Geodeziya

200 km ge hám parametri 800km ge jaqın úshmúyeshlikler qatarınan turatuǵın poligonlar kórinisinde boladı. Bazisler ushlarındaǵı punktler Laplas punktleri delinip geodeziyalıq koordinataları –keńlik B hám uzaqlıq L aspan jarıtqıshların astronomiyalıq usılda baqlaw jolı menen tabılǵan astronomiyalıq koordinatalarkeńlik hám uzaqlıq hámde olarda qáddi sızıqların jónelislerin gravimmetriyalıq usılda anıqlanǵan sanlardan paydalanıp esaplanadı. Sol sebepli onı astronomiyalıqgeodeziyalıq tarmaq dep ataydı.

2-klass tarmaǵı 1-klass poligonların qaplaytuǵın úzliksiz úshmúyeshlikler tarmaǵı yaki bir-birewin kesip ótetuǵın poligonometriya jolları kórinisindeboladı.

3 hám 4-klass triangulyaciya joqarı klassları punktleriniń arasına qoyılatugın úshmúyeshlikler sistemaları yaki ayırım punktlerden ibarat boladı. 1- 4-klasslar triangulyaciyasınıń tiykarǵı kórsetkishleri 8.1 kestesinde kórsetilgen 8.1- kestesi

1-4-klasslar triangulyaciyasınıń tiykarǵı kórsetkishleri

súwret). I hám II klasslar bir ǵana biyiklikler sistemasın ornatıw ushın tiykar boladı. III hám IV klasslar nivelirlew jolları hám poligonlprı baylanlaslıqları tiyislishe

formulalarda esaplanadı: bulardaǵı L -poligon parametri yamasa nivelir jolı uzınlıǵı, kilometr esabında Mámleket niverlew tarmaǵı punktleri biyiklikleri Baltika teńizi qáddin belgilewshi Kronshtadt futshtoki nolinen baslanatuǵın Baltika sistemasında esaplanadı.

Geodeziyalıq tıǵızlandırıw tarmaǵı mámleketlik geodeziyalıq tarmaǵı 1-

4 klasslar punktlerge salıstırǵanda 1 hám 2-razryadlı triangulyaciya hám poligonometriya usıllarında rawajlandırıladı.1-razryadlı triangulyaciya hám

jolların joqarı anıqlıqtaǵı punktler arasında ótkeriw arqalı hámde tuwrı teris sızıqlı kestirmeler usılında jasaladı. Biyiklik geodeziyalıq syomka tarmaǵı

Syomka tarmaqları tiykarında gorizontal vertikal hám topografiyalıq syomkalar orınlanadı.

8.4. Geodeziyalıq tarmaqlar punktlerin orında bekkemlew hám belgilew

Planlı hám biyiklik mámleket geodeziyalıq tarmaǵı hám tıǵızlandırıw geodezik tarmaǵı punktleri uzaq múddetli bolıp, olar jaǵdayınıń ózgermewine támiyinleytuǵın belgiler menen jerde bekkemlenedi.

Jerdegi geodeziyalıq belgiler konstrukciyasına qarap túrlerge, piramidalarǵa,

ápiwayı hám quramalı signallarǵa bólinedi.

Túrler-bul tik jarlıqqa bekkemlengen marka ústinde qurıladı, tastan, gerbishten, betonnan, temir betonnan jasalǵan ústinler bolıp olardı tawlı jerlerde ornatıladı (8.4-súwret,a). Qaraw úskeneleri tor ústinde yamasa tordaǵı markada ornatıladı. Tiykarınan markanıń ústinde ekinshi hám úshinshi markalar ornalastırıladı.

8.4-súwret. Geodeziyalıq belgiler: a-torlar; b-ápiwayı piramida; v-sırtqı piramida; g-quramalı signal.

Piramidalar jaqın jaylasqan punktlerge járdem kóriniwi múmkin bolǵan anıq orınlarǵa qurıladı. Olar úsh hám tórt qırlı, ápiwayı shtativli hám vexalı boladı.

Piramidalar biyikligi 5 m den 8 m ge shekem. Piramidalar hám olardıń ólshemleri 8.4-súwrette kórsetilgen.

Ápiwayı signallar eki piramidalı: ásbap ornatıw ushın xızmet etetuǵın ishki hám baqlawshı ushın sırtqı platformadan ibarat.

8.5-súwret. Belgiler orayları: a-punkt orayı; b-shoyın marka formadan ibarat.

8.5-рарн в-грсм тли реп ер 8ан о м ы4 н аркары

Ápiwayı signallar 4-10 m biyiklikke iye. Sırtqı piramidalar tiykarınan tórt qırlı, ish betleri úsh qırlı (8.4-súwret,v).

Quramalı signallar 10 m den 40 m ge shekem biyiklikke iye bolıp, quramalı úsh qırlı hám tórt qırlı kóriniste qurıladı: ishki piramida sırtqısı tayanısh tiykarlarına tayanadı, yaǵnıy olar bir ǵana konstrukciyanı belgileydi (8.4- súwret,g). Jer astı belgi (oray) ları, jerleri jumıslar rayonı tábiyiy-geografiyalıq sharayatlarǵa topıraq quramına hám topıraqtıń muzlaw shuqırlıǵına karap ornatıladı. Oraylar temir beton pilonlar hám metal trubalardan tayarlanadı. Betonlı bloklarǵa yamasa shoyın marka bekkemlenip, olardıń orayında tesikli yamasa krestli yarım sfera jaylasadı. Bul noqatqa barlıq sızıqlar hám múyeshli ólshewler koordinataları hám biyiklikleri payda etiw ushın keltiriledi. 8.5,a-súwretinde gruntlar muzlawı onsha shuqır bolmaǵan rayonlarda ornatılǵan punkt orayı kórsetilgen. Ol beton monolit 3,0 oraydıń astı bolǵan beton yakor 2,oraydıń ústi bolıp xızmet etetuǵın beton pilon 1 len ibarat. Monolittiń hám pilonnıń ústki bólimine shoyın marka ornatılǵan. markanıń dúzilisi 8.5-súwret,b da kórsetilgen

Mámleket biyiklik geodeziyalıq tarmaǵı gruntlı reperler (8.5-súwret,v), diywallı markalar hám diywallı reperler (8.6-súwret,a,b) menen bekkemlenedi.

Gruntlı reperler temir beton pilonnan yamasa asbotsement trubadan ibarat.

8.6-súwret Biyiklik tarmaǵın bekkemlew: a- diywalǵa ornatılǵan reper; b- diywalǵa ornatılǵan marka; v-gruntlı reper; g-aǵash reper.

Pilonnıń joqarǵı bóliminde marka cementlenedi. Belgi qısılǵan qudıq yaki shuqırǵa ornatıladı.

Qalalarda punktlerdi saqlaw ushın olardı arnawlı konstrukciyalar (asfalt astında qalatuǵın) gruntlı oraylar, kapital imaratlar diywallarǵa ornatıladı. Belgi marka tesiginiń orayına tiyisli. Diywalıy reperler fundamental imaratlar cokoliga ornatıladı.

Tıǵızlaw hám syomka tarmaqları punktleri oraylar hám waqıtsha belgiler aǵash baqanlar hám qazıqlar, metall truba qırqımları menen bekkemlenedi (8.7,b- súwret) olar qasında vexalar ornatıladı.

8.7-úwret. 1 hám 2-razryadlı punktler orayı (a) jobalı hám biyiklik syomka tarmaǵın bekkemlew belgisi (b).

Mámleket biyiklik geodeziyalıq tarmaǵı hám tıǵızlaw geodeziyalıq biyiklik tarmaǵı punktleri diywalıy reperler hám markalar (8.6-súwret,v,g)

Diywalıy reper hám markalar kópir basqalarına imaratlar fundamentlerge ornatıladı, bunday qurılıslar bolmaǵan jaǵdayda gruntlı reper joqarı bóliminde sferalıq baslı markalar ornatılǵan betonlı monolittegi temir truba yaki rels bólegi ornatıladı. Syomka tarmaǵı punktleri waqıtsha reperler menen bekkemlenedi (8.7- súwret,b). Barlıq jobalı geodeziyalıq tarmaq punktleri koordinataları hámde biyiklik geodeziyalıq tarmaǵı punktleri biyiklikleri arnawlı kataloglarǵa kirgiziledi, onda punktler atı hám jaylasqan ornı kórsetiledi.

8.5. Geodeziyalıq tıǵızlastırıw hám syomka tarmaqların qurıw

1 hám 2-razryadlı geodeziyalıq tıǵızlandırıw tarmaǵı 1:5000 hám onnan iri

masshtablı karta hám planlarda jer sırtını súwretlegende mámleket

geodeziyalıq tarmaqları jetkilikli bolmaǵanda qollanıladı› usınısları 8.2-kestesinde kórsetilgen.

Jobalı tıǵızlandırıw tarmaqları hám mámleket geodeziyalıq tarmaqları sıyaqlı triangulyaciya poligonametriya hám olardıń kombinaciyaları hám ayırım punktleri kórinisinde kóriledi. Anıqlıǵı boyınsha olar 2-razryadqa bólinedi.

Tarmaqtıń eń kóp tarqalǵan sxemalarına geodeziyalıq tórtmúyeshlik, oraylıq sistema úshmúyeshlikler shınjırı, bir punktti úshmúyeshke qoyıw, topar punktlerdi qoyıw, úzliksiz triangulyaciya qatarı, bir ǵana bir túyinli poligonometriya sisteması hám basqalar kórinisinde jaratıladı (8.8-súwret).

Úzliksiz triangulyaciya tarmaǵı mámleket geodeziyalıq tarmaǵınıń keminde

3 punktine tayanıwı kerek ayırım shınjır hám sistemalar keminde eki punktke tayanadı.

Tıǵızlandırıw geodeziyalıq tarmaǵı sızıw sxemasın tańlaw ornınıń topografiyalıq sharayatına qoyılǵan wazıypaǵa baylanıslı hám ol 1:10 000, 1:25 000 masshtablı jobalarda dúziledi. Punktler ornı jeri menen tolıq tanısqannan soń tańlanadı.

Triangulyaciya punktleri barıw ańsat baratuǵın uzaq saqlanatuǵın, tez tabıw múmkin bolǵan jerge ornatıladı.

Tıǵızlandırıw tarmaqlarında barlıq múyeshler ólshenedi, punktler jaǵdayın kesilistiriw usılında anıqlawda keminde 3 jónelis ólshenedi. tıǵızlandırıw geodeziyalıq tarmaǵı punktleri uzaq múddetli olar jaǵdayınıń ózgermewin támiyinleytuǵın oraylar menen bekkemlenedi (8.7-súwret,a).

8.8-súwret. Geodeziyalıq tıǵızlandırıw tarmaqların jaratıw sxemaları: a-

geodeziyalıq tórtmúyeshlik; b-oraylıq sistema; v-úshmúyeshlikler shınjırı; g-bir

úshmúyeshlikke kirgiziw; d-topar punktlerin kirgiziw; e-bir tárepli poligonometriya jolı.

trigonometriyalıq

(3) bolıwı kerek. Syomka tarmaqları punktleriniń tıǵızlıǵı syomkanıń hár qıylı metodları ushın hár qıylı bolıp, ol relef xarakterine kontur sanı hám ólshemine baylanıslı: 1 kv km Ge bekkemlengen punktler ulıwma sanı: 0,1-1:25000 masshtabta, 0,3-10000; 1,0-1:5000; 3-1:2000 kem bolmawı kerek.

Syomka tarmaqları punktleri waqtınsha belgiler-aǵash basqanlar hám qazıqlar, metall truba qırqımları menen bekkemlenedi (8.7-súwret,b), olardıń qasında vexalar ornatıladı, biyiklikleri jaǵdayı waqtınsha reperler menen bekkemlenedi (8.6-súwret,g). Barlıq jobalı geodeziyalıq tarmaq punktleri koordinataları hám de biyiklik geodeziyalıq tarmaǵı punktleri biyiklikleri arnawlı kataloglarǵa kirgiziledi, onda punktler atı hám jaylasqan ornı kórsetiledi.

8.6. Geodeziyalıq tarmaqlardı Jer navigaciyalı jasalma joldasları (JNJJ) sistemalarınan paydalanıwshı GPS -priemnikler járdeminde jaratıw haqqında ulıwma maǵlıwmatlar

Házirgi dáwirde dúnyada jetekshi geodeziyalıq ásbaplardı islep shıǵarıwshı formalar tárepinen dástúrdegi optikalıq ásbaplar, zamanagóy optikalıq-elektron

ásbaplar (elektron taxeometrik stanciyalar hám elektron-sanlı

nivelirler) menen birgelikte NAVSTAR(GPS ) hám Glonass (Rossiya) sıyaqlı geodeziyalıq joldaslı priemnikler-GJP islep shıǵarılmaqta.

Sol sebepli ǴMDA mámleketlerde házirgi waqıtta Jer sırtı hám jer átirapı fazası noqatları (punktleri) koordinataların tikkeley anıqlawda joldaslı usıllar keń qollanılmaqta. Avtonom metodlar menen koordinataların anıqlaw kosmik JNJJ joldaslarınan GPS -priemnikler alatuǵın maǵlıwmatlarǵa tayanadı. JNJJ sistemaları klasslı mámleket geodeziyalıq tarmaqlardı jaratıwdan tartıp topografiyalıq syomkalardı orınlawǵa bolǵan geodeziyalıq jumıslardıń deyarli barlıq túrlerdi qamrap aladı. Syomkalardı qabıl etiw ushın kanallar qollanıladı. 12 xanalı priemnik ádette 1 chastotalı, 24 kanallıǵı bolsa eki chastotalı esaplanadı