Geodeziya

menen joldaslarǵa shekem aralıq fazalı usılda anıqlanadı hám bul ólshewler nátiyjeleri boyınsha punktler arasında fazalıq vektoriyalar esaplanıladı, bul punktler arasında koordinatalardı uzatıw imkanın beredi.

GPS penen islew ańsat, syomkanı orınlaw ushın shtativti punkt ústinde oraylastırıw, ornatıw hám priyomnikti jalǵaw jeterli. Ol maǵlıwmatlardı avtomatik tárizde tap úzilgenshe toplam baslaydı.

Priyomnik úsh joldastı baqlaǵanda antennanıń jaǵdayı hám tezligin esaplawı múmkin tórt joldastı uslaǵanda bolsa úsh ólshemli jaǵdaydı hám tezligin anıqlawı múmkin. Óz-ara baylanısı bolmaǵan ólshewler interpolyaciya hám ektropolyaciyasız hár yarım sekundta orınlanadı, bir waqıtta kórinip atırǵan barlıq joldaslar dinamikalıq tezlikti esaplaw ushın koordinatalardı deforentsialawda talap etpeytuǵın tórt joldastan bir mezgilli ólshewlerden paydalanıladı. Priyomnik 12 kórinetuǵın joldastı 12 óz-ara baylanısı bolmaǵan kanallarda baqlaw múmkin.Hár bir joldas 30 sek chastota menen almanax xám efemeridler haqqında informaciya beredi, priemnik bul informaciyanı óshpeytuǵın miyine jazadı.

Koordinataların anıqlawdıń absolyut tolıq hám salıstırmalı metodları parqlanadı. Tolıq koordinatanı anıqlawda punktler jaǵdayı punktler koordinataların joldaslı radionavigaciya sistemasında qabıl etilgen basqa obekt koordinata sistemasında anıqlaw kózde tutıladı.

Obekttiń salıstırmalı jaǵdayın anıqlawda bir obekt jaǵdayın baslanǵısh dep qabıl etilgen basqa obekt koordinata sistemasında anıqlaw kózde tutıladı.

8.11. GPS syomka

Qollanılatuǵın GPS priyomnikler sanı eki hám onnan artıq bolǵanda syomka (súwretlew) ótkeriwdiń úsh túri bar. Bul túrler ulıwma, salıstırmalı eki differentsial anıqlawlar atına iye bolıp, statistikalıq, psevdokinematikalıq hám kinematikalıq súwretlew dep ataladı.

Statikalıq súwretlewde eki GPS priyomnikte bir waqıtta uslanǵan ulıwma bir neshe joldaslar jaǵdayı fazalı ólshewler boyınsha anıqlanadı. Bir priyomnik

málim punktiniń jaǵdayı ekinshisi bolsa belgisiz punkttiń kórinis jaǵdayı haqqında maǵlıwmat jıynaydı. Differentsiallanǵan fazalı ólshewler joldaslı xabar hám priyomnik úzliksiz qátelikleri menen baylanıslı fazalı ólshewler qáteligin minimallastırıladı (8.15-súwret).

Statikalıq syomkada keminde eki statsionar GPS qollanıladı olar bir waqıtta waqıttıń konkret dáwirinde bir neshe ulıwma joldaslardan psevdouzaqlıqlar hám jetkeriwshi chastotalar fazaların ólsheydi. Antennalardıń biri málim punktte oraylastırıladı, basqaları anıqlanatuǵın punktlerde ornatıladı. Statik syomka eń isenimli hám eń anıq usıl bolıp koordinata arttırmaların millimetrli anıqlıqta anıqlaydı. Priyomniktiń bir punkte salıstırǵanda uzaq waqıt artıqsha ólshewlerdi alıw ushın qaplawı bul usıldıń kemshiligi boladı.

Psevdokinematikalıq syomkada noqatlarda priyomnikler waqıt boyınsha uzaq dáwir (1 saat) penen ajıratılǵan eki, qısqa dáwir (maǵlıwmatların jıynaw 5-ten

10 minutqa shekem) turıwı talap etiledi. Keyingi tochkaǵa ótiw waqtında joldaslardı úzliksiz baqlaw talap qılınbaǵanlıǵı sebepli bul usıl marshrut boylap hawalı tosıqlar bolǵan jaylarǵa sáykes keledi.

Psevdokinematikalıq súwretlewdi statikalıq súwretlewden ayrıqshalıǵı tochkada kem waqıt turıwı kinematikalıq usıldan parqı bolsa priemnikti kóshiriwge joldastı úzliksiz ólshew zárúrligi joqlıǵınan ibarat. kemshiligi bolsa maǵlıwmatlar sigmenti ólshemi statistikalıq hám kinematikalıq súwretlewlerge qaraǵanda anıqlıǵı kemligi tákrirarlanǵan ólshewler aralıǵında ionosfera tolqınları tásirine sezgirligi boladı.

Kinematikalıq usıl joldaslı kórinisi jaqsı bolǵan orında kóp muǵdarda bazisli vektorlardı anıqlaw imkanın beredi. Bul usıl ushın koordinataları málim noqatta keminde bir priyomnik hám tochkadan tochkaǵa ótiwge bir yamasa kóp hárektleniw priyomnikleri zárúr (kitap betine qarań).

Bul usıldan hár qıylı kombinaciyalarda paydalanıw múmkin. Bunda hár bir súwretlew jobası uchastkaları ushın ólshew usılınıń maqul variantın tańlawǵa

úlken itibar beriliwi kerek. Súwretlew jobasın dúziwde eń jaqsı kórinisti támiyinlew marshrutın tańlaw áhmiyetli. Bul syomkalardı orınlawda tiykarǵı

ámellerdi orınlaw: komplektti ornatıw, antenna biyikligin ólshew, priyomnik penen islew hám basqa zárúriy maǵlıwmatlar hámde Jer jasalma joldasları baqlawları nátiyjelerin qayta islew ushın arnawlı dástúrli paketler dúzilgen. Barlıq matematikalıq támiyinleniwin birlestiriw ushın konstrukciyalanǵan Ashtek firması

(AQSh) dástúrli paketi GPS baqlawlardı rejelestiriw nátiyjelerin qayta islew hám juwmaqlaw esabatın dúziw boyınsha qolay qural bolıp esaplanadı. Ol baqlawlardı rejelestiriw priyomnikti informaciyanı jeke EEM na tasıw, ólshew faylları menen islew, baslanǵısh maǵlıwmatlardı kiritiw hám qayta ózlestiriw tarmaqtı formaǵa keltiriw, jeke EEM parametrlerin ornatıw, jeńillestiriw jumısları nátiyjelerin grafikli súwretlew, baspaǵa shıǵarıw koordinataların bir sistemadan basqasına qayta esaplaw ushın dástúrli modullarǵa iye.

8.15-súwret. Keri anıqlawlar principi

9.Gorizontal syomkalar

9.1.Teodolit syomkası, teodolit jolın ornatıw

Teodolit syomkası ornınıń konturlı planın dúziw maqsetinde orınlanadı.

Teodolit syomkası, teodolit jolın ornatıw

tayarlanıw jumısları, teodolit jolınıń jobasın dúziw, onı sol jerge ornatıw geodeziyalıq tarmaq tochkalarına baylaw, syomka qılıw kameral (esaplaw hám sızıqlı grafikalıq) jumıslardan ibarat.

Barlıq tárepleri hám olar arasındaǵı gorizontal múyeshleri ólshengen anıq yamasa jabıq kópmúyeshlik teodolit jolı delinedi (9.1-súwret). teodolit jolı ushları átirap jaqsı kórinetuǵın múyesh hám sızıq ólshew ushın qolaylı

orınlarda toplanadı hám bekkemlenedi, tárepler uzınlıqları ortasha 200-250 m boladı, olar lentada tuwrı hám keri baǵıtta 1:2000 shekli keri qátelik penen múyeshleri teodolite tolıq qabıl usılda texnikalıq anıqlıqta ólshenedi, sol jerdiń kórinisi jol táreplerge salıstırǵanda syomka qılınadı, alınǵan nátiyjeler arnawlı hújjetlerge jazıladı. Jabıq hám ashıq (diagonal) teodolit jollarında múyesh hám sızıq ólshew nátiyjelerin jazıw úlgisi 9.1-tablitsada kórsetilgen.

Teodolit jolı ushları koordinataları mámleket jobalı koordinata sistemasında bolıwı ushın málim geodeziyalıq tarmaq (A hám B) punktlerge múyeshler hám sızıqlar uzınlıqların (9.1,a-súwrette B1 ) ólshew arqalı baylanıslı boladı. Kishi orınlardıń jobaları shártli koordinata sistemasında dúzilse, teodolit jolı magnit meridian boyınsha bussol járdeminde orientirlenedi. 1-2 sızıq magnit azimutı teodolite anıqlaw ushın 1 noqatda limbdaǵı sanaq nol jaǵdayında bussol

9.1-suwret Тео до лит жо ллары рхен алп ри : à-æà7û3 á-àø û3

mili (9.2-súwret) nolinshi diametr ústine keltiriledi. Limb bekkemlenip alidada bosatıladı hám baqlanıp atırǵan 2 noqatqa truba qaratılǵanda limb daǵı sanaq 1-

2 sızıq magnit azimutı Am mánisine teń boladı.

9.2- suwret. Ñåyн ка срыллари к5 рретилгем абрир

9.2. Kórinisti syomka qılıw

Kórinisti aylanba, perpendikulyar múyeshler kestirmeleri sızıqlar kestirmeleri kub koordinataları sızıqlar (stvorlar) usılında syomka qılınadı. Maydandı shegeraları boylap teodolit jolın ornatıw arqalı syomka qılıwda aylanba usıl qollanıladı. Perpendikulyar usılı tuwrı geometriyalıq formalardı yamasa qıysıq konturlardı syomka qılıwda qollanıladı. Konturdıń burılıw noqatlarında abtsissa kósheri sıpatında tańlanǵan sızıqqa perpendikulyar túsiriledi olardıń ordinata hám abtsissa uzınlıqları ólshenedi (9.2,a-súwret).

Ordinata uzınlıǵı 10 m den úlken borlǵanda perpendikulyar ekker járdeminde

túsiriledi.

Keń aynalı ekkerde (9.3-súwret) 450 múyesh astında ornatılǵan eki

N ayna qáddi asıw ushın dástege iye bolǵan korpustıń ishki tárepine bekkemlenedi. Korpusta aynalar ústinde jarıqlar bar, M aynaǵa

nátiyjelerin islew (2-esap-sızba jumıs)

Teodolit syomkasında payda bolǵan múyeshler sızıqlar ólshew jurnalları hám

abris planın jasaw tiykar boladı (5.1-keste 9.2-súwret). Bunda ólshengen

múyeshlerdi islew tárepleri direktsion múyeshleri hám rombların esaplaw

koordinata arttırmaların hám kópmúyeshlik ushları koordinataların esaplaw, orın bólimi teodolit syomkası jobanı dúziw jumısları orınlanadı. jabıq n

anıqlanadı.Múyeshler otız sekundlı teodolitti tolıq qabılda ólshenetuǵın bolsa,shekli baylanıspawı

múyeshlerge 0,5 ke shekem muzlanıp, teris belgi menen tarqatıladı. Baslanǵısh

1-2 tárep direktsion múyeshi (yamasa magnit azimutı) málim sanı hám

dúzetilgen i múyeshler boyınsha (2.13) formula tiykarında qalǵan tárepler direktsion múyeshleri tómendegi formulada esaplanadı:

9.1-tablitsa

Koordinata esaplaw kestesi

Esletpe. Diogonal (ashıq) teodolit jolında ushları koordinataların esaplaw usılı tolıq

10.2-bántinde kórsetilgen.

23 12 1800 2 ,

34 23 1800 3 ,

.................................. (9.4)

n n1 1800 n,

12 n 1800 1 (!).

Teńliklerniń aqırǵı qatarı tekseriw ushın xızmet qıladı. Direktsion múyeshlerden romblarǵa olar arasındaǵı qatnastan (2.5 bándi) paydalanıp ótiledi.

Ashıq teodolit jolı (9.1,b-súwret) ushın múyeshlerdiń teoriyalıq jıynaǵı

teodolit jolında jol qoyarlı baylanbawı tarqatıw, tárepler direktsion múyeshleri hám rombların hám basqa esaplaw jabıq poligondaǵı sıyaqlı olardıń nátiyjesi 9.2-keste diywalında keltirilgen.

9.4. Tuwrı hám keri máseleler

Jaydaǵı ólshew nátiyjelerin matematikalıq isleniwinde injenerlik qurılıslardıń

joybarların dúziw hám olardı ornına kóshiriwge tuwrı hám keri geodeziyalıq

máselelerdi sheshiwge tuwra keledi. Tuwrı geodeziyalıq másele 1-2 sızıq birinshi

9.4-súwret. Tuwrı hám keri geodeziyalıq máseleler

9.5. Teodolit jolı ushlarınıń koordinataların esaplaw

Jabıq kóp múyeshlikte koordinata arttırmalarınıń teoriyalıq jıynaǵı nolge teńbolıwı kerek.

x 0

y 0