Kógallandırıw

máyek yamasa ellips tárizli, shetleri dońgeleklengen, 1,5-4 sm uzınlıqta boladı. Gúlleri mayda, 15 sm den uzınıraq masaq tárizli top gúlge toplanǵan, qızǵısh, kógis reńde boladı. May ayında gúlleydi. Miywesi 7 mm uzınlıqta, bir az iyilgen, bezsheler menen qaplanǵan, qońır reńdegi sobıq. Miyweleri qıs máwsiminde de asılıp turadı. Tuqımı arqalı kóbeytiriledi.

Amorfa jaqtılıqtı hám jıllılıqtı súyedi. Qattı suwıqta suwıq uradı, biraq

ózinen qaptal shaqalar shıǵarıp tez qálpine keledi. Tez ósip, úshinshi jıldan miyweley baslaydı. Kúshli, tereńge ketetuǵın tamır sistemasın payda etedi. Qurǵaqshılıq hám duzǵa shıdamlı. Qumlı topıraqlarda da óse aladı. Topıraqtıń qurarlılıǵın tańlamaydı. Sobıqlarında (miywelerinde) efir mayı bar. Nektar beriwshi ósimlik. Kóklemzarlastırıwda dara yamasa janlı qoralar (ograjdenie) túrinde paydalanıladı.

Tallar. Tallar tuwısı japıraqları túsetuǵın aǵash-puta ósimlikler bolıp, óz ishine 600 den aslam túrdi aladı.

Kóplegen túrleriniń turqı iyilgen formada kelip, jaqsı manzaralı bolıwı menen ajıraladı. Japıraqları ápiwayı, pútin, shaqalarǵa spiral túrde qısqa sabaqshası menen jaylasadı. Gúlleri sırǵaǵa

22

toplanǵan, ayırım jınıslı bir úyli ósimlik. Japıraqlaǵansha gúlleydi, bul waqıtta júdá sulıw bolıp kórinedi. Tuqımı mayda, úpelekli.

Kóplegen túrleri topıraqqa az talapshań, gazlerge shıdamlı, joqarı ıǵallıqqa tózimli, al bir qansha túrleri qurǵaqshılıqqa da shıdamlı keledi.

Tallar awıl xojalıǵınıń hár qıylı tarawlarında, sonday-aq espe qumlardı, dáryalar hám suw saqlaǵıshlardıń boyların bekkemlewde, toǵay meleoraсiyasında keń qollanıladı.

Kóklemzarlastırıwda – parkler, skverler hám kóshelerge egiwde paydalanıladı.

Aq tal. Tábiyiy halında biyikligi 30 m ge jetetuǵın aǵash. Baǵanasınıń qabıǵı qalıń, qaraltım-sur reńde. Jas shaqaları túkli, eskileri túksiz boladı. Japıraqları lanсet tárizli, mayda túkli. Japıraq shıǵarǵan waqıtta yamasa onnan bir az keyin gúlleydi. Gúlleri 3- 5 sm uzınlıqtaǵı sırǵaǵa toplanǵan. Miyweleri gúllegennen keyin 3-4 háptede pisedi.

23

sońıraq túksiz keledi. Japıraqları lanсet tárizli, súyir ushlı, dáslep túkli, soń eki tárepide jıltır keledi (usınıń menen aq taldıń japıraǵınan ajıraladı).

Qara tal japıraqlar shıǵarıw menen birlikte gúlleydi. Analıq sırǵaları aq talǵa salıstırǵanda bir qansha tolıq hám tıǵızlaw. Tuqımı gúllegennen keyin 1-1,5 ayda pisedi.

Qálemsheleri hám de qadashaları járdeminde kóbeytiriledi. Jaqsı saya beriwshi hám manzaralı ósimlik.

Terekler. Terekler tuwısı japıraqları túsetuǵın aǵashlardıń 100 den aslam túin óz ishine aladı. Ádette 100-150 jılǵa shekem jasaydı. Tereklerdiń turqı hár qıylı bolıp, shatır tárizliden piramidalǵa shekem ushırasadı. Japıraqları ápiwayı, sabaqshada, pútin, hár qıylı formada hám úlkenlikte boladı. Bir úyli, ayırım jınıslı

ósimlik bolıp, gúlleri sırǵalarǵa toplanǵan. Tuqımı mayda úpelekli. Kóklemzarlastırıw ushın atalıq aǵashları usınıs etiledi. Ádette qálemsheleri

hám qadaları arqalı kóbeytiriledi. Hár qıylı

25

topıraqlarda ósedi. Kúshli tamır sistemasına iye. Qala jaǵdayında tútin hám gazge shıdamlı.

Terek túrlerinen Qaraqalpaqstan jaǵdayında tómendegiler keń qollanıladı:

Kók terek. Orta Aziyanıń tegislik hám taw aldı rayonlarında tarqalǵan. Biyikligi 35 m ge jetetuǵın, tuwrı baǵanalı, keń-piramidal turıqqa iye iri sulıw aǵash. Baǵanasınıń qabıǵı ashıq, sur-jasıl reńde, qartayǵanǵa shekem jıltır, qaraltım-sur reńde kelip, jarıqlar payda boladı. Búrtikleri hám shaqaları aqshıl túkli, jas shaqaları túksiz, qaraltım jasıl reńde.

Japıraqları uzın, shetleri iri tissheli, ústki tárepi qaraltımjasıl reńde, túksiz, al tómengi tárepi aqshıl reńde, qalıń túkli boladı. Japıraqları shıqqanǵa deyin gúlleydi.

26

Qala jaǵdayında shańǵa, gazge, joqarı temperatura hám hawa qurǵaqshılıǵına shıdamlı. Topıraqtıń shorlanıwına, az múddetke topıraqta

ıǵallıqtıń jetispewshiligine, suw basqınına shıdaydı.

Piramidal túrdegi turqı, kógis japıraqları hám biyik baǵanası bul terekti kórkem etip kórsetedi. Qısqı shaqalarınan alınǵan qálemsheleri menen ańsat kóbeyedi.

Qaraqalpaqstan jaǵdayında kóklemzarlastırıwda ájayıp sulıw aǵash esabında qollanıladı, olardı suwǵarıw kanallarınıń, jollardıń boylarına egiwge boladı.

Aq terek. Egislikte burınnan málim aǵash. Kelip shıǵıwı Gimalay, Afganistan dep esaplanadı. Biyikligi 30-40 m ge jetetuǵın, iri, dúziw ósetuǵın, sulıw, piramidal turıqlı aǵash. Baǵanasınıń túp beti qaraltım-sur reńde, azlap jarılǵan bolıp keledi, joqarısı tegis, surlaw-jasıl yamasa kul reńde. Búrtikleri túksiz, ótkir ushlı, qońır túste. Japıraqları úshmúyeshli yamasa rombı sıyaqlı, túksiz, ústki tárepi jasıl, tómengi tárepi aqshıl reńde.

27

Bul terektiń atalıq hám analıq ósimligi boladı. Japıraqları shıqqansha gúlleydi. Aq terek tez ósedi. 10-11 jılda ortasha biyikligi 13-14 m boladı.

Biziń jaǵdayda suwıqqa shıdamlı. Áhmiyetli qurılıs materialı.

Aq terek piramidal kórinisli manzaralı ósimlik. Qısqı qálemsheleri menen ańsat kóbeyedi. Olardı qalalar menen awıllardı, jollardı, kanallardı, kóshelerdi kóklemzarlastırıwda kóp paydalanıladı.

Qaraqat. Qaraqat tuwısı 100 den aslam túrdi biriktirip, sonnan Qaraqalpaqstanda tarqalǵanı сara smorodina (smorodina chernaya) bolıp tabıladı.

Qaraqat 1-1,5 m biyikliktegi puta. 20-30 jıl jasaydı. Jas shaqaları túkli, aqshıl-jasıl, soń qońır reńde boladı. Japıraqları gúńgirt jasıl reńde, úsh-bes salalı, tómengi tárepinen az túkler menen qaplanǵan, mayda bezsheleri bar. Gúlleri yarım-shar tárizli, qońıraw sıyaqlı, qızǵısh-kók túste bolıp, 5-10 danadan sawsaq tárizli top gúlge toplanǵan. Miyweleri dóńgelek, qara reńde, shireli, ózine tán iyisli hám dámi bar.

28

Suwıqqa hám sayaǵa jaqsı shıdaydı. Topıraqtıń ıǵallı hám qunarlı bolıwın talap etedi. 3-4 jıldan miyweley baslaydı. Sulatpa náller beredi. Tuqımı (gúzde egiledi), shaqaları, sulatpa nálleri hám túplerge ajıratıw arqalı kóbeytiriledi.

Qaraqat jewge bolatuǵın vitaminli miyweleri menen (vitamin S) joqarı baxalanadı. Miyweleri 7-11% ke shekem qant, kislotalar, pektin zatların, kletchatka, kul zatların tutadı.

Qaraqat júdá manzaralı (dekorativ) bolǵanlıqtan onı parklerge, baǵlarǵa, úy qaptalı uchastkalarına, oqıw orınları maydanshalarına hám bina átiraplarına dara hám top-top (gruppa) túrinde otırǵızıwǵa boladı.

Nálshelerdi egiske tayarlawdıu uaǵıydası

Nálsheler atızdan qazılıp (qoparılıp) alınǵanda 50 yamasa 100 danadan bawlanadı, keyin olar egis maydanına jetkizip beriledi hám waqıtsha qazılǵan uraǵa tómengi tamır tárepi kómip qoyıladı. Eger de

29

egis maydanı tayın bolsa, onda náller bawlarınan jazdırılıp, qaptal shaqaları putalıp hám tamırları serippeli qayshı (sekator), yaki bolmasa ótkir balta menen aǵashtan islengen tegis doskanıń ústine qoyıp shırpıladı. Bunnan keyin tańlanǵan nálsheler sol jerde aldın ala tayarlanǵan mineral tógin aralastırılǵan sherbetli suwǵa 1-2 saat, hátteki bir aqsham (sutka)ǵa shekem batırıp qoyılsa tamırları júda jaqsı rawajlanadı.

Kókelemzarlastırıwǵa otırǵızıw ushın ósimlikti qazıp alǵan waqıtta ósimlik qansha úlken bolsa, sonsha úlken etip tamır sistemasın qaldırıw kerek: 2-3 jastaǵı aǵashlar eń keminde 35 sm, al 5-6 jastaǵı aǵashlar 0,5-0,8 metr uzınlıqtaǵı tamırlarǵa iye bolıwı tiyis. 5 jastan úlken aǵashlardı qoparǵan waqıtta onıń túslik tárepindegi baǵanasına belgi salınadı, sebebi onı taza orınǵa otırǵızǵanda burınǵı awhalın saqlawı ushın.

Qazıp alıwǵa belgilengen aǵash tamırınıń uzınlıǵına tik radiusta qır dógerek

ótkir bel menen 0,25-0,3 metr tómenirek tereńletedi, tamırlar abaylap, topıraq penen birge qosa alınadı. 5-6 jasqa shekemgi bolǵan aǵashlardıń tamırları topıraqsız túrde ákelip egiwge boladı, al onnan úlken aǵashlardıń tamırları topıraq penen ákelip egiledi.

Nálshelerdi egiw

Nállerdi otırǵızıwdıń eń qolaylı máwsimi báhár bolıp tabıladı. Biziń jaǵdayımızda aǵash egiw mapazı marttıń ekinshi yarımınan baslanıp, 15-20 aprelge shekem dawam etedi. Aǵashlar otırǵızılmastan burın shuqanaqlar qazılıp qoyılǵan bolıwı tiyis. Egiw waqtında náldiń tamır moynın shuqanaqtıń shetlerinen 2-3 sm joqarı turatuǵınday etip uslaw kerek. Tamırları bir qálipte jaylasqannan keyin ǵana shuqanaq kómiledi. Topıraq shorlanbaǵan jaǵdayda onıń joqarǵı qabatın nál egilgennen keyin shuqanaqtı kómiw ushın paydalanıwǵa boladı, topıraqtıń tómengi qabatları uchastkanı tegislewge jumsaladı. Eger jer

30

shorlanǵan bolsa, shuqanaqtan shıqqan topıraqtıń ústińgi qabatın paydalanıwǵa bolmaydı.

Topıraqtı salǵan waqıtta tamırlardıń arasında teń tarqalatuǵınday etip náldi

áste silkiw kerek. Shuqanaq biraz kómilgennen keyin topıraq ayaq penen abaylap basqılanadı. Nál otırǵızılıp bolǵannan keyin hár bir aǵashtıń túbine 2-3 shelekten suw quyıladı, onnan keyin aǵashtıń túbi topıraq penen kómiledi (3-súwret).

Egiw waqtında náldiń sınıp yamasa qulap qalmawı ushın bekkem qaǵılǵan tayaqshaǵa baylap qoyıladı, tayaqsha náldiń biyikligi menen teń bolıp, baǵanadan 10 sm qashıqlıqta túslik-batıs tárepke qaǵıladı (3- súwret).

31