Geologiya p.l
..pdf
Minerallardıń quramı
Baylanıs da’rejesine qaray 5 tu’rdegisi ushıraydı:
Eń quramalı baylanıstaǵı minerallar – juqa ayna tárizli júzelerdeajırala aladı. Bularǵa slyuda, talk, xlоritlar kiredi.
Quramalı baylanıs eki tárepke tegis júze payda qılıp ajırala aladı. galit, galenit, kaltsit hám t.b.
Ortasha baylanıs - pirоksen, rutit hám basqalar;
Quramalı emes baylanıs – apatit, kasitdenit, kúkúrt;
En’ quramalı baylanıs – shax ta’rizli sınıw boladı. Bularg’a kоrund, magnetit minerallardın’ sınıwı – minerallar kristallı sındırg’anda payda bolg’an ju’zede to’mendegi ko’riniste boladı:
Minerallardın’ tınıqlıg’ı. Mineral ju’zesine tu’sken nurdı o‘tkize alıw qa’siyeti tınıqlıq dep ataladı. Olar 3 toparg’a bo‘linedi:
1.Tınıq minerallar – taw xrustali, tоpaz, island shpatı, dala shpatı ha’m basqalar;
2.Yarım tınıq minerallar – xaltsedоn, zumrad, kinоvar ha’m basqalar. Juqa kesimleri nurdı biraz o‘tkizedi;
3.Tınıq emes minerallar -pirit, galenit, magnezit ha’m h.t.b..
Shax tarizli sınıw – оpal, xaltsedоn;
Tegis emes sınıw – apatit baylanıslı bolmaǵan minerallarǵa tiyisli,
Maydalap sınıw – gipsaktipоlitler – talası minerallarǵa tán;
Topıraq tárizli – kaоlin sınıw júzesi topıraqqa uqsaydı;
Danalap sınıw – Albit – sınıw júzesi mayda dánechelerden ibarat boladı.
Qayrılıp siniw - sap taza mıs, altın hám basqalar.
Teksturalar to’mendegishe ko’rinislerde boladı:
A) ta’rtipsiz kompakt tekstura – taw jınısın qurag’an minerallardın’ da’nesheleri u’lken kishi bolip, aralas jaylasqan boladı.
Mısalı: qum tas, diоrit.
B) qag’az ta’rizli – minerallar bir-biri menen juqa qatlamlar menen almasıp turadı. Ha’r bir qatlamın ajıratıw mu’mkin.
V) tolqın ta’rizli – bunda qatlamlar ju’zesi tolqınlarg’a uqsap ketedi.
23
.
Taw jınıslarının’ klassifikatsiyası
Magmatikalıq
Sho’gindi
Metamоrfikalıq
a) Intruziv yamasa magma teren’liktegi qatqan magmatikalıq taw jınısı abissal/u’lken teren’liktegi, gipо
abissal (orta teren’liktegi) ham tamırlı taw jınısları. b) Effuziv yaki jer betine atılıp shıqqan
/magmatikalıq/ lava /vulkan jınısları
a.Mexanikalıq /sho’gindi jınıslar/; b. Organikalıq ılay;
v. Ximikalıq - оrоgen sho’gindi taw jınısları.
Taw jınısların payda qılıwshı minerallar 20 g’a jaqın bolıp ulıwma massası 95% ti quraydı. Taw jınıslarında tiykarg’ı ham ekinshi da’rejeli minerallar bar, sonday-aq birlemshi ham ekilemshi minerallar ushırasadı. Taw jınıslarınına ta’n
belgiler: taw jınısındag’i minerallardın’ kristallıq ko’rinisleri idiоmоrf, gipidiоmоrf, allоtrоmоrf mineralar.
2 - sızılma
A’biw A’liy ibn Sina (Batısta Avitsenna dep ataladı) o’zinin’ «Kitоb- ash-Shifa» (dawalaw kitabı) shıg’armasında (1021-1023-jıllar) taw payda bolıw sistemalarına toqtalıp o’tedi. Jer ju’zinin’ bir neshe ma’rte o’zgergenin aytıp, sonday-aq taw jınıslar ham minerallardı birinshi ret klassifikatsiyasın bergen ha’m 4 klasqa ajıratqan.
Tas ha’m topıraqlar |
Janıwshı yamasa |
|
|
|
ku’kirtli jınıslar |
Duzlar |
Metallar |
24
Vulkan atılıwı
Tawdan atılǵan vulkan kó rinisi
25
Pá n boyınsha ayırım terminlerge sıpatlama
Abiogen |
geografiyalıq qabıqtıń payda bolıwınıń hám rawajlanıwınıń organikalıq |
basqısh – |
dúnyasız ótken dáslepki basqıshı. |
Abiogen |
Jer qabıǵındaǵı birlemshi taw jınısları, hawa, suw ham geografiyalıq |
komponentler – |
qabıqtıń hám lanshaftlardıń abiogen (organikalıq emes) komponentleri |
|
esaplanadı. Belgili shárayatta óz-ara birigip organikalıq komponentlerdi |
|
payda etken. |
Abissal – |
(grekshe abussos – túpsiz) zona – okeanlardıń 2500 m den 6000 m ge |
|
deyin bolǵan tereń bólimleri. Abissal zonaǵa Quyash nurı jetip |
|
barmaydı, suwdıń temparaturası tómen, basımı joqarı, suw háreketi az. |
|
Ózine tán ekologiyalıq shárayatqa iye. Abissal zonaǵa bakteriya ham |
|
saprofit suw otlardan basqa ósimlikler kóp. Haywanat álemi ózine tán: |
|
seziw organları rawajlanǵan, joqarı basımǵa shıdamlı haywanlar |
|
jasaydı. |
Abraziya – (jaǵanıń jemiriliwi) (latınsha aeragio – sındırıw) – teńiz, kól, úlken suw saqlaǵıshlar jaǵalarınıń tolqınlar tásirinde jemiriliwi.
Azimut – (arabsha assumut – jol) – orın yamasa kartada arqa jónelis penen tańlanǵan obekt jónelisi arasındaǵı múyesh. Azimut múyeshleri arqa jónelislerden saat tili háreket jónelisi boylap 0 den 3600 qa shekem esaplanadı.
Bazalt – atqındı taw jınısı. Vulkanlardan ham jer jarıqlarınan aǵıp shıǵadı. Reńi qara hám boz reń. Bazalt lavaları jer júzine aǵıp shıǵıp, júzlep mıńlap kvadrat kilometr maydanlardı qaplaǵan. Bazalt kislotaǵa shıdamlı ximiyalıq ıdıslardı jasawda, qurılısta keń qollanıladı.
Biyiklik tawlarda joqarıǵa kóterilgen sayın tábiyattıń nızamlı ózgerip barıwı. poyasları – Bálentlik poyasınıń payda bolıwına tiykarǵı sebep joqarıǵa kóterilgen, yaǵnıy hawanıń tiykarǵı ısıw deregi bolǵan jerden uzaqlasqan sayın shárayattıń ózgerip barıwı. Joqarıǵa kóterilgen sayın quyash radiaciyası, tiykarınan qısqa tolqınlı radiaciya kóbeyedi, hawa temparaturası hám basım kemeyedi, suw puwları qoyıwlasıw shárayatı ózgeredi. Belgili biyiklikke shekem jawınlar kóbeyip baradı, keyin
azayadı.
Biyik tawlar – releftiń morfogenetik tipi, biyikligi 2000 m den joqarı bolǵan tawlar. Joqarıda muz benen qaplanǵanlıǵı sebepli muz payda qılǵan relef túri keń tarqalǵan boladı. Bunday tawlarǵa Gimalay, Tyanshan, Alp, Pamir, Kavkaz, Altay tawları kiredi.
Barık basqısh – joqarıǵa kóterilgende hawa basımı 1 mm sınap baǵanasına yaki 1 mb ǵa kemeyetuǵin yaki tómenge túskende sonsha muǵdarǵa artatuǵın aralıq.
Teńiz qáddinen bir barik basqısh 8 m. mb yaki 10,5m. mm ga. 5 km biyiklikte 15m. mbǵa, 18 km biyklikte 70m, mb ǵa teń.
26
Geyzer –
Geologiyalıq
kesim –
Geologiyalıq sáne, geoxronologiya –
Geologiyalıq
basseyn –
Geografiyalıq
zonallıq –
Geografiyalıq
keńlik –
(islandsha geyzir – atılıw – jer astı boslıq hám jarıqlardan waqtı-waqtı menen ıssı suw hám puw atılıp turıwshı bulaq. Vulkan háreketi nátiyjesinde sónip atırǵan vulkanlarda boladı. Islandiya, Jańa Zelandiya, AQSH ta kóp. Kamshatka yarım atawındaǵı geyzerler oazisinde 20 geyzer bar. Bul jerdegi eń úlken Velikan geyzeri 3 saat atılıp 4 minut dawamında ıssı suw hám puw atıp turadı. Suw 30 m ge, puw 300 m ge kóteriledi . Issı suwdan xanalardı ısıtıwda paydalanıladı.
jer qabıǵınıń jer júzinen páske qaraǵan tik kesimin grafik usılda súwretlew. Geografiyalıq kesimde Jer qabıǵınıń quramı hám jası túrli bolǵan jınıslar, burmalar vertikal tegislikte súwretlenedi.
(grekshe geo – jer, xronos – waqıt hám logos – bilim, pán). Jer qabıǵın quraǵan taw jınıslardıń jası, dúzilgen waqtı hám tártibi haqqındaǵı bilim. Geologiyalıq sáne taw jınıslarınıń jaylasıw tártibine tiykarlanadı, salıstırma geologiyalıq waqıt shkalasınan paydalanadı. Taw jınıslarınıń jasın esaplap shıǵarıwda radiometrikalıq usıldan paydalanıp, jınıslardıń absolyut jası anıqlanadı. Jer tariyxı geologiyalıq sánede eki bólim (kriptozoy hám fanerozoy) hám 5 eraǵa (arxey, proterozoy, paleozoy, mezozoy, kaynozoy) bólinedi.
geologiyalıq dúzilisi birdey bolǵan aymaqta toplanǵan paydalı qazılma kánleri basseyni. Mısalı, Tunguska tas kómir káni, Gázli - Ámiwdárya gaz kánleri basseyni.
Jer landshaft qabıǵınıń tiykarǵı nızamlardan biri. Jerdiń shar tárizli ekenligi hám onıń aqıbetinde Quyash nurınıń jer betine tegis emes bóliniwi, yaǵnıy ekvatordan polyuslerge kemeyip barıwı aqıbetinde júz beredi. Geografiyalıq zonallıq lanshaftlardıń zona ham poyaslar tárizinde ekvatordan polyuslerge qaray almasıp baradı.
geografiyalıq koordinata elementlerinen biri. Jer júzinde noqattıń ekvatordan qansha uzaqta ekenin bildiredi. Dárejesi keńlik meridiani boylap ekvatordan hár 2 polyusqa qaray 900 qa ózgeredi. Ekvatordan arqadaǵı keńlik arqa keńlik dep ataladı, keńlik dárejesi plyus (+) belgi menen belgilenedi. Qubladaǵı qubla keńlik dep atalıp, minus (-) belgi menen belgilenedi. Klimat Quyash radiaciyası, Jer júziniń jaǵdayı hám atmosferadaǵı hawa háreketleriniń nátiyjesi.
Endogen Jerdiń ishki bóliminde júz beretuǵın fizikalıq hám ximiyalıq hádiyseler. hádiyseler – Olar jer júzinde túrli tektonikalıq háreketler, vulkan atılıwı, jer
qabıǵınıń ózgeriwi, jarılıwı, jer silkiniwler kórinisinde sáwlelenedi.
Izobara – (grekshe izos – teń, baryus – awırlıq) geografiyalıq, sinoptikalıq, meteorologiyalıq kartalarda hám jer betindegi hawa basımı birdey bolǵan orınlardı tutastırıwshı sızıq.
27
Izobata – (grekshe izos – teń, batos, – tereńlik) geografiyalıq kartalarda suw basseynleriniń tereńligi birdey bolǵan orınlardı tutastırıwshı sızıq. Geografiyalıq kartalarda shuqırlıqlar jaqsı kóriniwi ushın izobatalar aralıǵı hár túrli reńlerde beriledi. Kóbinese hawa reńlerde boyaladı.
Izogieta – klimat kartalarında birdey muǵdarda jawın jawatuǵın jerlerdi tutastırıwshı sızıqlar. Kózge anıq taslanıwı ushın izogietalar aralıǵı túrlishe reńlerde boyaladı.
Izotaxa – tezlik (suw, samal hám t.b. tezligi) birdey bolǵan noqatlardı tutastırıwshı sızıqlar. Tınıq hawa-rayında dárya suwınıń tezligi kóndeleń kesim (dárya) tereńlik kesiminen átirapqa, tereńlikke hám joqarıǵa qaray kemeyip baradı.
Izoterma – (grekshe izos – teń, terme – ıssılıq) – geografiyalıq, sinoptikalıq hám meteorologiyalıq kartada belgili waqıtta hawa temparaturası teń orınlardı tutastırıwshı sızıqlar. Jer astı dáryaların, kóllerin payda etedi.
Karst – karst hádiysesi (Yugoslaviyadaǵı Karst platosı atınan alınǵan) suwda jaqsı eriytuǵın taw jınısların jer astı suwları eritip alıp ketiwi nátiyjesinde payda boladı. Nátiyjede taw jınısları arasında boslıqlar payda boladı. Jemiriliwler júz beredi, jer júzinde voronka tárizli shuqurlıqlar, jarıqlar payda boladı. Jer júzinde aǵatuǵın suwlar jer astına túsip ketip, Jer astı dáryaların, kóllerin payda etedi. Qırım, Kavkaz, Uralda ushıraydı. Ózbekstanda Shatqal, Nurata tawlarında, Ústirtte júz beredi.
Karst dalaları – bir qansha karst voronkaları sınıp ketiwinen payda bolǵan páslik jer ádette taw jınısları qatlamları sozılıp ketedi. Astı tegis, janbawırı tik boladı. Astında gewek saz jınıslar toplanıp, ónimdar topıraq payda qıladı.
Karst relefi – suw háktas, dolomit, gips, por, tas duzlardı eritip ketiwi nátiyjesinde payda bolǵan relef túrleri, jer júzi karst shuqurlıqları, jarıqları, voronkaları sebepli ońqır-shuńqır bolıp ketedi. Jer júzinde aǵın suwlar derlik bolmaydı.
Úlken aylanba okean betinen suwdıń puwlanıp, hawada suwıwı nátiyjesinde bult háreket – payda qılıwı hám bulıtlardan jawın tárizinde qurǵaqlıqqa túsip dáryalar arqalı jáne okeanǵa qaytıp barıwı. Okeanlardan shıǵıp ketken suw menen oǵan qaytıp kelgen suw birdey emes. Okeanlardan puwlanıp taza suw shıǵıp ketedi, qaytıwda bolsa qurǵaqlıqtan hár túrli duzlardı
ertip alıp keledi.
Kartosxema – sızılma-karta úlken anıqlıq talap qılmaytuǵın hám gradus torları isletilmeytuǵin karta. Kartosxemada sxematikalıq súwretlewde waqıya haqqında anıǵıraq kóz aldiǵa keltiriwge, olardıń ayırım kerek táreplerin kórsetiwge imkaniyat beredi.
Landshaft hár bir orındaǵı taw jınısları , relef, klimat jer ústi hám jer astısuwları, komponentleri ósimlikler, haywanat dúnyası.
28
Landshaftlar |
insan xizmeti tásirinde teńsalmaqlılıq buzılǵan yaki isten shıqqan |
rekultivaciyası |
tábiyiy hám antropogen lanshaftlardı tiklew, qayta iske qosıw yaki olar |
–ornında taza lanshaftlardı payda etiw. Lanshaftlardıń óz-ózinen tikleniwi ózgertilgen lanshaftlardıń hám ayırım tábiyiy komponentlerdiń insansız tábiyiy halda tikleniwi. Tabiyatta ózózinen tikleniw hám óz-ózinen tazalanıw qásiyeti bar. Mısalı, toǵay zonasında terekler kesip alınsa hám insan basqa tásir kórsetpese málim waqıttan keyin toǵay tiklenedi. Ózbekstanda qorǵalıp atırǵan ayırım orınlardaǵı taw arshazarları tiklenip atır. Pataslanǵan suw áste óz-ózin tazalaydı. Mısalı, quyash nurı aralasıwı tásirinde suw 24 saat ishinde 50 % bakteriyalardan tazalanadı. 96 saatta pataslawshı zatlardan 0,5 % qaladı. Suw júda pataslanǵan bolsa tazalanıwı qıyın boladı.
Magma – |
(grekshe magma – qoyıw may) – Jer astında quramalı fizikalıq- |
|
ximiyalıq hádiyseler nátiyjesinde payda bolǵan joqarı ıssılıqtaǵı suyıq |
|
zat. Magma jer astınan kóterilgende quramı bóleklerge ajıralıp, |
|
quramındaǵı jeńil zatlar, gazler joq boladı. Nátiyjede túrli quramalı |
|
intruziv, effuziv hám temır jınıslar payda boladı. |
Plato – |
jer júzi tegis yamasa sál tolqınlanǵan, biraz bóleklengen biyiktegislikler. |
|
Jan bawırlari kóbinese kesilgendey tik boladı. Átiraptaǵı tegislik |
|
jerlerden tik jarlıqlar payda etip kóterilip turadı. Mısalı, Ústirt platosı. |
|
Biyik platolar tawlıq dep ataladı. |
Platforma – (francuzsha plato – tegis, forme – forma) – Jer qabıǵınıń salıstırmalı turaqlı, tektonikalıq háreketler az bolatugın iri bolimleri. Platforma Jer tariyxınıń áyyemgi eralarındaǵı geosinklinallarda, burmalanıwlar júz berip, soń tektonikalıq háreketler ázzileniwi nátiyjesinde payda boladı. Platforma jınısları metamorfik halda kristallanıp ketgen. Qurǵaqlıqtaǵı platformalar: Shıǵıs Evropa, Sibir, Qıtay, Afrika, Avstraliya, Antarktida, Arqa hám Qubla Amerika.
Plita – platformalardıń páseygen hám ústi azǵana qıya yamasa gorizantal jatqan shógindi jınıslar qaplaǵan bólimleri. Plitalar jerdiń kristallı hám metamorfik jınıslardıń keyingi geologiyalıq dáwirleriniń teńiz hám qurǵaqlıq jatqızıqları qaplanıwınan payda boladı.
Proterozoy – (grekshe proteros – eń áyyemgi, zoe – tirishilik)— Jer tariyxınıń kembriy dáwirinen aldın ótken waqıttıń úlken bólimin óz ishine alatuǵın geologiyalıq era hám usı erada payda bolǵan taw jınısları. 2 mlrd jıldan kóbirek waqıttı óz ishine aladı. Eki dáwirge joqarı ham tómengi proterozoyǵa bólinedi. Proterozoy taw jınısları arasında temir, mıs, marganets, fosforit, grafit, kem tarqalǵan metallar ushıraydı.
Relef – (francuzsha «relef» – kóterilemen) – jer júzi formalari: tawlar, tegislikler, pástegislikler, adırlar, pás tawlar, tóbeshikler, qırlar, oypatlıqlar, batıqlar, saylıqlar, tik jarlıqlar hám basqalar toplamı. Relef eki túrli kúsh ishki (endogen) hám sırtqı (ekzogen) kúshlerdiń birgelikte hám hámme waqıt óz-ara tásiri nátiyjesinde payda boladı.
29
Ádebiyatlar:
1.Буллах А.Г. Графика кристаллов. – М.: «Недра», 1971.
2.Гушилевский С.А., Киршон В.П. Кристаллография и минералогия. – М.: «Высшая школа», 1972.
3.Qodirov M.X., Shoraxmedov Sh.Sh. Geologiyadan amaliy mashǵulotlar. – T.,
1994.
4.Qurbanov A.S. Geologiya. – T., 1992.
5.Qurbanov A.S., Akramxodjaev T. Geologiyadan amaliy ishlar. – T., 1989.
6.Shoraxmedov Sh.Sh. Umumiy va tarixiy geologiya. – T., 1985.
30
MAZMUNÍ |
|
Kirisiw............................................................................................................................................. |
3 |
Laboratoriyalıq jumıslarǵa tán ayırım metodikalıq kórsetpeler ……………………………. |
|
Laboratoriyalıq jumıs rejesi .......................................................................................................... |
5 |
№1. Laboratoriyalıq jumıs. Kristallografiya: simmetriya elementleri. Kristallografiyalıq |
|
kórinisler, singoniyalar.................................................................................................................... |
6 |
№2. Laboratoriyalıq jumıs. Sap túyme minerallar. Metall hám metall emes minerallardı |
7 |
laboratoriya sharayatında anıqlaw ……………………………………………………………. |
|
№3. Laboratoriyalıq jumıs. Silikatlar klasına kiriwshi minerallar ................................................. |
9 |
№4. laboratoriyalıq jumıs. Magmatikalıq, metamorfikalıq hám shógindi taw jınısları |
9 |
№5. Laboratoriyalıq jumıs. Stratigrafiya haqqında túsinik ........................................................... |
10 |
№6. Laboratoriyalıq jumıs. Petrografiya haqqında túsinik............................................................ |
11 |
№7. Laboratoriyalıq jumıs. Gorizontal jaylasqan taw jınısları...................................................... |
12 |
№8. Laboratoriyalıq jumıs. Geologiyalıq muzeylerge sayaxat shólkemlestiriw ........................... |
12 |
№9. Laboratoriyalıq jumıs. Paleontologiyalıq jınıslardı anıqlaw .................................................. |
13 |
№10. Laboratoriyalıq jumıs. Jerdiń paleontologiyalıq rawajlanıw tariyxın anıqlaw |
14 |
…………………………………………………………………………………………………. |
|
№11. Laboratoriyalıq jumıs. Geologiyalıq dáwirler boyınsha kartalar hám sızılmalardı |
15 |
sızıw …………………………………………………………………………………………... |
|
№12. Laboratoriyalıq jumıs. Paleozoy erasınıń rawajlanıw tariyxı .............................................. |
16 |
№13. Laboratoriyalıq jumıs. Paleozoy erasında teńiz hám okeanlardıń paleogeografiyalıq |
16 |
rawajlanıwı ……………………………………………………………………………………. |
|
№14. Laboratoriyalıq jumıs. Supermateriklerdiń bólshekleniwi hám óz aldına birigiwi |
17 |
№15. Laboratoriyalıq jumıs. Kaynozoy erasınıń rawajlanıw tariyxı............................................. |
18 |
№16. Laboratoriyalıq jumıs. Tórtlemshi dáwirdiń rawajlanıw tariyxı .......................................... |
19 |
Geologiya páninen alınǵan teoriyalıq bilimin bekkemlew maqsetinde dala-geologiyalıq |
20 |
marshrut dápteri ……………………………………………………………………………… |
|
Qosımshalar ................................................................................................................................... |
21 |
Pán boyınsha ayırım terminlerge sıpatlama ................................................................................... |
25 |
Ádebiyatlar..................................................................................................................................... |
29 |
31