Geografiya (másele hám shınıǵıwlar toplamı)

Xodjaeva G.A., Embergenov N.J., Tursınov M.J.,

Allanazarov K.J., Nurlanov A.S.

GEOGRAFIYA

(másele hám shınıǵıwlar toplamı)

Nókis - 2013

2

Kirisiw

Geografiya páni orta hám joqarı oqıw orınlarında ótiletuǵın pánler ishinde óziniń qızıǵarlılıǵı menen ajıralıp turadı. Orta hám joqarı oqıw orınlarında geografiya páni boyınsha jaratılǵan oqıw dásturi hám mámleketlik tálim standartlarında kórsetilgen talaplarda oqıwshılar oqıp ózlestiriwi múmkin bolǵan bilim hám kónlikpelerdiń teoriyalıq tiykarları tolıq berilgen.

Biraq, geografiyalıq obekt, hádiyse hám prosesslerdi, olardı keltirip shıǵaratuǵın sebeplerdiń mánisin tolıq túsiniw ushın teoriyalıq bilimlerdiń ózi jeterli bolmaydı. Sonlıqtan da bul qollanbada geografiyalıq hádiyse hám prosessler menen birge teoriyalıq bilimlerdi bekkemlew ushın ayırım geografiyalıq hádiyse hám prosesslerge tiyisli másele hám shınıǵıwlar keltirilgen. Sebebi, kóplegen geografiyalıq nızamlıqlardıń mánisin túsiniw ushın oǵan tiyisli esaplardı islew zárúr.

Geografiya páni boyınsha másele hám shınıǵıwlar sheshiw oqıwshılarda tómendegi unamlı pazıyletlerdi tárbiyalawǵa xızmet qıladı:

Oqıwshılarda logikalıq pikirlew qábileti rawajlanadı;

Oqıwshılarda geografiyalıq obekt, hádiyse hám prosesslerdiń sırtqı kórinisi menen birge onıń ishki dúzilisin elesletiw qábiletin rawajlandıradı;

Oqıwshılarda geografiyalıq obekt, hádiyse hám prosesslerdi keltirip shıǵarıwshı faktorlardı anıqlawǵa qaratılǵan bilimler rawajlanadı;

Oqıwshılarda geografiyalıq obekt, hádiyse hám prosessler kólemin anıqlawǵa tiyisli esaplaw tájiriybesi jetilisedi;

Oqıwshılarda ilimiy dunyaqarası hám abstrakt ańlaw tájiriybesi qáliplesedi;

Oqıwshılarda ekonomikalıq-únemlew tájiriybesi hám kónlikpeler qáliplesedi.

Geografiya páninen oqıwshılardı pán olimpiadasına tayarlawda da geografiyaǵa tiyisli másele hám shınıǵıwlardı sheshiw ayrıqsha áhmiyetke

2

iye. Sonı esapqa alıp geografiyadan kóp jıllıq olimpiada soraw hám tapsırmaları tiykarında usı toplam bayıtıldı. Sonday aq, qollanbadaǵı keltirilgen másele hám shınıǵıwlardı dúziwde Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan geografiyasına tiyisli jergilikli – úlketanıw materiallarınan da paydalanıldı.

Bul toplamda tek ǵana másele hám shınıǵıwlar berilip qoymastan, onıń sheshiliw jolları, ayırım geografiyalıq nızamlıqlar mazmunı, tiyisli metodikalıq kórsetpeler, nızamlıq hám prosesslerdi kórsetiwshi kerekli maǵlıwmatlar hám kesteler keltirilgen.

Biz oylaymız, geografiya páninen qaraqalpaq tilinde bunday másele hám shınıǵıwlar toplamınıń jaratılıwı birinshi márte bolǵanlıqtan ayırım kemshiliklerge jol qoyılǵan bolıwı mumkin. Sizge geografiyaday qızıqlı pánniń bilimlerin tereńirek úyrenip alıwıńızǵa bul másele hám shınıǵıwlar toplamı júdá úlken járdem beredi dep oylaymız.

3

I-BÓLIM. GEOGRAFIYA HAQQÍNDA QÍSQASHA TÚSINIK

Tábiyiy geografiya Álem

hám Quyash sisteması

Álem sheksiz keńislik bolıp, materiyanıń hár qıylı formalarınan ibarat. Álemdi payda etken materiyanıń eń kóp bólimi juldızlar, planetalar, olardıń joldasları hám kometalar. Olar sistemalı dúziliske iye.

Álemdegi eń ápiwayı sistema – planeta. Hár bir sistema jánede úlkenrek sistemanıń bólimi esaplanadı. Máselen, jer hám ay quyash sistemasın, barlıq planetalar sisteması galaktikanı payda etedi. Galaktikalar sisteması – metagalaktika quramına kiredi.

Quyash – bul Quyash sistemasınıń orayında jaylasıp, diametri 1391000 km di quraydı. Quyash sistemasınıń diametri 12 mlrd km bolıp, eń jaqın juldızǵa salıstırǵanda 3500 ese jaqında jaylasqan. Sonlıqtan planetalar háreketinde basqa juldızlar tásir etpeydi. Quyash óz oǵı átirapında 27 kúnde bir márte aylanıp shıǵadı. Quyash betinde temperatura 5700-60000S bolıp, sekundına 4x1033 enerigiya nur shashadı. Usınıń 2 mlrd tan bir úlesi jerge jetip keledi, yaǵnıy hár 1 sm2 maydanǵa 2 kkal energiya túsedi. Jerdegi tirishilik tikkeley Quyashqa baylanıslı.

Quyash sistemasına 8 planeta, olardıń joldasları – asteroidlar, kometalar h.t.b. deneler kiredi.

Quyash sistemasındaǵı planetalardıń sıpatı

4

Planetalardıń jaylasıwı Quyashqa salıstırǵanda tómendegi izbeizlikte jaylasqan. Merkuriy, Venera, Jer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun. 2006-jılı Pluton planetası kishi bolǵanlıǵı sebepli asteroid dep tán alındı (Jeneva konferensiyası).

Barlıq planetalar Quyash átirapında hám óz oǵı átirapında arqa polyusqa qoyılǵan saat strelkası háreketine qarama-qarsı baǵıtta aylanadı.

Kópshilik planetalardıń joldasları bar (máselen, Jerde – 1, Mars – 2, Yupiterde – 32).

Jer hám onıń ólshemleri

Jer planetası Quyashtan ortasha qashıqlıǵı 149,6 mln km bolıp, orbita boylap háreket tezligi sekundına 29,7 km/sek tı quraydı. Óz oǵı átirapında 23 saat 56 minut 4 sekundta aylanıp shıǵadı. Jer oǵı 660311 qıyalıqta jaylasqan. Sol sebepten jer betinde máwsimlerdiń almasıwı kelip shıǵadı. Ortasha radiusı 6371,1 km, maydanı 510 mln km2, ortasha tıǵızlıǵı 5,52 g/sm2, awırlıǵı 5,9x1021 tonna.

Jerdiń kólemi hám massasınıń geografiyalıq áhmiyetlerinen: - Jer átirapında úzliksiz magnit maydanınıń bolıwı atmosferanı uslap turadı hám jerde tirishilik bolıwına imkan jaratadı. Jerde tiykarǵı 11 túrli ximiyalıq elementler bolıp, olarǵa: kislorod, vodorod, kremniy, alyuminiy, natriy, magniy, kaliy, kalsiy, temir, qalayı hám titan elementleri eń kóp bolıp, olardıń úlesi 99% ti quraydı. Quyash hám juldızlar derlik vodorod hám geliyden ibarat.

Jerdiń forması. Jerdiń forması áyyemgi Gresiyada shar formasında ekenligi anıqlanǵan. XVIII ásirde Parijden Kayennaǵa alıp barılǵan mayatnikli saat ekvator keńisliginde sutkasına 2 minut 28 sekundqa izde qalǵan. Nyuton bunı oraydan qashıw kúshi menen dálilledi (ekvatordıń radiusı 6378,2 km, polyus radiusı 6356,8 km). Bunday forma ellipsoid dep ataladı.

Jerdiń ekvator boylap aylanası (diametri) 40076 km, al meridian boyınsha aylanası 40009 km di quraydı. Jerdiń aylanası 3600, ekvator boyınsha aylanası 40076 km / 3600 = 111 km. Demek, hár 10 = 111 km ge teń. Parallel sızıqlarınıń uzınlıǵı ekvatordan polyuslarǵa barǵan sayın qısqarıp baradı. Mısalı: 200 parallelde jer aylanasınıń uzınlıǵı37800 km ge teń, yaǵnıy 10 – 105 km ge teń.

Jer beti Xalqaralıq kelisim boyınsha 24 saat poyasına bolinedi. Jerdiń aylanası 3600. Demek, har saat poyası 150 boylıqqa teń. Bas meridian Grinvich London qalasınan batıs hám shıǵıs tárepke baslanadı.

Jerdiń Quyash átirapında aylanıwı

Jer Quyash átirapında 1 jılda 1 ret aylanıp shıqsa, Yupiter 11 jıl, 315 sutkada, Saturn 29 jılda, al Neptun 164 jıl 280 sutkada 1 ret

5

aylanadı. Jer Quyashtı 365 kún, 6 saat, 9 minut, 9 sekundda aylanadı.

Sonıń ushın 1 jıl 365 kúnge teń. Qalǵan waqıt 4 jılda jıynalıp 24 saattı (1 sutka) quraydı, bul kún fevral ayına qosıladı hám sol jıl 366 kúnnen pitedi.

Jer óz kósherinde aylanǵanda kún menen tún almasadı. Jer Quyash átirapında aylanǵanda máwsimler almasadı. Al, máwsimlerdiń birbirinen parıq etiwiniń baslı sebebi jerdiń 230271 qa qıya jaylasqanlıǵı hám usıǵan baylanıslı Quyash nurı túsiw múyeshiniń ózgesheliginde.

22-iyunda arqa tropikke (230271 a.k.), 22-dekabr kúni qubla tropikke (230271 q.k.) quyash nurı tik túsedi (quyash zenite boladı). 21-mart hám 23sentyabrde ekvatorda quyash zenitte boladı hám kún menen tún teńlesedi. Demek, jılına quyash ekvatorda 2 márte, al hár tropikte 1 márteden zenitte boladı eken.

Arqa hám qubla polyuslerde jılına 178 sutka tun, yaǵnıy kún kórinbeydi, al 189 sutka kún batpay turadı.

Arqa yarım sharda jaz bolsa, qubla yarım sharda qıs boladı. Batıs yarım sharda kúndiz bolsa, shıǵıs yarım sharda tún boladı.

Geografiyalıq kartalar. Geografiyalıq koordinatalar.

Geografiyalıq kartalar ulıwma geografiyalıq hám tematikalıq kartalarǵa bólinedi: ulıwma geografiyalıq kartalarda geografiyalıq landshafttıń sırtqı kórinisi tolıq súwretlenedi. Olarda relef, suwlar, ósimlik, elatlı punktler, jollar, shegaralar h.t.b. lar bir qıylı anıqlıqta kórsetiledi. Al, tematikalıq kartalarda bolsa, geografiyalıq landshafttıń ayırım elementleri basqalarına qaraǵanda anıq hám quramalı súwretlenedi.

Geografiyalıq kartalardıń sistemalı toplamı geografiyalıq atlas dep ataladı. Eramızdıń II ásirinde jasaǵan grek alımı Ptolomeydiń geografiyalıq kartalar toplamın birinshi geografiyalıq atlas dep ataw múmkin. Atlas termini birinshi bolıp ilimge Merkator tárepinenkiritilgen (1595).

Globus –jer sharınıń kishireytilgen modeli. Onda jerdiń sırtqı kórinisin hám de onıń iri (materik, okean hám olardıń) bólimlerin eń durıs súwretlenedi.

Grek alımı Pifagordıń (eramızdan aldınǵı IV ásir) jer shar formasında degen pikirine tiykarlanıp Gresiyalı alım Kartes (eramızdan aldınǵı II ásir) birinshi globustı jaratqan. Orta Aziyada birinshi bolıp Abu Rayxan Beruniy (973-1048) Arqa yarımshar globusın jasaǵan. Birinshi anıǵıraq globus Martin Bexaym (1492) tárepinen jaratılǵan.

Globus hám kartalarda ekvator sızıǵına parallel ótkerilgen sızıqlar parallel sızıqları, al eki polyusti birlestiriwshi sızıqlar meridian sızıqları dep ataladı. Demek, barlıq meridian sızıqlarınıń

6

uzınlıǵı teń. Mısalı, jerdiń meridian boylap aylanası 40009 km. 40009 km / 2 = 20004,5 km. Barlıq meridianlardıń uzınlıǵı – 20004,5 km ge teń. Al, parallel sızıqları ekvatordan polyuslarǵa barǵan sayın qısqarıp baradı.

Globus hám kartalarda geografiyalıq obektlerdiń ornın anıqlawda geografiyalıq keńlik hám geografiyalıq boylıqlardan paydalanıladı.

Ekvatordan arqa hám qubla polyuslerge qarap arqa hám qubla keńlik dep, Bas meridiannan (Grinvich) shıǵıs hám batısqa qarap shıǵıs ham batıs boylıq dep júritiledi.

Mısalı: Sankt-Peterburg qalası 560 arqa keńlikte (a.k.), Kair qalası 300 a.k. te jaylasqan. London qalası 00 boylıqta jaylasqan.

Arqa hám qubla keńlik 900, shıǵıs hám batıs boylıq 1800 qa shekem baradı. Jer sharındaǵı qálegen bir geografiyalıq obekttiń keńlik hám boylıq boyınsha

ornı geografiyalıq koordinata dep ataladı. Mısalı: Tashkent qalasınıń geografiyalıq ornı 410 a.k., hám 690 b.b.

Materikler, relef hám klimat poyasları

Materikler – jer qabıǵınıń kóterilip qalǵan eń iri bólekleri. Jer sharında 6 materik hám 4 okean bar.1 Jer betiniń ulıwma maydanı 510 mln km2, sonnan 71% tin Dúnya okeanı, 29% tin qurǵaqlıq iyeleydi.

Jer júzindegi barlıq bálent-páslikler – tawlar, tegislikler, qır, oypat, saylar h.t.b. lar relef dep ataladı.

Jer betine aǵıp shıqqan ıssı suyıq zat lava delinedi. Lava áste suwıp, tóbe hám tawlardı payda etedi. Bunday tóbe hám tawlar vulkanlar dep ataladı.

Vulkanlar atılıp turatuǵın úlkelerde ıssı bulaqlar da ushırasadı. Ayırım ıssı bulaqlarda suw waqtı-waqtı menen fantan sıyaqlı atılıp turadı. Bunday bulaqlar geyzerler dep ataladı.

1 Ayırım dereklerde 5 okean, yaǵnıy Qubla okean dep bólinedi.

7

Jer silkiniw jer qabıǵınıń tereń bóliminde – taw jınısları qatlamlarında tosattan júz beretuǵın sınıw hám jıljıw nátiyjesinde bolıp ótedi. Jer silkiniw baslanatuǵın bul orın jer silkiniw oshaǵı – giposentr dep ataladı. Jer silkiniw oshaǵı ústindegi orın jer silkiniw orayı – episentr dep ataladı. Jer silkiniw Rixter shkalası boyınsha kúshine qarap 12 ballǵa ajıratıladı.

Klimat poyasları hawa massalarınıń keńislik boyınsha tarqalıwına baylanıslı payda boladı. Jer sharı ulıwma 13 klimat poyasına bólinedi. Solardan jetewi tiykarǵı: ekvatorial, tropik (arqa hám qubla), ortasha (arqa hám qubla) hám polyarlıq (arktikalıq hám antarktika), sonday aq, 6 aralıq: subekvatorial (2), subtropik (2) hám subarktikalıq (2) klimat poyaslarına bólinedi.

Ekvatordan tropik sızıǵına shekemgi aralıq, yaǵnıy tropik poyas jer betiniń 40% in, arqa hám qubla ortasha poyas 52% in, arqa hám qubla polyar poyas 8% in quraydı.

Jer sharındaǵı tegislik hám tawlar jerdiń tiykarǵı relef forması esaplanadı. Jer relefi pás-bálentligine qarap:

-tegislik (teńiz betinen 0-200 m);

-qırlar (200-500 m);

-taw (500 m hám onnan bálent); Óz gezeginde taw:

-pás (500-1000 m);

-orta (1000-2000 m);

-biyik (2000 m hám onnan bálent) bolıp bólinedi.

Litosfera

Litosfera – (lithos – tas, sphaire – qabıq, shar) jerdiń tas qabıǵı bolıp, jer qabıǵı hám mantiyanıń joqarǵı bólimin óz ishine aladı. Onıń qatlamı 70-250 km ge shekem baradı.

Jer – jer qabıǵı, mantiya hám yadrodan ibarat. Jer qabıǵı litosferanıń joqarǵı bólimi bolıp, onıń qalıńlıǵı hámme jerde birdey emes. Jer qabıǵınıń qalıńlıǵı okean túbinde 5-10 km den, tawlı bólimlerde 70 km ge shekem jetedi.

Jer qabıǵı mineral hám taw jınıslarınan ibarat. Taw jınısları óz gezeginde magmatikalıq, metamorfikalıq hám shógindi jınıslardan ibarat.

Jer qabıǵınıń tómengi bóliminde mantiya qatlamı jaylasqan hám onıń qalıńlıǵı 3000 km ge shekem baradı. Mantiyanıń orta bóliminde, yaǵnıy kontinentlerde 100-250 km, okean túbinde 50-100 km ge shekemgi tereńlikte plastik qatlam, astenosfera qatlamı jaylasqan. Ilimpazlardıń pikirinshe mantiya júdá joqarı temperaturaǵa (20000S) iye bolıp, ol magniy, temir hám kremniyden turadı.

8

Jer betinen tómenge barǵan sayın taw jınıslarınıń temperaturası kóterilip baradı. Bul orta esapta hár 33 m ge 10S qa teń.

Jer yadrosı – elege shekem tolıq izertlenbegen. Ayrım maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 3500 m tereńlikte temperatura 40000 S qa jetedi eken.

Kópshilik ilimpazlardıń aytıwlarına qaraǵanda yadronıń beti (júzesi) – 148,7 mln km2, derlik jer sharı qurǵaqlıq beti (149 mln km2) menen teń hám bul ishki hám sırtqı kúshtiń teń salmaqlılıǵın saqlap turadı.

Gidrosfera

Gidrosfera – jerdiń suw qabıǵı. Gidrosferanıń tiykarın Dúnya okeanı quraydı. Ilimpazlardıń pikirinshe «Okean» ataması finikiyalılar sózinen «Jerdi aylanıp aǵıwshı ullı dárya» degen mánini ańlatadı. «Dúnya okeanı» ataması ilimge 1917-jılı ullı geograf ilimpaz Yu.M.Shokalskiy (1856-1940) tárepinen kirgizilgen. Jer sharınıń úzliksiz suwlı qabıǵı Dúnya okeanı dep ataladı. Onı Okeanosfera dep te ataydı.

Gidrosferadaǵı jámi suwdıń massası 1 485 000×103 km3 tı quraydı. Suwdıń

96,4% i Dúnya okeanına, 1,8% i muzlıqlar, 1,7% i jer astı suwları, 0,01% i dárya, kól, batpaqlıq h.t.b. suwlarına tuwra keledi.

Okeanlardıń qırǵaqqa jaqın bólimi sayaz bolıp, tereńligi 200 m den aspaydı. Bunday jerlerdi teńiz shelfi dep ataydı. Teńiz shelfi házirgi kúnde neft hám gaz qazıp alınatuǵın, balıq hám teńiz janıwarları awlanatuǵın tiykarǵı aymaq esaplanadı. Xalqaralıq kelisim boyınsha teńiz shegarsınan 200 milge (1 mil – 1852 m) shekem bolǵan aymaq mámleket aymaǵı esaplanadı hám balıq awlawǵa ruxsat etiledi.

Okean hám teńiz astı relefi izobatlar menen beriledi. Dúnya okeanınıń ortasha tereńligi 3700 m di qurap, eń tereń jeri Tınısh okeanındaǵı Mariana batıǵı (11022 m).

Hár jılı qurǵaqlıqtan Dúnya okeanına 2735 mln t tuz kelip túsedi. Sonıń ushın barlıq okean, teńiz hám ayırım kóllerdiń suwı júdá shor esaplanadı. Dúnya okeanı suwınıń ortasha shorlıǵı 35‰ (1l / 35g).

Aysberg (golland tilinde ice – muz, berg – taw) okeanlarda júzip júriwshi muzlar. Ayırım aysbergler júdá úlken boladı. Antarktida jaǵalarına jaqın jerde baqlanǵan aysbergtiń uzınlıǵı 170 km, eni 45 km hám qalıńlıǵı 200 m bolǵan.

Aysberglerdiń úlken bólimi suw astındaboladı.

Dúnya okeanı suwları 1000 jılda 1 márte tolıq almasadı. Okean aǵısları:

Jıllı aǵıslar: Golfstrim, Braziliya, Mozambik, Gvineya, Musson, Kurosio, Shıǵıs Avstraliya, Qubla Passat, Arqa Tınısh okean.

9

Suwıq aǵıslar: Peru, Kaliforniya, Kanar, Bengal, Samali, BatısSamallar Atawlar jeke ataw hám arxipelag atawlarǵa bólinedi. Mısalı: jekeataw –

Madagaskar; arxipelag – Fillipin atawları. Dúnyadaǵı eń iri atawlar (km2):

Muzlıqlar menen barlıq qurǵaqlıq suwları 25 mln km3 tı quraydı. Bul Dúnya okeanı suwı muǵdarınan 55 esege az. Barlıq kóllerdegi suw kólemi 280 mın km3, qurǵaqlıqtaǵı ıǵallıq suwları 85 mıń km3, dárya suwları 1,2 mıń km3 qa teń.

Dárya suw jumsawı m3/c da esaplanadı. Dúnyadaǵı eń suwlı dárya Amazonkanıń suw sarıpı 220 mıń m3/s qa teń. Dáryalar jawın, qar, muz hám jer astı suwlarınan toyınadı. Usıǵan baylanıslı dáryalardıń suw sarıpı máwsimler boyınsha ózgerip turadı.

Dúnyadaǵı eń tereń kól Baykal kóli. Onıń tereńligi 1636 m. Dúnyadaǵı eń iri kóller (km2):

10