Kógallandırıw
.pdf
Mayda japıraqlı qaraǵash. Túksiz jińishke shaqalı hám sarǵısh-sur reńdegi qabıqlı iri aǵash. Japıraqları mayda, sopaq – lanсet tárizli, shetleri tisli. Bul túrge
úlken emes keń ellips siyaqlı ashıq túsli, tegis qanatshalı miyweler xarakterli.
Mayda japıraqlı qaraǵash Orta Aziyanıń shıǵıs bólimlerinde dáryalardıń alablarında, saylarda hám tawlardıń janbawırlarında ósedi. Jaqtılıqtı talap etedi. Suwıqqa shıdamlı. Tamır sisteması tereńge hám hár tárepke tarqalǵan, sonlıqtan qurǵaqshılıqqa shıdamlı keledi. Topıraqtıń shorına shıdaydı. Tez ósedi. Jaqsı miyweleydi. Miyweleri aprel-may aylarında pisedi. Tuqımı arqalı jaqsı kóbeyedi. Tuqımın jıynawdan tez egip taslaw kerek, bolmasa kógeriwsheńligin tez joytadı.
Qaraqalpaqstannıń qala hám awıllarındaǵı kóklemzarlastırıw islerinde qaraǵash keńnen qollanıladı. Olardı kóshelerge gruppa yamasa dara túrinde otırǵızıwǵa boladı.
Yasen. Yasen tuwısı 65 túrdi óz ishine alıp, solardan Qaraqalpaqstanda
сádimgi yasen kóp tarqalǵan bolıp, onıń biyikligi 30 m ge shekem jetedi. Japıraqları taq pár tárizli, ellsips sıyaqlı, keri máyek tárizli formalarda kelip, shetleri ótkir ushlı 3-6 jup japıraqshalardan turadı. Japıraqlar shıǵarmastan aldın gúlleydi. Gúlleri ótken jılǵı shaqalardıń qaptal búrtiklerinen payda bolıp, tıǵız sipse tárizli top gúlge jıynalǵan. Miyweleri – bir tuqımlı, súyir, qońır reńdegi qanatsha. Kógeriwsheńligin 1-2 jıl saqlaydı.
12
Tuqımın báhárde egiwden aldın uzaq strafikaсiya (150-180 kún) etiliwi kerek. Yasen dáslepki jılları tez ósedi. Tamır sisteması kúshli rawajlanadı. Biziń jaǵdayda suwıqqa shıdamlı. Jaqtılıqtı súyedi. Jerdiń shorlanıwına onsha shıdamlı emes.
Aǵashınan hár qıylı buyımlar islewge boladı. Kógallandırıwda parklerge, skverlerge, bulvarlarǵa, binalardıń átiraplarına ózgeshe kórinis berip turadı.
Aylant. Watanı Arqa Qıtay. Qaraqalpaqstanda 1930 jıldan baslap ósiriledi. Tábiyiy jaǵdayda 20-24 m biyiklikke shekemgi, tik ósiwshi, tolıq
aǵashlanǵan baǵanaǵa iye qalıń turaqlı ósimlik. Baǵanasınıń qabıǵı qaraltım, sur reńde. Shaqaları tolıq, surlaw-jasıl túste, sur, qońırlaw daqları bar. Búrtikleri jalpaq, jabısıńqı. Japıraqları taq pár sıyaqlı (11den 25 ke shekem) júdá iri (60-80 sm).
13
Gúlleri qos jınıslı bolıp iri sipse basqa toplanǵan sarǵıshlawjasıl túste, jaǵımsız iyisi bar.
Miywesi-ortasında qısıńqı ǵozashası bar uzınsha kelgen qanatsha. Sentyabr ayında pisedi. Tuqımınıń kógeriwsheńligi eki jılǵa shekem saqlanadı. Tuqımı tez kógeredi. Olar qurǵaqlay yamasa suwda isindirip bolıp keyin egiledi.
Jıllılıqtı súyedi, jaqtılıqtı jaqsı kóredi, sayaǵa shıdamsız. Topıraqtı onsha tańlamaydı. Qurǵaq taslı janbawır jerlerde de óse aladı, topraqtıń kem shorlanıwına shıdamlı.
Tuqımı, tamır qálemshesi hám tamır atpaları arqalı kóbeyedi.
Ásirese ıǵallıǵı jetkilikli topıraqlarda tez ósedi. Íǵallı topıraqlarda tuqımınıń ózi kógere baslaydi. 50-60 jıl hám odanda kóbirek jasaydı.
Ustashılıq hám tokarlıq buyımlar tayarlaw ushın paydalanıladı, joqarı sapalı qaǵaz tayarlaw ushın jaramlı.
Aylanttı shıdamlılıǵı hám kóp muǵdarda tamır atpaları beriwshilik uqıbına baylanıslı unırama jerlerdi bekkemlewde hám
14
kóklemzarlastırıwda qollanıladı. Júdá manzaralı (dekorativ)
ósimliklerden esaplanadı.
Klen. Klen tuwısı 150 ge jaqın túrdi óz ishine aladı. Qaraqalpaqstannıń qala hám awıllarında kóklemzarlastırıw isinde kóbirek qollanılıp júrgen túr tatar klenı bolıp tabıladı.
Tatar klenı (klen tatarsiy). 10-15 m biyiklikke shekemgi onsha biyik emes aǵash yamasa iri puta. Baǵanasınıń qabıǵı tegis, qaraltım-sur túste. Japıraqlarınıń sheti tisli, túp beti azlap júrek tárizli tilkimlengen. Tatar klenı japıraq shıǵarıp bolıp gúlleydi. Gúlleri xosh iyisli, aq reńde bolıp, oval tárizli sipse top gúlge birikken. Miyweleri pisiwden aldın qızıl túske enedi, bul klenǵa ayırıqsha kórik beredi. Miyweleri qanatshalı kelip, 3-4 sm uzınlıqta, qanatları derlik parallel yamasa azlap múyesh jasaydı.
Tatar klenı suwıqqa shıdamlı hám sayaǵa tózimli. Topıraqtı tańlaydı. Topıraq qurǵaqshılıǵına hám duzlanıwına birqansha shıdamlı keledi.
15
Tuqımı arqalı kóbeyedi. Báhárde ekken jaǵdayda tuqımı úsh ay stratifikaсiya etiwdi talap etedi, yamasa gúzde egiliwi kerek.
Klen toǵaylıq hám manzaralı ósimlik esabında úlken áhmiyetke iye. Topıraq qorǵawda eń jaqsı aǵash esabında baxalanadı. Kógallandırıwda dara túrinde egilse úlken formada qáliplesip ósedi.
Klen turıqlarınıń sulıwlıǵı, miywe qanatlarınıń ashıq reńde bolıwı, japıraqlarınıń hár qıylı túske – jasıldan qızıl hám sarı reńge eniwi menen júdá kórkem. Aǵashı mayda buyımlar islewde qollanıladı. Qabıǵınan boyawlar hám tannidler alınadı. Jaqsı nektar beriwshi ósimlik.
Katalpa. Katalpa tuwısı Arqa Amerika, Batıs Indiya hám Shıǵıs Aziyada
ósetuǵın 10 túrdi óz ishine aladı. Japıraǵı túsetuǵın aǵash. Japıraqları ápiwayı, iri, qarama-qarsı yamasa toplanıp (mutovka kórinisinde) jaylasadı. Gúlleri qos jınıslı, derlik iri kelip top gúlge birikken. Gúllew dáwirinde júdá manzaralı kóriniske iye boladı. Topıraqtı onshatańlamaydı, biraq ta qurǵaqshılıqtan jábirlenedi. Jaqtılıqtı súyedi. Dáslepki jılları tez ósedi. Qala jaǵdayında tútinge, shań hám gazlerge shıdamlı. Alleyalarǵa, qatarlap jeke otırǵızıwǵa boladı. Tuqımı hám jazǵı qálemshesi arqalı kóbeyedi.
Qaraqalpaqstanda qádimgi katalpa tarqalǵan.
Qádimgi yamasa bignoniya tárizli katalpa. Tábiyiy tarqalǵan jerleri Arqa Amerika bolıp, 20 m biyiklikke shekemgi aǵash. Japıraqları 20-25 sm ge shekem uzınlıqta bolıp, keń júrek tárizli, aqshıllaw jasıl reńde. Gúlleriniń uzınlıǵı 4-5 sm bolıp, aq reńde, qızǵıshlaw daqları bar, uzınlıǵı 25 sm ge jetetuǵın sipse basqa jıynalǵan. May ayında gúlleydi. Miywesi gúzde pisedi hám báhárge shekem aǵashında túspey asılıp turadı. Tuqımı ańsat kógeredi, eger báhárde ekken jaǵdayda arnawlı tayarlıqtı talap etpeydi.
Tamır sisteması tereńge ketedi.
16
Qaraqalpaqstan jaǵdayında qattı suwıqlarǵa shıdamaydı. Jaqtılıqtı jaqsı kóredi. Topıraqtıń ónimdarlıǵına hám ıǵallıǵına talapshań. Íǵallıq jetkilikli topıraqlarda júdá tez ósedi.
Katalpanıń aǵashı jeńil, biraq júdá bekkem, tez shirimeydi, sonlıqtan temir jollarǵa shpal ushın, sonday-aq telegraf baǵanalarına, janlı qoralarǵa paydalanıladı.
Kógallandırıwda kóshelerge, parklerge, dem alıw hám oqıw orınları átirapın kóklemzarlastırıwda manzaralı ósimlik retinde paydalanıwǵa boladı.
Akaсiya. Aq akaсiya robiniya tuwısına kirip toǵay ósiriwshilikte, toǵay qorǵaw polasaların jasawda úlken áhmiyetke iye.
Tábiyiy jaǵdayda 20-30 m biyiklikke iye iri aǵash. Baǵanası qaraqońır reńde. Putaqları hám jas shaqaları qońır reńde. Búrtikleri – túr ózgertken japıraq qası bolıp, ótkir ushlı tikeneklerdiń arasında jaylasqan. Japıraqları taq pár tárizli kelip 9-21 oval japıraqshalardan turadı. May ayında gúleydi. Gúlleri aq yamasa qızǵısh reńde, asılıp turıwshı sawsaqqa toplanǵan, júdá xosh iyisli. Miyweleri jalpaq, eki qaqpaqlı, qońır reńde, kóp tuqımlı sobıq. Sentyabr-oktyabr
17
aylarında pisedi hám aǵashında kóp waqıtqa shekem asılıp turadı. Tuqımı kógeriwsheńligin uzaq waqıt (4-5 jıl) saqlaydı. Tamır sisteması tereń ketedi, al qaptal tamırları 15-20 m uzaqlıqqa tarqaladı. Tamırlarında topıraq hawasındaǵı azottı fiksaсiya etetuǵın tamır bakteriyaları boladı.
Jaqtılıqtı súyiwshi ósimlik, sonlıqtan sayada jaman ósedi.
Aq akaсiyanıń aǵashı bekkemligi jaǵınan emen aǵashınan basım keledi. Ol qurılısta, ustashılıq, tokarlıq jumıslarda, pollarǵa parketler tayarlawda qollanıladı.
Aq akaсiya topıraq hám hawa qurǵaqshılıǵına shıdamlı keledi, artıqmash
ıǵallıq keri tásir etedi. Aq akaсiya topıraqtıń qunarlılıǵın asıradı, ásirese onı azot penen bayıtadı. Samalǵa shıdamlı, uzaq waqıt (70-80 jıl) jasaydı. Aq akaсiya jas waqtında júdá tez ósedi.
18
Aq akсiyanı Qaraqalpaqstannıń shorlanǵan topıraqlarında ósiriw múmkin, sonlıqtan onı kógallandırıwda keń qollanıladı.
Gledichiya. Qaraqalpaqstan ushın eń baxalısı qádimgi yamasa tikenli gledichiya bolıp tabıladı.
Qádimgi gledichiyanıń watanı Arqa Amerika. Biziń elimizde 150 jıldan aslam dáwir mabaynında egip kelinedi. Biyikligi 25-30 m iri aǵash. Baǵanası qaraltım-sur, jas shaqaları sur reńde. Baǵanası hám shaqalarında uzın, bekkem kóbinese úshke ayırılǵan tikenekler jaylasqan.
Japıraqları oval tárizli mayda, shetleri tegis. Gúlleri mayda, sarǵısh-jasıl túste, azmaz iyisi bar, qısqa sawsaq tárizli top gúlge toplanǵan.
Gledichiya may ayında gúlleydi. Miyweleri sentyabr-oktyabr aylarında pisedi. Miywsi qaraltım-qońır reńde, kóp tuqımlı sobıq. Ósimlik fitonсidlik qásietke iye. Tuqımı lobiya tárizli, qońır túste, júdá qattı. Kógeriwsheńligin 3-5 jılǵa shekem saqlaydı. tuqımı gúzde qurǵaqlay egiledi. Báhárde ekkende ıssı suwǵa salıp bórttirip egiliwi kerek.
19
Gledichiyanıń tamır sisteması onsha tereńge ketpeydi, biraq kúshli boladı. Kóplegen tamır atpalarınan tamır nartshaların payda etedi.
Salıstırmalı túrde jıllılıqtı súyedi, suwıqqa azlap shıdaydı. Jasaǵan sayın suwıqqa shıdamlıǵı artıp baradı. Jaqtılıqtı jaqsı kóredi. Topıraqtıń shorlanıwına, tıǵızlanıwına hám qurǵaqshılıǵına shıdamlı. Uzaq jasaydı, derlik zıyanlı jánlikler hám zamarrıq kesellikleri menen zıyanlanbaydı. Ushların qırqıp forma beriwge boladı.
Qaraqalpaqstanda gledichiyanı suwǵarılatuǵın jerlerde atız qorǵaw polosaların, toǵay massivlerin payda etiw ushın, kóklemzarlastırıw islerinde keń qollanıwǵa boladı.
Maklyura. Maklyura tuwısı japıraqları túsetuǵın, shaqaları tikenli, eki úyli aǵashlardı óz ishine aladı. Tuwıstıń bir túri – sarǵısh maklyura yamasa θtirik apelsin túri kóbirek ushırasadı.
Kelip shıqqan watanı – Arqa Amerika bolıp, Evropada 1898 – jıldan baslap
ósirile baslaǵan.
Maklyura qolaylı jaǵdayda 20 m biyiklikke shekem jetedi. Baǵanasınıń qabıǵı qalıń, qaraltım-qońır reńde bolıp tereń jarıqlanadı. Shaqaları iyilgen, jas shaqaları jasıl reńde. Dáslep
20
túkli, keyin túksiz japıraq qoltıqlarında uzın tikenekler ornalasqan. Japıraqları pútin, máyek tárizli, iri (uzınlıǵı 15 sm ge shekem) túksiz, ashıq jasıl reńde bolıp, spiral tárizde jaylasqan. Gúlleri jasıl reńdegi shar tárizli top gúlge jıynalǵan. Miyweleri iri (diametri 10-15 sm), shar tárizli top miywe. Sentyabr-oktyabrde pisedi. Tuqımı kógeriwshiligin bir jıl saqlaydı. Báhárde egilgen tuqımı arnawlı tayarlıqtı talap etpeydi.
Jıllılıqtı súyedi. Sayaǵa hám qurǵaqshılıqqa shıdamlı keledi. Topıraqtı nsha tańlamaydı, duzǵa shıdamlı.
Tez ósedi. Ushların qırqıp bezek beriwge boladı. Qaptal tamır hám tamır atpaları arqalı kóbeyiwge uqıplı.
Tamırınan sarı boyaw (sarı sandal dep atalıwshı) alıwǵa boladı. Qaraqalpaqstanda maklyuranı kóklemzarlastırıwda, janlı qoralar dúzetiwde,
atı qorǵaw polosalarına erroziyaǵa qarsı, sayaǵa shıdamlı bolǵanlıqtan toǵay aǵashlarınıń arasına joldaslıq ósimlik retinde keń paydalanıwǵa boladı.
Amorfa. Amorfanıń watanı Arqa Amerika. Paqalları sur reńdegi qabıq penen qaplanǵan 2-3 m biyiklikke shekemgi puta. Shaqaları dáslep az muǵdarda túkler menen qaplanadı soń túkleri bolmaydı. Japıraqları
21