Geologiya p.l

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

GEOGRAFIYA HÁM EKONOMIKALÍQ BILIM TIYKARLARÍ KAFEDRASÍ

K. Jaqsımuratov, A. Iskenderov, B. Aytmuratov

GEOLOGIYA

PÁNINEN LABORATORIYALÍQ JUMÍSLARDÍ ORÍNLAW BOYÍNSHA metodikalıq qollanba

NÓKIS-2013

2

KIRISIW

«Geologiya» kursınıń mazmunı joqarı oqıw orınlarında tayarlanatuǵın geografiyanı oqıtıw metodikası bakalavr tálimi baǵdarindaǵı talabalardı tayarlawda jer astı baylıqların úyreniw máselesi, onı elimizdiń rawajlanıwında, xalıq xojalıǵında tábiyiy resurslardan jıl sayın tolıǵıraq hám aqılǵa muwapıq paydalanıwda da óziniń bahalı kórsetpeleri menen úlken áhmiyetke iye.

Jer astı tábiyiy resursları respublikamızda sheksiz emes, sol sebepli házirgi waqıtta átirapımızdı qorshap turǵan geografiyalıq ortalıqtıń tiykarǵı máseleleriniń biri tábiyiy resurslardan jámiyet ushın aqılǵa muwapıq paydalanıwdıń zárúrligi eń aldınǵı orınlardı iyeleydi.

Tábiyiy resurslar, sonıń ishinde, respublikamızda jer astı baylıqları búgingi kúni izertlenip anıqlanǵanları oǵada sheklengenligi hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw zárúrligi, olardı qorǵawdıń ilajların islep shıǵıw búgingi kúnniń eń áhmiyetli wazıypası ekenligin elimiz Prezidenti Islam Karimov «Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında» atlı miynetinde ilimiy jaqtan dálillep, bahalı keńeslerin beredi.

Mine usınday áhmiyetli wazıypalardı sheshiwde «Geologiya» pániniń ornı úlken. Kásip-óner kolledjlerinde, akademiyalıq litsey, mekteplerdegi tálim mazmunı jetilistirilgen házirgi sharayatta, oqıtıwshı arnawlı hám tájiriybeli pedagogikalıq bilimler menen puxta qurallanıp ǵana qalmastan, bálkim ilimiy izertlew jumıslarına qábiletli hám tálim-tárbiya procesine jantasa alatuǵın bolıwı da kerek. Bul nárse pedagogikalıq institutlardaǵı tálim barısına ilimiy izertlew elementleriniń kiritiliwin dálillep kórsetedi. Talabalardıń ilimiy-izertlew jumısları tiykarınan tájiriybeli pedagogikalıq, ámeliy hám de laboratoriyalıq jumıslar barısında ámelge asırıladı.

Bul jumıslardan gózlenetuǵın maqset, bolajaq oqıtıwshılarda oqıtıw hám tárbiyalıq máselelerdi nátiyjeli ámelge asırıwǵa umtılıwına, bilimlerdiń hár qıylı dereklerin úyreniw qábiletiniń qáliplesiwin, sonday-aq olardı óz qanigeligine tán bolǵan teoriyalardı óz betinshe úyretiwden ibarat.

Sonıń ushın da «Geologiya» páni talabalardıń «Dúnya materikleri hám okeanlarınıń tábiyiy geografiyası» jáne de Orta Aziya, Ózbekstan hám

Qaraqalpaqstannıń tábiyiy geografiyasın, sonday-aq ekonomikalıq geografiyanıń tiyisli kursların nátiyjeli hám sıpatlı dárejede ózlestiriwi ushın oǵada zárúr.

3

Bulardan tısqarı «Geologiya» páni basqa pánler menen yaǵnıy «Landshafttaniw», «Ulıwma jer bilimi» pánleri menen de baylanısqa iye. Orta Aziya hám dúnya materikleriniń geografiyasına tán bolǵan mektep sabaqlıqlarında, ásirese, jasaw obektimiz jer, onıń tábiyat zonaları haqqındaǵı bólimlerinde, paydali qazılmalar, geologiyalıq processler, topıraq hám topıraqtıń payda bolıwı haqqında túsinikler beriledi.

Sonıń ushın kásip-óner kolledjlerinde, akademiyalıq litsey, orta mekteplerde geografiya oqıtıwshıları tek ǵana Ózbekstanda, sonıń ishinde, óz úlkemizde ushırasatuǵın geologiyalıq processler hám tipleriniń belgileri hám qásiyetleri menen jaqsı tanıs bolıp qalmastan, sonıń menen birge olar payda bolatuǵın tábiyiy shárayatlardı, olardıń respublikamız aymaǵında hám pútkil jer sharında tábiyiy baylıqlardıń tarqalıwın anıq biliwi kerek.

Usınday bilimlerge iye bolıw ushın pedagogikalıq instituttıń talabaları máseleni anıq túsiniwi, kútilgen nátiyjege erisiw ushın aldına qoyılǵan máselelerdi durıs rejelestiriwi, ózin baqlaw tiykarında, qátesiz jumıs alıp barıwı tiyis. Hámmesinen burın, eń áhmiyetlisi, jumıs sıpatlı hám anıq bolıwı tiyis.

Jer astı baylıqları joqarı oqıw orınlarınıń geografiya, geografiya hám ekonomikalıq bilim tiykarları qánigeligi talabaları ushın házirge shekem qaraqalpaq tilinde «Geologiya» páninen oqıw qollanbası hám dástúrler baspadan shıqpaǵan.

Usınılıp atırǵan bul qollanba geografiya, geografiya hám ekonomikalıq bilim tiykarları qánigeligi talabaları usı pán boyınsha ótkeriletuǵın dala ámeliyatların, laboratoriyalıq jumıslardı anıq baǵdar boyınsha orınlawǵa járdem beredi.

4

LABORATORIYALÍQ JUMÍSLARǴA TÁN AYÍRÍM

METODIKALÍQ KÓRSETPELER

Joqarı oqıw orınlarınıń geografiyanı oqıtıw metodikası qánigeligi bóliminde bilim alıp atırǵan talabalar ushın oqıw rejesi tiykarında belgilengen. Mine usı laboratoriya jumısı belgili bir bólegi geologiya páninen laboratoriya ótkeriwge rejelestirilgen.

Bul jumıslar talabalardıń lekciya kursları hám jumıslardı ótkergennen soń dalada ámelge asırıladı. Laboratoriyalıq jumıslardı orınlaw ushın talabalar terassalar boyınsha úlgiler alıw kerek, olar barlıq úyreniwshi materiallardı jıyıp kameral jumıslarda hár birin juwmaqlaw kerek. Barlıq materiallar jıynalǵannan soń talabalar

úyrenilip atırǵan materialların jazba ráwishte bayan etiwi tiyis.

Jazba jumıslardı durıs hám anıq bayan etiw ushın tómendegi ádebiyatlardı qollaniw kerek. Islomov O.I., Shoraxmedov Sh. «Umumiy geologiya». - T.: «Óqituvchi»

1991, Shoraxmedov Sh. «Umumiy va tarixiy geologiya». - T.: «Óqituvchi» 1989., Qurbonov A.S., Akramxójaev T. «Geologiyadan amaliy ishlar». - T.: «Óqituvchi» 1989.,

Qurbonov A. S. «Geologiya». - T.: «Óqituvchi» 1992., Qurbonov A. S., D. Burkovskiy «Yer yuzida umurtqali xayvonot olamining paydo bólishi». - T.: «Óqituvchi» 1999.

Ósip kiyatırǵan jas áwladqa tereń bilim beretuǵın, respublikamızdıń keń jazıq dalalarında elimizdiń geologiyasın, paydalı qazılma baylıqlardı úyreniw ushın olardı tayarlawda geografiya oqıtıwshısına oǵada juwapkerli wazıypa júklenedi.

LABORATORIYALÍQ JUMÍS REJESI

Jumıs durıs hám anıq etip dápterge jazılıw kerek hám ol tómendegidey bólimlerden ibarat bolıwı tiyis. Geologiya pánine tán bolǵan jumıs rejesin tómendegishe úlgide dúziw usınıs etiledi (biraq bul joba hár qanday jumıs jobasın orınlawda qatań talap etilmeydi, onı talabanıń ózi ózgertiwi, kerekli orınlarda qosımshalar kirgiziwi múmkin).

1.Úyreniw obektiniń ulıwma geografiyalıq jaǵdayı.

2.Izertlew ornınıń geologiyalıq tariyxı hám ondaǵi processler.

3.Úyreniw obektindegi paydalı qazılma baylıqlardıń payda bolıw jaǵdaylarına sıpatlama. Bunda, geologiyalıq kartalar, geologiyalıq maket, minerallar kollekciyası, geoxronologiyalıq tablitsa hám t.b. xızmet etiwi múmkin.

5

4.Temadaǵı qoyılǵan másele boyınsha arnawlı ásbaplar, stratigrafikalıq kesimler h.t.b. qurallar járdeminde orınlanadı.

5.Laboratoriyalıq jumıstıń aqırında belgili tártipte onıń orınlanıw jaǵdayı dodalanadı hám geologiyalıq (stratigrafiyalıq, tektonikalıq) kartalar, minerallar, taw jınıslar sıpatlaması kórsetilip, talaba jumısı qorǵalıp baha qoyıladı.

№ 1 . Laboratoriyalıq jumıs.

Tema: KRI STALLOGRAFI YA: SIMMETRI YA ELEMENTLERI .KRISTALLOGRAFI YALÍQ

KÓ RINISLER, SINGONIYALAR (Kólemi 4 saat)

Paydalanatuǵın qurallar:

Minerallar kollekciyası, plakatlar

Geologiyalıq maketler

Ózbekstannıń tektonikalıq kartası.

Orınlanatuǵın jumıs: minerallar boyınsha alǵan bilimlerin bekkemlew. Kristall formalardıń nomenklaturaların úyreniw.

Kristallıq reshetkalar - a - almaz (S), b - grafit (S)

Tapsırma: Ádebiyatlar arqalı minerallar agregatlarınıń morfologiyasın úyreniw. Simmetriya hám singoniya elementlerin anıqlawdı úyreniw.

6

№ 2 . Laboratoriyalıq jumıs.

Tema: SAP TÚ YME MINERALLAR. METALL HÁ M METALL EMES MINERALLARDÍ LABORATORIYA SHÁ RAYATÍNDA ANÍQLAW

Paydalanatuǵın qurallar:

Moos shkalası (minerallardıń qattılıǵın anıqlaydı)

Minerallardıń agregatlarınıń kollekciyası

Geologiyalıq maketler.

Orınlanatuǵın jumıslar: minerallardı úyreniw. Minerallardıń metall hám metall emesligin laboratoriya shárayatında anıqlawdı úyreniw. Minerallardıń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerin anıqlawdı úyreniw.

M i n e r a l l a r. Jer ishi hám júzesinde hár qıylı fizikalıq-ximiyalıq jaǵdayda payda bolǵan bir yamasa bir neshe ximiyalıq elementten turıwshı tábiyiy birikpeler minerallar dep ataladı. Mısalı Kvarts - S8O2, Kaltsit - CaCO3, Galenit - PbS, Gips – CaSO4 x H2O, Talk – Mg3(OH)2(S84O10) hám t.b.

Minerallardıń fizikalıq qásiyetleri mına túrde belgilenedi:

1.Forması.

2.Reńi.

3.Jıltıraqlıǵı.

4.Qattılıǵı.

5.Tutaslıǵı.

6.Nur ótkizgishligi.

7.Tıǵızlıǵı.

8.Ózine tán ayrıqsha qásiyetleri.

Mineraldıń tutaslıǵı hám sinǵıshliǵi. Minerallardıń parallel bóleklerge bóliniwi onıń tutaslıǵı dárejesin anıqlaydı. Tutaslıǵı hám sınǵıshlıǵı minerallar parallel bóleklerge bóliniwi onıń tutaslıǵı minerallar strukturaǵa hám atomlarda parallel kúsh az bolǵan jerinde ushırasadi. Tutaslıǵı mına túrge bólinedi.

7

Mineral tábiyatta mına túrde ushırasadi:

1.Druz (shetka).

2.Konkurenciya (dóńgelek túrinde).

3.Olit minerallar buǵan baksit.

4.Sekreciya quwıslıǵı.

5.Aǵın túrindegi forma (stalit hám stalatit).

Minerallardıń reńi 2 túrde anıqlandı:

1.Tábiyiy túrinde.

2.Untaǵı arqalı.

Minerallar jıltıraqlıq qásiyeti onnan kún nurı shaǵılısıwınsha, sırtqı qabatı jaǵdayınan sınıq kórsetkishine baylanıslı minerall jıltıraqlıǵına qarap ekige bólinedi:

1)metall yamasa metalǵa uqsas jıltıraqtaǵı minerallar. Popeney, perid degen minerallar kiredi.

2)metall emes jıltıraqtaǵi minerallar. Bular: almaz sıyaqlı minerallar. Mis: almaz aynali (kalcit), maylı (nefilin), qızıl qońır (slyuda), talshıqli (asbest), gúńgirt reń (kremniy).

Minerallar qattılıǵı hár bir mineral ózi qattılıq dárejesine iye. Mineral qattılıǵı olardıń sırtqı mexanikalıq tásiri arqalı anıqlanadı. Anıqlaw ushın mineral etalonı dúziledi. Bul etalonda bir-birine minerallardı sızıp kóriw arqalı anıqlaymız. Etalon mineral 10 túrli bolıp keledi. Olardıń qattılıǵı tómendegishe jaylasadı.

1.Talk.

2.Gips.

3.Kaltsit.

4.Flyuorit.

5.Apatit.

6.Ortoklaz.

7.Kvarts.

8.Topaz.

9.Korund.

10.Almaz.

Tapsırmalar: Tábiyattaǵı minerallardı Moos qattılıq shkalasına kóre ajıratıw.

Birinshi on mineraldı túsiriw. Moos shkalasınıń áhmiyeti.

8

№ 3 . Laboratoriyalıq jumıs.

Tema: SILIKATLAR KLASÍNA KIRIWSHI MINERALLAR

Paydalanatuǵın qurallar:

Minerallardıń agregatlarınıń kollekciyası

Ádebiyatlar

Minerallardı anıqlaw tablitsa

Orınlanatuǵın jumıslar: silikatlar klasına kiriwshi minerallardı anıqlaw.

№ 4 . Laboratoriyalıq jumıs.

Tema: MAGMATI KALÍQ, METAMORFI KALÍQ HÁ M

SHÓGINDI TAW JÍNÍSLARÍ

Paydalanatuǵın qurallar:

Metamorfikalıq shógindi taw jınıslarınıń kollekciyası

Poleridotsion mikroskop

Metamorfikalıq shógindi taw jınıslardı anıqlaw ushın tablitsa

9

Orınlanatuǵın jumıslar: taw jınıslarınıń metamorfikalıq, magmatikalıq, shógindi jınıslarǵa ajıratıwdı anıqlawdı úyreniw. Bul taw jınıslarınıń minerallıq quramın, strukturasın, teksturasın anıqlawdı úyreniw.

Tapsırmalar: Magmatikalıq, metamorfikalıq hám shógindi taw jınıslarınıń payda bolıwı haqqında úyreniw. Usı taw jınıslarınıń jer betinde tarqalıwın úyreniw.

№ 5 . Laboratoriyalıq jumıs.

Tema: STRATIGRAFI YA HAQQÍNDA TÚSINIK

Paydalanatuǵın qurallar:

Stratigrafiyalıq karta, kesimler

Ádebiyatlar

Geologiyalıq kartalar, maketler

Orınlanatuǵın jumıslar: Stratigrafiya haqqında túsinikti payda etiw.

Stratigrafiyanıń, geologiyanıń qaysı tarawın izertleytuǵın ilim ekenligin anıqlawdı úyreniw. Stratigrafiya pániniń rawajlanıw tariyxın úyreniw.

1.

2.

3.

10