Geodeziya

Orındı anıq súwretlew maqsetinde kóldeneń profil gorizontal hám vertikal

masshtablardı bir túr iri masshtabta dúziledi.

7.12. Maydandı kvadrat hám magistral usıllarında nivelirlew

Maydandı nivelirlew jer tegislew hám qurılıs ushın ajıratılǵan relefi kúshsiz anıqlanǵan orınlardıń iri masshtablı topografiyalıq jobaların dúziwde qollanıladı. Maydandı nivelirlew tiykarınan eki túrde: kvadrat hám magistral usıllarında orınlanadı.

Maydandı kvadrat usılında nivelirlew ushın teodolit hám lenta járdeminde orın mikrorelefi quramalılıǵına qarap tárepleri 10,20,30,40,50,100 metrli kvadratlar torı jasaladı. Kvadratlar ushları qazıqlar menen bekkemlenedi, konturlar kvadrat táreplerine salıstırıp syomka etiledi. Eger aymaq jatıq yaki úlken bolmasa (4 ke shekem), onı bir bándirgiden nivelirlew múmkin. Nivelir aymaqtıń shama menen ortasına ornatılıp, trubanıń qaraw nurı gorizontal jaǵdayǵa keltiriledi hám barlıq kvadratlardıń ushlarına náwbet penen qoyılǵan reykadan sanaqlar alınadı. Sanaqlar kvadratlar torları sxeması-dala jurnalına jazıladı. Ushlardan birewiniń belgisi jaqın reperden, qalǵanları bolsa ásbap gorizontı arqalı esaplanadı.

7.14-súwret. Maydandı kvadratlar boyınsha nivelirlew sxeması.

Tárepleri 50m hám onnan kishi bolǵan kvadratlar maydan úlken bolǵanda bir neshe bándirgiden nivelirlenedi (7.14-súwret). Hár bir bándirgide baylanıstırıwshı noqatlar eki tárepli reykada yaki eki gorizonta jabıq nivelir jolı payda bolatuǵın etip nivelirlenedi, qalǵan kvadrat ushlarınan qara sanaqlar

alınadı, kvadrat ushlarınan qara sanaqlar alınadı, nátiyjeler nivelirlew jurnalı-dala sxemasına (7.15-súwret) jazıladı, orındaǵı qıyalıqlar baǵıtları milller menen kórsetiledi. Tárepleri 100m hám onnan úlken bolǵan kvadratlar hár biriniń eki tárepi reykada bólek-bólek nivelirlenedi. Nivelir kvadrat ortasına ornatılıp, onıń ushlarınan alınǵan sanaqlar dala sxemasında kvadrat ushlarına jazıladı. Bunda qarama-qarsı jatqan sanaqlar ayırması 5mm dan aspasa, sanaqlar tuwrı alınǵan esaplanadı. Baylanıstırıwshı noqat túrinde qabıl etilgen kvadrat ushlarınan birewi reperge baylanıstırıladı.

Esaplaw jumıslarında baylanıstırıwshı noqatlar salıstırmalı biyiklikleri hám olardıń ortashası tabıladı, jabıq nivelir jolında baylanıstırıwshılıq, yaǵnıy salıstırmalı biyiklikleriniń algebralıq qosındısı:

Baylanısıwshı noqatlardan birewine biyiklik reperden berilip, qalǵanları biyiklikleri dúzetilgen salıstırmalı biyikliklerden paydalanıp anıqlanadı. Hár bir bándirgide ásbap gorizontı ÁG (7.4) formulada, kvadratlar ushları biyiklikleri bolsa (7.10) formulada esaplanadı hám tiyisli kvadratlar ushlarında jazıladı. Hár biri bólek-bólek nivelirlengen kvadratlar tárepleri salıstırmalı biyiklikleri esaplanıp, sırtqı perimetr hám ishki jollar boyınsha teńlestirledi, kvadratlar ushlarınıń biyiklikleri anıqlanadı.

7.15-súwret. Maydandı kvadratlar usilinda nivelirlew jurnali.

7.16-súwret Maydandı magistrallar usılında nivelirlew sxeması. Maydandı magistrallar usılında nivelirlew (7.16-súwret) teodolit hám nivelir

jolları birgelikte júrgizilip, orın relefi hám joba masshtabına qarap, 10m den 50m aralıqlarda noqatlar belgilenedi. Bul noqatlar kóldeneń sızıqlarǵa bólinip, olardaǵı noqatlar nivelirlenedi. Magistral jollar óz-ara parallel bolsa, olar jabıq poligonlar payda etiwshi kóldeneń nivelir jolları menen tutastırıladı. Magistral nivelir jolları ushları reperlerge baylanısadı. Salıstırmalı biyikliklerdi esaplaw, teńlestiriw hám biyikliklerdi esaplaw joqarıda jazılǵan tártipte ámelge asırıladı.

7.13. Maydandı bir neshe bándirgiden nivelirlew hám nátiyjelerdi islep

shıǵıw, jobasın dúziw (ámeliy shınıǵıw)

Eger aymaq ólshemi 100m den úlken bolsa, relefi sıpatlaması barlıq kvadratlar ushların bir neshe bándirgiden nivelirlenedi. Baylanısıwshı noqatlar túrinde eki qońsı bándirgiden nivelirlew múmkin bolǵan kvadratlar ushları tańlanadı. Baylanısıwshı noqatlar eki márte nivelirlenedi: bir tárepli reykalarda ásbaptıń eki gorizontında hám eki tárepli reykalarda-bir gorizontta, lekin reykalardıń eki tárepinen sanaqlar alınadı. Qalǵan ushları bir márte aralıq noqatlar sıyaqlı qadaǵalawsız nivelirlenedi. Maydandı kvadratlar boyınsha nivelirlewde jumıs hám noqatlar biyikliklerin esaplaw tártibi 7.15-súwrette keltirilgen, bunda baylanısıwshı noqatlar dóńgeleksheler menen belgilenedi.

Nivelir 1-bándirgide 10 reper hám №1 noqat ortasında ornatıladı. Ol jumıs jaǵdayına keltirilip, keyingi Rp10 hám aldınǵı №1 baylanısıwshı noqatlarǵa qoyılǵan reykalardıń jumısshı hám qosımsha táreplerinen sanaqlar alınadı. Salıstırmalı biyiklikler esaplanıwınıń tuwrılıǵı tómendegishe qadaǵalanadı:

h' 2593 436 2157;

h' ' 7280 5125 2155;

Salıstırmalı biyiklikler ayırması jol qoyılıwı -5mm dan kishi bolǵanlıǵı ushın onıń shaması jurnal sırtında Rp10 hám №1 baylanısıwshı noqat arasına jazıladı, I bándirgiden kórinetuǵın kvadratlardıń barlıq ushları aralıq noqatlar sıyaqlı nivelirlenedi. Bunda reyka anıq ushtı belgilewshi qarawıl qarıq qasına jerge qoyılıp, onıń tek jumısshı tárepinen sanaqalınadı; onı sxemadaǵı tiyisli kvadrat ushı qasına jurnalǵa jazıladı. Keyin reyka basqa ushqa qoyıladı hám sanaq alınadı, orındaǵı qıyalıqlar baǵıtları miller menen kórsetiledi hám t.b. Sonday tártipte 2259,1499,2553 hám basqa sanaqlar alınǵan, I bándirgiden nivelirlengen noqatlar konturı boylap punktler júrgiziledi hám keyingi II,III, hám IV bándirgilerde de nivelirlew joqarıda jazılǵan tártipte júrgiziledi hám joldıń aqırı Rp10 ǵa baylanısıp jabıq nivelir jolı Rp10-№1-№2-№3- Rp10 payda etiledi. Dala jumısları tamamlanǵannan keyin, kvadratlar ushları belgileri esaplanadı hám gorizontallı jobası dúziledi.

Esaplaw jumısları tómendegi izbe-izlikte alıp barıladı.

1.Baylanıstırıwshı noqatlar arasındaǵı salıstırmalı biyikliklerdegi baylanıspaǵanlıq tabıladı, onıń jol qoyarlıq ekenligi tekseriledi hám dúzetiwler kirgiziledi. Reper hám baylanısıwshı №1,№2,№3 noqatlar jabıq joldı payda etkeni ushın ondaǵı salıstırmalı biyiklikler qosındısı nolge teń bolıwı kerek, yaǵnıy (Σhor=0). Ámelde qátelikler jámleniwi tásirinde baylanıspawshılıq payda boladı. Mısalda baylanıstırıwshı noqatlar arasındaǵı salıstırmalı biyikliklerdegi baylanıspawshılıq;

fh hor 2156 1029 1770 650 7mm

Maydandı kvadratlar boyınsha nivelirlewde jol qoyılatuǵın baylanıspawshılıq tómendegi formulada esaplanadı:

fh shek 10mm n

bunda, n-bándirgiler sanı. Kórilip atırǵan mısalda shekli baylanıssızlıq

fh 7mm fh shek 10mm 2 14mm

bolǵanlıǵı ushın salıstırmalı biyiklikler teńlestiriledi, yaǵnıy olarǵa baylanıssızlıq +7mm keri belgi menen tarqatıladı:

Dúzetpeler jurnalda ortasha salıstırmalı biyiklikler shamaları ústine kóshiriledi hám dúzetilgen salıstırmalı biyiklikleri tómenirekke jazıladı.

2. Baylanıstırıwshı noqatlar belgileri esaplanadı, bunda ulıwma qaǵıydaǵa muwapıq keyingi noqattıń belgisi berilgen noqat belgisine salıstırmalı biyiklik qosılǵanǵa teń. Mısalda reper belgisi HRp10=32,693.

H1=32,693+2,155=34,848;

H2=34,484-1,031=33,817;

H3=33,817-1,772=32,045;

HRp10=32,045+0,643=32,693.

Tuwrı esaplawlar aqırında reperdiń baslanǵısh belgisi kelip shıǵadı.

3. Qalǵan kvadratlar ushları belgileri esaplanadı. Qalǵan ushlar aralıq noqatlar sıyaqlı nivelirlengenligi ushın olardıń belgileri ÁG ásbap gorizontınan paydalanıp esaplanadı. Hár bir bándirgi ushın belgi shaması eki márte-keyingi hám aldınǵı baylanısıwshı noqatlar boyınsha tabıladı:

ÁG = H2+a hám ÁG = HB+b,

Bunda H2 hám HB-keyingi hám aldınǵı noqatlar belgileri, a hám b- bul noqatlardaǵı reykalardıń jumısshı tárepinen alınǵan sanaqlar I bándirgide keyingi reyka boyınsha esaplanǵan ásbap gorizontı ÁG =32,693+2,593=35,286, aldınǵı reyka boyınsha bolsa ÁG=34,848+0,436=35,284, shamalardaǵı parıqlar 10mm dan kishi bolǵanlıǵı ushın jurnalǵa ortasha shama -35,285 kóshiriledi.

7.17-súwret. Topografiyalıq joba (gorizontallar 0,25m den júrgizilgen)

bándirgiler ushın da esaplanadı.

Aralıq noqatlar belgilerin esaplawda ÁG nan bul noqatlardaǵı reykalar boyınsha alınǵan sanaqlar c ayırıladı, yaǵnıy H0= ÁG- c:

H1=35,285-2,259=33,026; H2=35,282-1,499=33,186; hám t.b.

Jurnalda noqatlar belgileri kvadratlar ushlarına qoyılǵan reykadan alınǵan sanaqlar tómenine jazıladı.

Maydandı nivelirlew jobasın dúziw qaǵazda tiyisli masshtabta kvadratlar torın hám olarda plyuslı noqatlardı jasawdan baslanadı, jobadaǵı hár bir noqat qaptalında santimetrge shekem pútinlengen belgi jazıladı. Keyin 3.4-bántinde keltirilgen grafik interpolyaciyalaw usılında berilgen relef kesiminde gorizontallar júrgiziledi hám abris maǵlıwmatları boyınsha predmetler hám konturlar túsiriledi. (7.17-súwret) Jobanı tushta sızıwdan aldın onı orın menen salıstıradı.

Noqat keńligi de sonday anıqlanadı:

54004 60 13,7sm 54040 44 18,6sm

sol noqattıń tuwrı múyeshli koordinataları koordinata torınıń vertikal hám

gorizontal sızıqlarına salıstırǵanda ólshegish hám masshtab sızıǵı anıqlanadı:

x6065km 542m 6065542m

y4311km 756m 4311756m

8.Karta boyınsha sızıqtıń haqıyqıy azimutı hám direktsion múyeshin anıqlaw P

noqattan jaqsılanǵan gruntlı joldıń haqıyqıy azimutı hám direktsion múyeshin

8.Geodeziyalıq tayanısh tarmaqları

Geodeziyalıq jumıslar eki tiykarǵı bólimnen - jer sırtındaǵı jaǵdaylardı anıqlanǵan hám tayanısh noqatlar sistemasın jaratıw hám usı noqatlar sisteması tiykarında syomkalardı orınlawdan ibarat. Tayanısh noqatları sisteması úlken aymaqta orınlanatuǵın syomkalardıń barlıq bóleklerinde aldınnan ornatılǵan anıqlıqtı támiyinlewi zárúr. Sol sebepli jaǵdayları olar ushın ulıwma bolǵan birǵana koordinatalar hám biyiklikler sistemasında anıqlanǵan, sol jerde bekkemlengen jer sırtınıń noqatları dúzilisi geodeziyalıq tarmaq jaratıladı.

Geodeziyalıq tarmaqlar kishi maydanlarda qanday jaratılsa,úlken maydanlarda da tap usılay jaratılıwı múmkin.

Aymaqlıq qásiyetlerine baylanıslı olar barlıq jer sharın qaplaytuǵın-global geodeziyalıq tarmaqlarǵa, hár bir ayırım mámleket aymaǵı dógereginde burın mámlekette qabıl etilgen birden-bir koordinatalar hám biyiklikler referent sistemasında milliy (mámleket) geodeziyalıq tarmaqlarǵa topografiyalıq syomkalarǵa tiykar ushın arnalǵan tıǵızlandırıw hám syomka tarmaqlarına

hám hár qıylı máselelerdi sheshiw ushın paydalanılatuǵın lokal uchastkalarda payda etiletuǵın jergilikli geodeziyalıq tarmaqlarǵa bólinedi.

Geometriyalıq áhmiyeti boyınsha jobalı biyiklik hám fazalıq tarmaqlar parqlanadı. Jobalı tarmaqta ólshewdi islewdiń nátiyjesinde qabıl etilgen sheksizlik sırtında koordinatalar biyiklikleri sanaq sırtına salıstırıp alınadı, fazalıq

tarmaqlarda ólshewler islewden fazada punktlerdiń óz-ara jaǵdayı anıqlanadı.

Global geodeziyalıq hám ayırım milliy tarmaqlar házirgi kúnde kosmoslıq geodeziya usılında jer jasalma joldasın baqlaw nátiyjeleri boyınsha jaratıladı.

Bunday tarmaqlardan punktlerdiń jaǵdayı XYZ pútkil dúnya tuwrı múyeshli

koordinatalardıń geooraylıq sistemasında esaplanadı. Onıń baslanıwı jer massası orayına Z kósheri - onıń aylanıw kósheri menen X kósheri tegisligi bolsa baslanǵısh meridian tegisligi menen sáykeslendirilgen, Y kósheri sisteması ońǵa toltıradı (8.10-súwretke qarań). Global geodeziyalıq tarmaq joqarı geodeziya, geodinamika, astronomiya hám basqa pánler ilimiy hám ilimiy texnika jetiskenlikleri hám máselelerdi sheshiw (máselen, jerdiń forması hám gravitaciya maydanın úyreniw) ushın paydalanıladı. Mámleket geodeziyalıq tarmaǵı tańlanǵan sheksizlik sırtında geodeziyalıq tarmaqlardıń óz-ara jaǵdayın eń joqarı anıqlıqta dóretiwdi kózge tutadı, aymaqlıq geodeziyalıq lokal uchastkalarda jobalı hám biyiklik tarmaqları punktleri koordinataların injenerlik máselelerdi sheshiw ushın bolǵan zárúr anıqlıqta dóretiledi.

8.2. Geodeziyalıq tayanısh tarmaqların jaratıw principleri

Topografiyalıq syomkalardı orınlaw, injenerlik qurılıslardı qurıw hám ilimiy máselelerdi sheshiw ushın jer sırtında ornı bir koordinata sistemasında-planlı hám bir biyiklik sistemasında bolǵan biyiklik geodeziyalıq tarmaq punktleri dóretiledi.

Trilateraciya usılında joyda úshmúyeshlikler qatarı jasalıp, onıń barlıq tárepleri elektromagnit dalnometrlerde ólshenedi.

Geodeziyalıq biyiklik tarmaqları geometriyalıq yamasa trigonometriyalıq nivelirlew usılında dóretiledi.

Geodeziyalıq tayanısh tarmaqları ulıwmadan menshikke ótiw principi tiykarında jasaladı. Bunda aldın úlken aymaqta siyrek geodeziyalıq tarmaq joqarı anıqlıqta jasalıp keyin onıń ishinde punktler sanı kóp, biraq anıqlıǵı kemirek