratılǵan kompleksler antropogen kompleksler dep ataladı.

Temperatura hám hawa basımı

Hawanıń da awırlıǵı bar. Mısalı, teńiz boyında 1 m3 hawanıń awırlıǵı 1 kg 330 gr. Hawa qabıǵı jer betine úlken kúsh – 1 sm2 maydanǵa 1 kg kúsh penen basadı. Eger ortasha adam denesiniń sırtı 15 mıń sm2 bolsa, onı 15 t hawa basımı basıp turadı.

Hawanıń jer betine hám ondaǵı barlıq nárselerge basıp turatuǵın kúshi hawa basımı delinedi. Adam bul basımdı sezbeydi, sebebi hawa basımı adam denesindegi ishki basım menen birdey, yaǵnıy teń salmaqlasqan. Hawa basımı joqarı kóterilgen sayın azayadı. Atmosfera basımı mm sınap baǵanasında ólshenedi hám bunıń ushın barometr áspabıpaydalanıladı.

Normal atmosfera basımı 760 mm sınap baǵanasına teń. Bul kórsetkish teńiz qáddi menen teń bolǵan aymaqlarda bayqaladı hám joqarı kóterilgen sayın atmosfera basımı túsip baradı. Atmosfera basımı hár 10 m ge kóterilgen sayın 1 mm ge túsip baradı. Mısalı: Nókis qalası teńiz qáddinen 120 m biyikte jaylasqan bolsa, atmosfera basımı qansha? 120 / 10 = 12 760mm - 12 = 748mm

Juwap: 748 mm.

Albedo - quyash nurınıń jerge kelip qaytıwı. Quyashtan kelgen nurdıń qar 90% tin, qum 35%, ósimlik 20%, qara topıraq 4% tin qaytarıw qábiletine iye.

Amplituda – sutka, ay yamasa jıldıń eń joqarı hám eń tómen temperaturaları arasındaǵı parıq. Mısalı: Nókis qalasında e ń joqarı

12

temperatura +480S, al eń tómen temperatura -320S bolsa, onıń jıllıq amplitudası +480S + (-320S) = 800S qa teń.

Hawanıń gorizontal qozǵalısına samal delinedi. Samaldıń júzege keliwine jer betinde hawa basımınıń har qıylı bolıwı tásir etedi. Hawa basımındaǵı parıqqa ne sebep boladı? Quyash nurı qurǵaqlıq hám suw betin bir tegis ısıtpaydı. Suw áste ısıydı hám hám áste suwıydı. Al qurǵaqlıq tez ısıp, tez suwıydı. Nátiyjede túnde qurǵaqlıqtan teńizge, kúndiz teńizden qurǵaqlıqqa samal esedi. Bunday kúnine óz baǵıtın eki márte ózgertiretuǵın samal briz delinedi.

Okean boylarında pútkil jaz ayında teńizlerden qurǵaqlıqqa, al qısta qurǵaqlıqtan teńizlerge esetuǵın samallar, yaǵnıy jılına óz baǵıtın eki márte ózgertiretuǵın samallar mussonlar dep ataladı.

Jer óz kósheri átirapında aylanıwı nátiyjesinde Jer júzinde joqarı hám pás basımlı poyaslar payda boladı. Ekvatorial poyas Quyashtan eń kóp ıssılıq aladı. Sonıń ushın bul aymaqlarda jıl boyı hawa basımı pás boladı. nátiyjede 300 keńliklerden ekvatorǵa qarap máńgi samallar esip turadı. Jer aylanǵanı sebepli bul samallar ekvatorǵa jaqınlaǵanında batıs tárepke burıladı. Bul samallarǵa passat samallar dep ataladı. Arqa hám qubla yarım shardıń orta keńliklerinde bárqulla batıs tárepten samallar esip turadı. Bular Batıs samallar delinedi. Biziń elimizge jawın-shashınlardı usı samallar alıp keledi.

Samaldıń baǵıtı flyuger áspabı járedeminde anıqlanadı. Samaldıń kúshi flyuger strelkasınan joqarıǵa ornatılǵan metall plastinka járdeminde anıqlanadı. Samal qansha kúshli bolsa, plastinka sonsha joqarıǵa kóteriledi. Al, samaldıń tezligi anemometr járdeminde ólshenedi hám 1 sekundta neshe metr (m/sek) esiwi menen belgilenedi.

Hawa ózinde túrli muǵdarda suw puwların uslap turıwı múmkin. Hawanıń qansha suw puwın uslap turıwı hawanıń temperaturasına baylanıslı (tómendegi kestege qarań).

1m3 hawada bar bolǵan hám gramm esabında ólshenetuǵın suw puwlarınıń muǵdarı absolyut ıǵallıq delinedi.

Eger hawa ózinde bar bolǵan suw puwınan artıq ıǵallıqtı sıydıra almasa, ol

ıǵallıqqa toyınǵan hawa dep ataladı.

Íǵallıqqa toyınǵan hawada salıstırmalı ıǵallıq 100% boladı. Eger +300 S ta 15 g, yaǵnıy hawa ózinde sıydırıwı múmkin bolǵan puwdıń yarmı bar. Bunda hawanıń salıstırmalı ıǵallıǵı 50% ke teń.

13

Hawa rayı dep troposferanıń qanday da bir jerindegi yamasa bir waqıttaǵı jaǵdayına aytıladı.

Hawa rayınıń qanday da bir jerge tán bolǵan kóp jıllıq rejimi sol jerdiń klimatı dep ataladı.

Dúnya tábiyiy resursları

Házirgi kúnde adamzat 200 den aslam túrdegi minerallardan paydalanadı. Planetamızda otın-energetikalıq resurslardıń ulıwma geologiyalıq zapası 12,5 trln t nı, sonnan kómir 60%, neft 12%, tábiyiy gaz 15%i quraydı, al qalǵan bólimi slanes, torf h.t.b. otın túrlerine tuwra keledi. Tas hám qońır kómirdıń prognoz qılınǵan zapası 5 trln t, anıqlanǵan zapası bolsa 1,8 trln t bolıp, ol derlik dúnyanıń barlıq territoriyasında ushırasadı. Kómir menen ásirese Evropa hám Aziya, sonday aq Arqa Amerika, Afrika hám Avstraliya jaqsı támiyinlengen. Bul resurs dúnyanıń derlik 100 elinde anıqlanǵan. Kómirdıń anıqlanǵan geologiyalıq zapasınıń 80% ti tek úsh elge, Rossiya, AQSH hám Qıtayǵa tuwra keledi. Eger kómirdi qazıp alıw sońǵı jıllardaǵıday (jılına 4,5 mlrd t) dawam etse onıń zapası 1000 jılǵa jetedi.

Házirgi kúnde prognoz qılınǵan nefttiń zapası 270-300 mlrd t, al onıń anıqlanǵan zapası 140 mlrd t nı quraydı. Neft resursları kómirge qaraǵanda jer sharı boylap bir tegis jaylaspaǵan. Nefttiń anıqlanǵan zapasınıń kópshilik bólimi Alyaska yarım atawı jaǵalarında, Meksika qoltıǵında, qubla Amerikanıń arqa teńiz boyı rayonlarında, Arqa teńizde (ásirese Ullı Britaniya hám Norvegiyaǵa jaqın), Barens, Bering hám Kaspiy teńizleri, Afrikanıń batıs jaǵasında (Gvineya qoltıǵı), Persiya qoltıǵı, qubla-shıǵıs Aziya atawlarında h.t.b. jerlerde tabılǵan.

Dúnyada anıqlanǵan neft zapasınıń 25,4% ti Arabiyaǵa, 11% ti Irak, 9,3% ti Kuveyt, 9,1% ti Iran, 6,8% ti Venesuela, 5% ti Rossiyaǵa tuwra kelse, AQSH hám Qıtay mámleketleriniń hár birine 2,4% ten tuwra keledi. Sońǵı jılları dúnya boyınsha neft qazıp alıwdıń jıllıq kólemi 3 mlrd t nı quraydı. Demek, neft qazıp alıwdıń muǵdarı bunday dawam etse onıń zapası 45 jılǵa jetedi. Bul kórsetkish AQSH da 10 jıl, Rossiyada 20 jıl, Arabiyada 90 jıl, Kuveyt hám BAA de 140 jılǵa jetedi.

Dúnyada anıqlanǵan gazdıń zapası 144 trln kub m dep baxalanǵan. Gaz kóp jaǵdaylarda neft menen birge ushırasadı. Sonlıqtan gazdıń eń iri zapasları neftke bay ellerde: Jaqın hám Orta Shıǵıs Aziya, ǴMDA (Rossiya, Turkmenstan, Ózbekstan, Qazaqstan), Arqa hám Latın Amerikası (AQSH, Kanada, Meksika, Venesuela), Arqa Afrika (Aljir, Liviya), Batıs Evropa (Norvegiya, Niderlandiya, Ullı Britaniya), Oraylıq (Qıtay) hám Qubla-Shıǵıs Aziyada (Bruney, Indoneziya) jaylasqan.

Dúnyada anıqlanǵan tábiyiy gaz zapasınıń 1/3 bólimi Rossiyaǵa tuwra keledi (47,6 trln kub m). Bul tábiyiy gaz zapası boyınsha dúnyada ekinshi orında turıwshı Irannan (21,2 trln kub m) e ki e seden kóbirek. Bunnan

14

keyingi orınlardı AQSH (4,7), Norvegiya (3,8), Aljir (3,4), Turkmenstan

(2,6), Qazaqstan (1,7), Niderlandiya (1,7), Liviya (1,2), Ullı Britaniya (0,6) iyeleydi. Dúnya xojalıǵında tábiyiy gazden paydalanıwdıń házirgi dárejesinde jılına 2,2 trln kub m. Onıń zapası shama menen 71 jılǵa jetedi dep baxalanǵan.

Uran rudası zamanagóy yadro energetikasınıń bazası bolıp, bul ruda Arqa hám Latın Amerikada (Kanada, AQSH, Braziliya), Afrikada (QAR, Niger, Namibiya), Batıs Evropa (Fransiya), ǴMDA (Rossiya) hám Avstraliyada ushırasadı. Rossiyada eń iri uran rudasınıń zapası Shıǵıs Sibirde (Chita oblastında) jaylasadı.

Temir resursı qara metallurgiya óndirisiniń tiykarǵı shiyki zatı bolıp esaplanadı. Prognoz qılınǵan temirdiń geologiyalıq zapası 600-800 mlrd t, al onıń anıqlanǵan zapası bolsa 260 mlrd t dep baxalanǵan. Onıń quramınıń 40 %in temir quraydı. Quramı jaǵınan temir bay hám kambaǵal rudalarǵa bólinedi. Bay rudada temirdiń úlesi 45 %ten kóp boladı hám ol bayıtılmaydı, al kambaǵal rudalarǵa qayta islew beriw prosessi arqalı bayıtıladı. Temir rudasına Rossiya, Braziliya, Avstraliya, AQSH, Kanada, Qıtay, Indiya, Fransiya, Shvesiya elleri bay. Soday aq, onıń iri kánleri Ullı Britaniya, Norvegiya, Lyuksemburg, Venesuela, QAR, Aljir, Liberiya, Gabon, Angola, Mavritaniya, Ukraina, Qazaqstan, Azerbayjanda bar. Rossiyada anıqlanǵan temir rudası zapası 55,6 mlrd t, al ondaǵı temirdiń ortasha úlesi 35,9 %ti quraydı.

Eger temir rudası házirgi jaǵdayda qazıp alınsa (jılına 0,9-1,0 mlrd t) onıń zapası 250 jılǵa jetedi. Qara metallurgiya sanaatında legirlewshi metallardan marganes, xrom, nikel, kobalt, volfram, molibden polat quyıwda hám onıń sapasın kóteriwde áhmiyeti úlken. Marganes rudasınıń zapası boyınsha QAR, Gabon, Braziliya, Indiya, Qıtay, Avstraliya, Ukraina, Gruziya; nikel rudası Jańa Kaledoniya (Tınısh okeanınıń quba-batısı, Melaneziya atawları), Kanada, Indoneziya, Filippin; xromit rudası QAR, Zimbabve; kobalt Zair, Jańa Kaledoniya, Avstraliya, Indoneziya; volfram hám molibden AQSH, Kanada, Qubla Koreya, Avstraliya elleri ajıralıp turadı.

Boksittiń eń iri kánleri Latın Amerikasında (Braziliya, Venesuela, Yamayka, Gayana, Surinam, Gaiti, Dominikan Respublikası h.t.b.), Afrikada (Gvineya, Kamerun, Mali) hám Avstraliyada jaylasqan. Sonday aq Evropada (Fransiya, Gresiya, Vengriya h.t.b.), Aziya (Indiya h.t.b.) hám ǴMDA (Rossiya, Qazaqstan) da ushırasadı. Eger boksit házirgi jaǵdayda óndirilse (jılına 80 mln t) onıń zapası 250 jılǵa jetedi.

Mıs rudasınıń geologiyalıq zapası 860 mln t, sonnan anıqlanǵanı

450 mln t nı quraydı. Onıń tiykarǵı zapası Aziya (Indiya, Indoneziya h.t.b.), Afrika (Zimbabve, Zambiya, Kongo), Arqa Amerika (AQSH, Kanada) hám ǴMDA (Rossiya, Qazaqstan) ellerinde toplanǵan. Sonday aq mıs rudası Latın Amerikası (Meksika, Panama, Peru, Chili), Evropa (GFR, Polsha,

15

Yugoslaviya), Avstraliya hám Okeaniya (Avstraliya, Papua-Jańa Gvineya) ellerinde ushırasadı. Eger dúnyada mıs házirgi jaǵdayda qazıp alınsa, onıń zapası (jılına 8 mln t) 50-60 jılǵa jetedi.

Qorǵasın hám sink eritiwde tiykarǵı shiyki zat sıpatında polimetall rudaları, sonday aq az muǵdarda mıs, altın, gúmis, selen, tellur, altınkúkirt h.t.b. materiallar paydalanıladı. Qorǵasın hám sinktıń ulıwma geologiyalıq zapası 200-300 mln t, al onıń anıqlanǵan zapası bolsa 100-250 mln t dep baxalanǵan. Polimetall rudasınıń zapası boyınsha Arqa Amerika (AQSH, Kanada), Latın Amerikası (Meksika, Peru) hám Avstraliya jetekshilik qıladı. Sonday aq bul ruda Batıs Evropa (Irlandiya, GFR), Aziya (Qıtay, Yaponiya) hám ǴMDA (Qazaqstan, Rossiya) ellerinde ushırasadı.

Eger dúnya boyınsha házirgi jaǵdayda qorǵasın (jılına 2,5 mln t), sink (jılına 4,5 mln t) qazıp alınsa, olardıń zapası sáykes túrde 40 hám 55 jılǵa jetedi. Qalayınıń ulıwma zapası 8,3 mln t nı, al anıqlanǵan zapası 3,8 mln t nı quraydı. Onıń eń iri zapasları Qubla hám QublaShıǵıs Aziya (Indiya, Tailand, Malayziya h.t.b.) hám Latın Amerikası (Boli-viya) ellerinde ushırasadı.

Platina óndiriw jılına 130-140 t, almaz óndiriw bolsa jılına 2025 mln karattı quraydı hám bul rudalar boyınsha QAR birinshi, Rossiya ekinshi orında turadı.

Ximiya sanaatınıń eń áhmietli shiyki zatı fosforit, kaliy hám as tuzı, altınkúkirt h.t.b. lar bolıp tabıladı. Fosfat ruda hám kaliy tuzı mineral tóginler óndiriwde qollanıladı. Fosfat rudanıń iri kánleri ǴMDA (Rossiya, Qazaqstan), Arqa Amerika (AQSH), Afrika (Marokko, Tunis, Aljir, Senegal, Benin), Aziya (Iordaniya, Izrail), Rojdestva hám Nauru atawlarında jaylasqan.

Dunya boyınsha kaliy tuzınıń zapası 80 mlrd t dep baxalanıp, onıń anıqlanǵan zapası bolsa 20 mlrd t. Onıń eń iri kánleri Kanadada (Saskachivan basseyni), Rossiyada (Solikam hám Bereznyak), Belorussiyada (Starobin), Ukrainada (Kalushsk, Stebnik), Germaniya, Fransiya hám AQSH da jaylaskan. Dunya boyınsha hár jılı ortasha 30 mln t kaliy tuzı qazıp alınbaqta, al onıń dúnyadaǵı anıqlanǵan zapası bolsa 70 jılǵa jetedi.

Altınkúkirt fosfat tógini hám altınkúkirt kislotasın óndiriwde, sellyulozaqaǵaz sanaatında keńnen qollanıladı. Awılxojalıǵında altınkúkirt ósimlik keselliklerine qarsı gúresiwde paydalanıladı. Bul resurs zapası boyınsha AQSH, Meksika, Polsha, Fransiya, GFR, Iran, Yaponiya, Ukraina, Turkmenistan elleri alda turadı.

Pútkil planetamızdıń jer resursları 134 mln km2 tı quraydı. Jer resurslarınıń 1/3 bólimi qunarlılıǵı tómen, yaǵnıy xojalıqta paydalanılmaytuǵın batpaqlıq, taw, shól, tundra hám polyar úlkelerden ibarat. Dúnya jer fondınıń 48,1 mln kv km i (36 %) awıl-xojalıǵına jaramlı jerlerden, 38 mln kv km i (28 %) toǵaylar, al 4 mln kv km i (3 %)

16

antropogen landshaftlar (elatlı punktler, sanaat zonaları, transport liniyaları h.t.b.) iyeleydi.

Awıl-xojalıǵında paydalanılatuǵın súrim jerler, kóp jıllıq ósimlikler (baq, júzimzarlar, plantasiyalar) h.t.b. jerler 13,4 mln kv km di, tábiyiy otlaq hám jaylawlar bolsa 34,7 mln kv km (3470 mln ga) dı quraydı (1 km2 – 100 ga ǵa teń. Joqarıda km 2 ta berilgen jer fondın ga ǵa aylantırıń).

Dúnya júzi elleri jer resurslarınan paydalanıw boyınsha birbirinen keskin parıq qıladı. Súrim jerlerdiń kólemi boyınsha AQSH (185 mln ga), Indiya (160), Rossiya (134), Qıtay (95), Kanada (46), Qazaqstan (36), Ukraina (34 mln ga) elleri ajıralıp turadı. Islew beriletuǵın jerler dúnya jer fondınıń 30 %tin quraydı. Bul kórsetkish Indiya 57,1%, Polsha 46,9, Italiya 40,3, Fransiya 35,3, Germaniya 33,9, AQSH 19,6, Qıtay

10,3, Rossiya 7,8, Avstraliya 6,0, Kanada 4,9, hám Egiptte 2,8 %ti quraydı. Rossiya súrim jer kólemi boyınsha AQSH hám Indiyadan keyin úshinshi

orında turadı. Hár adamǵa tuwra keletuǵın súrim jer (0,8 ga) boyınsha tek Avstraliyadan keyin (1,8 ga) ekinshi orında turadı. Bul kórsetkish AQSH da 0,6 ga, GFR da 0,1 ga, Ullı Britaniyada 0,1 ga, Qıtayda 0,09 ga, Egiptte 0,05 ga hám Yaponiyada 0,03 ga nı quraydı.

Suw - jerdiń tirishilik qabıǵı, adamlardıń tirishiligi hám onıń xojalıq iskerligi ushın eń áhmiyetli resurs. Bul resurs óndiristiń jaylasıwında baslı faktor bolıp tabıladı. Sebebi suw resurslarınan sanaatta (elektroenergetika, qara hám reńli metallurgiya, sellyuloza-qaǵaz, ximiya h.t.b.,) awıl-xojalıǵı(salıgershilik hám paxtashılıq) tarawlarında keń paydalanadı. Suw resursı tek ǵana óndiristiń emes, al onıń qalalardıń rawajlanıwı, xalıqtıń jaylasıwı hám onıń kúndelikli mutájliklerin qanaatlantırıwdaǵı ornı úlken.

Jer sharında insan ómiri ushın eń áhmiyetli bolǵan dushshı suw zapası júdá sheklengen. Onıń ulıwma muǵdarı, yaǵnıy gidrosferada (okean hám teńiz, dárya, kól, batqaklıq hám suw saqlaǵısh, jer astı suwları, muzlıq hám qar, atmosferadaǵı topıraq ıǵallıǵı hám puwlar) 1386 mln kub km dep baxalanbaqta. Jer sharında shor suwlardıń 96,5 %i dúnya okeanına, 1 %i jer astı suwların quraydı. Qalǵan 2,5 %i gidrosferadaǵı dushshısuw resurslarına tuwra keledi.

Dárya suw resursları (dárya aǵımı resursları) jılına 47 mıń kub km dep baxalanǵan, al dúnya boyınsha ortasha jıllıq dárya aǵımı menen támiyinleniw (ortasha hár adamǵa) 8 mıń kub m di quraydı.

Dúnyadaǵı dushshı suw resurslarınıń yarmınan aslamı (iri dáryalar esaplanǵan Yanszi, Iravad, Mekong, Gang, Braxmaputra h.t.b. lar jaylasqan) Aziya kontinentine (jılına 13190 kub km) hám (basseyniniń maydanı boyınsha eń iri Amazonka dáryası jaylasqan) Qubla Amerika kontinentine (jılına 10380 kub km) tuwra keledi. Bul kórsetkish boyınsha keyingi

17

orınlarda Arqa Amerika (5960), Afrika (4225), Evropa (3110), Avstraliya hám Okeaniya (1965 kub km) turadı.

Dúnyada suw resursların eń kóp paydalanıwshılar awıl-xojalıǵı (69%), sanaat (21%), kommunal xojalıq (6%) hám suw saqlaǵıshlar bolıp esaplanadı. Sonnan awıl-xojalıǵı hám kommunal xojalıqta suwdı paydalanıw úlesi jıl sayın artıp barmaqta.

Biologiyalıq resurslarǵa toǵay, jaylaw, ańshılıq, balıq, dáridárman ósimlikleri h.t.b. lar kiredi. Biziń planetamızda toǵaylar maydanı 40,1 mln kv km (4 010 mln ga), yamasa qurǵaqlıqtıń 1/3 bólimin iyeleydi. Onıń ulıwma zapası 340-370 mlrd kub m. Dúnyadaǵı eń joqarı dárejede toǵay menen qaplanǵan Latın Amerikası (930 mln ga), ǴMDA (810 mln ga), Afrika (720 mln ga), Arqa Amerika (680 mln ga) hám sırtqı Aziya (540 mln ga) elleri kiredi. Ayrım territoriyalarda (Rossiyanıń Aziya bólimi, Kanada, Qubla hám Qubla-Shıǵıs Aziyanıń tropikikalıq elleri, ekvatorial Afrika, Amazonka basseyni elleri) toǵaylardıń eń iri massivleri jaylasqan (bul jerlerde toǵaylar jámi territoriyanıń 75-95

%tin iyeleydi). Sırtqı Evropda toǵay onsha kóp emes (160 mln ga). Toǵay ásirese onıń arqa bóliminde (Fransiya, GFR, Finlyandiya, Shvesiya, Norvegiya) jaylasqan. Bul jerde toǵayǵa eń bay eller Finlyandiya (aymaǵınıń 59% ti) i Shvesiya (aymaǵınıń 54% ti) ayrıqsha ajıralıp turadı.

Avstraliya hám Okeaniyada da toǵay onsha kóp emes (160 mln ga). Olar dúnyadaǵı eń siyrek toǵaylasqan region (aymaǵınıń 20% ti) bolıp esaplanadı.

Dunyada hár bir adamǵa ortasha 0,8 ga toǵay tuwra keledi, bul boyınsha Rossiyada 3,0 ga, sırtqı Evropa 0,3 ga, sırtqı Aziya 0,2 ga, Afrika 1,3 ga, Arqa Amerika 2,5 ga, Latın Amerikası 2,2 ga, Avstraliya hám Okeaniyada 6,4 ga maydan tuwra keledi.

Dúnyadaǵı eń iri qorıqxana hám milliy parkler

Tanzaniya mámleketinde jaylasqan Serengeti milliy parki. Bul parktiń ashılıwında ullı biolog, ekolog, jazıwshı, kinodokumentalist Berngard Grjimektiń (1907-1986) xizmeti júdá úlken.

AQSH taǵı 1872 jılı ashılǵan Yellouston milliy parki dúnyadaǵı eski parklerden biri esaplanadı. Bul milliy park óziniń ıssı bulaqları, geyzerleri menen dúnyaǵa belgili. Jılına 3 mln nan aslam turistler keledi.

Korbett – Indiyadaǵı eń eski milliy parklerinen biri esaplanadı. Bul park 1935 jılı ashılǵan bolıp, 52 mıń ga maydandı iyeleydi hám Gimalay tawınan baslanıwshı Ramganta dáryası alabında jaylasqan.

Qubla Afrikanıń shól zonasında jaylasqan Oraylıq Kalaxari qorıqxanası 1957 jılı ashılǵan. Onıń maydanı 5 mln ga nı quraydı.

18

AQSH taǵı 1890 jılı tiykar salınǵan Yosemit milliy parkinıń maydanı 300 mıń ga nı quraydı. Ol Serra-Nevada taw massivinde jaylasqan.

Kanadanıń qublasında eki iri milliy park jaylasqan. Bular Banf hám Djasper milliy parkleri. Banf milliy parkiniń maydanı 700 ga bolıp, 1885 jılı ashılǵan, al Djasper milliy parkiniń maydanı 1 mln ga nı quraydı. Park 1907 jılı ashılǵan.

Afrikanıń dál ortasında, yaǵnıy ekvator keńisliginde Virunga milliy parki jaylasqan. 1915 jılı ashılǵan bul parktıń maydanı 20 mıń ga nı quraydı.

Qubla-batıs Avstraliyada, Sidney qalasınıń arqa-batısında 1959 jılı ashılǵan Blyu-Mauntins (Kók tawlar) milliy parki jaylasqan. Onıń iyelegen maydanı 200 mıń ga nı kuraydı.

Rancho-Grande – milliy parki Venesuelanıń eń birinshi milliy parki esaplanadı. Ol 1937 jılı ashılǵan hám onıń maydanı 90 mıń ga nı iyeleydi.

Tınısh okeanı akvatoriyasında jaylasqan, Ekvador mámleketine tiyisli Galapagoss atawları 1934 jılı milliy park dep járiyalanǵan. Onıń iyelegen maydanı 10 mıń ga. Galapagoss atawları ilimde júdá ózine tán qásietleri menen ajıralıp turadı. Sonlıqtan bolsa kerek, Ch.Darvin 1835 jılı óziniń ilimiy izertlewlerin áne sol atawdan baslaǵan. Bul atawda 1964 jıldan baslap Xalkaralıq biologiyalıq stansiya islep tur.Sonıń ushın Galapagoss atawın biosferalıq qorıqxana dep ataydı.

Indoneziyanıń birden-bir milliy parki Komado-Padar-Rinko parki esaplanadı. Bul jerde dúnyada eń kem ushırasatuǵın «Komado atawınıń ajdarxası» dep atalatugın úlken eshkiemeri qorıqlanadı. Uzınlıgı 3,5 m, awırlıǵı 150 kg ǵa jetetuǵın bunday iri eshkemerdi dúnya 1912 jıldan baslap biledi. Bul eshkiemer jırtqısh esaplanadı.

Ekonomikalıq geografiya Dúnya siyasiy kartası

Dúnya siyasiy kartasınıń tiykarǵı obekti – ǵárezsiz mámleketler. Házirgi kúnde Dúnya siyasiy kartasında 230 dan aslam mámleket hám aymaqlar bar. Sonnan 192 el ǵárezsiz esaplanıp (2009 j.), 191 i BMSh ǵa aǵza (Shveysariya

BMSh ǵa aǵza bolǵannan keyin Vatikan bul shólkemge aǵza emes dúnyadaǵı birden-bir ǵárezsiz elge aylanadı).

Bul eller territoriyasınıń úlken-kishiligi, xalıq sanı, ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵanlıq dárejesi boyınsha bir-birinen keskin parıq qıladı.

Territoriyası 3,0 mln km2 tan úlken hám 1 mıń km2 tan kishi bolǵan eller

19

Vatikan territoriyası 44 ga, Monako 200 ga ǵa teń. Basqa mámleketler territoriyası neshe ga nı quraydı. Vatikan mámleketinen Singapur hám Rossiya, Monako mámleketinen AQSH hám Avstraliya neshe esege úlken?

Xalqınıń sanı 100 mln nan aslam bolǵan hám xalıq sanıeń az eller (2011 j.)

Vatikan xalqınıń sanı 1000 adam, San-Marino xalqı 20 mıń adam bolsa, bul mámleketlerdiń xalqı Rossiya xalıq sanınan neshe esege az?

Dúnya elleri ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵanlıǵı onıń hár bir adamǵa tuwra keletuǵın ortasha UIÓ boyınsha anıqlanadı. Dúnya boyınsha UIÓ ortasha hár bir adamǵa 10090 AQSH dolların quraydı (2009 j.). Bul kórsetkish ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan ellerde 32320 $, rawajlanıp atırǵan ellerde 5170 $ hám ekonomikalıq jaqtan tómen rawajlanǵan ellerde 1230 $ dı quraydı.

Dúnyadaǵı UIÓ eń joqarı hám eń tómen eller

20