Kógallandırıw

KIRISIW

Sawaplı isti hár kim

hár kúni islewi kerek I.A.Karimov

Keyingi jılları respublika qala hám awıllarınıń zamanagóy kórinisin qáliplestiriw, jol-transport hám qurılıs-kommunikaсiya infrastrukturasın zaman talaplarına say jolǵa qoyıw maqsetinde qala, rayon orayların hám awıl aymaqların kógallandırıw onı abadanlastırıw boyınsha Ózbekstan Respublikası Ministrler kabinetiniń «Respublika elatlı punktlerin abadanlastırıw jumısların shólkemlestiriwdi jetilistiriwdiń is ilajları haqqında» Qararı (Ózbekstan Respublikası Nızam ąÚjjetleri toplamı, 2013 j., 2-san, 26-statya) qabıl etildi.

Ámir Temur babamızdıń "Xan bolsań da, gedey bolsań da baǵ jarat" degen násiyatındaǵıday xalqımız burınnan da baǵ jaratıwǵa, úy qaptalı atızların, bir awıl menen ekinshi awıldı tutastıratuǵın jollardıń eki boyların, jap xám salmalardıń jaǵaların ırǵatılǵan qara tallar, ak terek, jiyde hám tut aǵashları menen shıraylı etip qoyıwdı úrdis etken.

Qaraqalpaqstan Respublikası Ózbekstan mámleketiniń eń arqa zonasında jaylasqan ájayıp hám gózzal tábiyat kórinislerine iye bolǵan ajıralmas bir bólimi bolıp esaplanadı.

Sońǵı 35-40 jıl ishinde júz bergen keskin ekologiyalıq ózgerislerge baylanıslı kóp ǵana unamsız hám unamlı jaǵdaylar kelip shıqtı. Tiykarınan, 1984, 1997, 2000, 2001, 2004-jıllardaǵı suwdıń az bolıwı kóp ǵana tábiyiy baylıqlardıń kemeyip ketiwine sebepshi boldı. Usınday bahalı baylıqlarımızdan biri toǵayzarlar menen baǵlı miyweli shámenzarlarımızdaǵı aǵash hám puta

ósimlikleri.

3

Ótken XX ásirdiń 60-70 jıllarında Qaraqalpaqstanda toǵaylarımız júdá kóp bolıp, olardıń arasınan ótip bolmaytuǵın dárejede tıǵız edi. XX ásirdiń 80 jıllarınan baslap kóplegen toǵayzarlardıń ornınan diyqanshılıq ushın kóplep jerler ashıldi. Bul jerlerdi suwǵarıw ushın suwdıń jetispewshiligi aqıbetinen toǵayzarlardıń quwrap nabıt bolıw jaǵdaylarına sebep boldı.

Aral teńizi hám onıń jaǵalawlarında ekologiyalıq ózgerisler júz berdi, sol sebepli Aral mashqalaları baslandı.

Ekologiyalıq bunday ózgerislerge baylanıslı respublikadaǵı kóllerden, 30 dan aslam úlken, 50 den aslam kishi, jámi 100-150 mıń gektar kóller kewip ketti, toǵaylar 70 mártebe, qamıslıqlar 60 mártebe qısqardı, 115-120 mıń gektar boyanzarlıqlar, bir neshe mıń gektar otlaqlıqlar hám jaylawlar joǵaldı. Hár qıylı túrdegi jabayı hám mádeniy dárilik ósimlikler nabıt boldı. Birneshe on mıńlaǵan júzimzarlar menen baǵlarımız quwrap qaldı.

Sol sebepli házirgi kúnde ósimlik túrlerin saqlap qalıw, qala hám awıllıq elatların abadanlastırıw hám kógallandırıw jumısların keń túrde jolǵa qoyıw búgingi kúnniń aktual mashqalalarınan biri bolıp esaplanadı.

Sonıń menen birge, shól zonalarında espe qumlardıń kóshiwiniń aldın alıw maqsetinde seksewilzarlardıń maydanın keńeytiw boyınsha da bir qatar jumıslar

ámelge asırılmaqta. Mısalı, Respublika boyınsha seksewillerden ibarat mádeniy toǵaylıqlar hár jılı 1300 gektarǵa keńeymekte. Bul ósimlikti mádeniy túrinde kóbeyttiriw menen shól zonası klimatın, yaǵnıy kóshpe qumlardı bekkemlew, belgili muǵdarda shań-duzlardı uslap qalıw hám bunıń nátiyjesinde awıl hám qalalardıń ekologiyalıq jaǵdayın jaqsılaw kózde tutılǵan.

Kópshilik aǵash, puta hám yarım puta ósimliklerimiz atmosfera hawasın tazalaw qásiyetlerine iye. Máselen, ilimpazlardıń izetlewleri boyınsha, 1 ga jerdegi arshazarlar 1 jıl dawamında tabiyatqa 6-14 tonnaǵa

4

shekem kislorod bólip shıǵarıp, 15-20 tonna uglerod oksidleriniń gazların ózine jutadı hám 15 tonnaǵa shekem shańlı duzlardı uslap qaladı. 1 ga toǵaylar hawadaǵı 2 t uglerodtı jutadı hám hawanı 10 mlrd.m3 tan artıq kislorod penen bayıtadı, 1 ga jerdegi tiken japıraqlı aǵashlı ósimlikler jıl dawamında 35 tonnaǵa jaqın shańdı irkedi hám ózinen fitonсid zatlardı ajıratıp turadı. Fitonсidler (grekshe «fiton»-ósimlik hám latınsha –«caedo»-óltiremen sózinen alınıp, bul termin birinshi ret ilimge 1928 - jılı professor B.T.Tokin tárepinen kirgizilgen). B.T.Tokin hám basqa da kóp ǵana ilimpazlardıń izertlewleri boyınsha geypara

ósimlikler ózinen fitonсidlerdi ajıratıp shıǵarıp, kóplegen hár qıylı patogen mikroorganizmlerdi (bakteriyalardı, bir kletkalı organizmlerdi, mikroblardı)

óltiredi hám kóp kletkalı organizmlerge de tásir etedi. Máselen, tuya aǵashı hawadaǵı mikroblardıń sanın 67% ke, mayda gúlli xrizontema-66, сiperus-59, jaylaw raygrası-58, iri gúlli xrizontema-55% ke kemitedi. Bir qatar fitonсid

ósimlikler, máselen, emen, evkalipt, arsha, qaraǵaylar belgili aralıqtan tiri organizmlerge kúshli tásir etedi. Pixta ósimligi fitonсidi kók jótel keselligi tayaqshaların, qarın tifi hám dizenteriya qozdırıwshıların, qaraǵay fitonсidleri Kox tayaqshaların (tuberkulyoz tayaqshaların), qayıń hám tallar altın stafilokokk mikrobların hálsiretedi. Biraq ayırım bagulnik, yasen usaǵan fitonсid ósimliklerdi jataq jaylarǵa, jumıs orınlarına jaqın egiwge de bolmaydı. Sebebi, bul

ósimliklerdiń fitonсidleri adam organizmin jeterli dárejede záhárley aladı. Bunday

ósimliklerdi kóbirek dala, qala hám awıl shetlerine ekkenimiz maqul boladı. Qalalarımızdıń atmosfera hawasında 0,04% ten kóbirek, al al qala shetlerinde - 0,03% uglerod oksidleriniń gazları boladı. Sonlıqtan, qalalarımızda mádeniy baǵlar, qıyabanlar, bulvarlar jaratıw, aǵash, puta, yarım puta, shıraylı ósimliklerdi otırǵızıw, gózzallıq inam etiwshi gúllerdi hám basqa da túrli ósimliklerdi kóplep

ósiriw bul jerdegi hawa quramındaǵı

5

zıyanlı hám záhárli gazlardı ádewir kemeyttiredi, ol jerlerdi taza kislorod gazları menen bayıtadı. Ósip turǵan bálent boylı ósimliklerdiń birlespeleri zıyanlı quyash nurların ózine jutıp, insanlardı hám saya súyer organizmlerdi quyash nurı radiaсiyalarınan saqlaydı hám sayaman wazıypasın orınlaydı.

Jaz aylarında úlken túpli hám úlken shaqalı ósimliklerimiz ashıq maydanlarǵa qaraǵanda júdá kóp kólemde hawalı boladı. Júdá jáziyrama ıssı kúnlerde bul ósimlikler suwlardı puwlandırıp atmosfera hawasınıń salıstırmalı

ıǵallıǵın arttıradı, nátiyjede insanlar ushın jaǵımlı mikroklimat jaratadı.

Shıraylı hám bezewshi qásiyetlerge iye bolǵan ósimlikler dúnyası insanlarǵa psixofiziologiyalıq faktor sıpatında kúshli tásir jasaydı. Máselen, shıraylı aǵashlar hám gózzal tústegi hár qıylı gúlli ósimlikler insanlardıń zeynin ashadı, sharshaǵanın shıǵarıp jiberedi, nerv sistemasınıń kúshli qozıwshańlıǵın toqtatıp, olardı tınıshlandıradı, ház etip dem alıwına jaǵday jaratadı, nátiyjede insanlar arasındaǵı geypara sheshilmey atırǵan óz-ara qarım–qatnaslar jaqsılanıp, aqıl parasatlılıq penen kóp ǵana qıyın máselelerdiń de ańsat sheshimleri tabıladı.

Sonlıqtan geypara qıyın hám áhmiyetli máselelerdiń durıs sheshimin tabıw ushın ótkeriletuǵın májilislerdi tábiyat qoynındaǵı gózzal orınlarda yamasa shıraylı hám bezewshi ósimlikler ósip turǵan orınlarda ótkerilgeni jaqsı nátiyjelerdi beredi.

Ótkerilgen tájiriybeler nátiyjesinde aǵashlardıń shawqımdı uslap qalıw qásiyeti anıqlanǵan bolıp, ilimpazlardıń pikirinshe, aǵashlar dawıstıń 24% in

ózine jutıp, onıń tásir kúshin 74% ke shekem kemeytiw qásiyetine iye ekenligin anıqlaǵan.

Sonıń ushın bizler bul pirli hám keleshekten úmitti kúsheyttiretuǵın iygilikli islerdiń qatarınan orın alatuǵın kógallandırıw jumısların ótkeriwdi tuwrı jolǵa qoyıw maqsetinde

6

bul miynetimizde qısqasha bolsa da terek egiwdiń bir qansha usılların (jolların) bayan etpekshimiz.

JERDI EGISKE TAYARLAW

Tuqımnan, shúllikten yamasa nálden ósiriletuǵın ósimlikler egiletuǵın jerler egisten aldın jaqsılap tayarlanadı. Bunıń ushın ósimlik ósiriletuǵın egislik jer egisten ádewir burınıraq tegislenedi hám jerdiń ónimdarlılıǵına qarap hár bir gektar jerge 40-60 t/ga esabınan jergilikli dáris sonday-aq mineral tóginler beriledi, al egiw mapazı baslanbastan burın (qoldan kelse gúzde) áwele oǵan ajıratılǵan jerdi tegislep hám onıń kunarlılıǵına qarap mineral hám jergilikli tóginler jeterli muǵdarda berilip, jerdi cywǵa qandırıp bolǵannan keyin onı tereń etip súrip qoyǵan maqul. Jerdi tayarlaw, jerge mexanikalıq tásir bolıp ǵana qoymastan, oǵan egiletuǵın nálshege qolaylı jaǵday (ızǵarlıǵına, dem alısına,

ıssılıqtı qabıl etiwine) dóretiwde úlken áhmiyetke iye.

Topıraqtıń qunarlılıǵı onıń kelip shıǵıwına, ıqlım tásirine, ondaǵı mikroorganizmlerge, egiletuǵın ósimliktiń túrine hám jer menen islesiwdiń mádeniyatına tikkeley baylanıslı boladı. Sebebi, jer egiletuǵın eginniń biologiyalıq ózgesheligine qolaylastırılıp tayarlansa, onda ósimlik jerden ózine kerekli zatlardı tolıq ala aladı hám onnan kútken ónim zúráátli boladı. Gezektegi mexanikalıq islew beriw dáwirinde ósimliktiń (nálshe, shúllik, tuqım) ósiwi agrotexnikalıq jaqtan retlestirilip barıladı. Nátiyjede, náldiń belgili bólegi saw kesellikke atılmay ósiwine erisiw támiyinlenedi.

Jerdi súriw gúzde ámelge asırılǵanı abzal hám onıń 30-40 sm tereńlikte súrilgeni maqul. Bul jaǵdayda topıraq gúzgi hám qısqı jawın-shashın, qar suwları menen toyınadı, ondaǵı jabayı shóplerdiń tamırı suwıqtan tońıp óledi, topıraq dem alıw arqalı gazlar almasıp

7

óz qunarlılıǵın jáne de arttıradı. Bunday jerlerdiń shorlılıǵı júdá bálent bolmasa onı báhárde shayıp suwǵarıwdıń zárúrligi de bolmaydı hám onı shúdigarlap, tırmalap, mala basıp aq egiske tayarlay beriwge boladı. Bunday jerlerdi egip bolǵannan keyin dárhal bir-eki mártebege shekem bastırıp suwǵarıladı. Sonda

ǵana jer tolıq qanadı hám nálsheler tez jáne tegis bolıp kógerip shıǵadı.

Aǵashlar otırǵızılatuǵın orınlarǵa shuqanaqlar, al putalar ham yarım puta

ósimlikler ushın qatarlap egiw maqsetinde olar ushın salmalar qazıw kerek. Báhárde otırǵızılatuǵın aǵash ósimlikleriniń jaqsı hám isenimli tutıp ketiwi ushın shuqırshalardı gúzde qazıp tayarlap qoyıw jaqsı nátiyje beredi..

Shuqanaqtı qazǵan waqıtta jerdi eki tárepke bólemiz: joqarı, azıqawqat zatlarına bay topıraq qatlamı ósimliktiń tamır sistemasın kómetuǵınday etip bir tárepke; al tómengi qatlamı bul azıq zatları kemirek bolǵanlıǵı sebepli ekinshi tárepke shıǵarıladı. Onıń menen aǵash otırǵızılǵannan keyin shuqanaqtıń joqarǵı bólimi kómiledi.

Ósimliktiń topıraqtan alatuǵın azıqlıq zatları shártli túrde eki toparǵa: makro hám mikroelementlerge bólinedi. Makroelementler ósimlikke eń kerekli bolıp (azot, fosfor, kaliy, gúgirt, kalсiy, magniy, temir hám t.b.) ósimliktiń fiziologiyasına tikkeley tásir etedi. Al mikroelementler (mıs, сink, alyuminiy, molibden, bor, kobalt hám t.b.) ósimlikke júdá az muǵdarda kerek bolǵanı menen olar ósimliktiń normal ósiwine, keselleniwden saqlanıwına óz tásirin tiygizedi.

Terek egiwde olarǵa tógin beriw tiykarınan 3 usılda júrgizilgeni maqul. Súrim astına, súrilip shúdigarlanǵan jerge egis aldınan hám ósimliktiń vegetaсiya dáwirinde tógin berip azıqlandırıw ónimdarlıqtıń artıwına óz unamlı tásirin tiygizedi.

Organikalıq tóginlerdi beriw norması tiykarınan topıraqtıń mexanikalıq quramına, ondaǵı shirindiler muǵdarına baylanıslı

8

boladı. Kóbinese jergilikli qıylardı tiykarınan shúdigardan soń hár bir gektarǵa 20-25 tonna, al nambarlardı 2,5-3,0 tonnadan bersek boladı.

Mineral tóginler ósimlikler ushın qosımsha azıq retinde isletilip, fosforlı tóginlerdiń 50-70% ti gúzgi shúdigarlaw payıtında, qalǵan 30-40% tin jazdıń ortasında cywǵarıw dáwirinde berilse paydalıraq boladı. Ulıwma mineral tóginlerdiń terek egisinde beriletuǵın norması temendegishe: ammiaklı selitrası - 260-350 kg/ga, ammoniy sulfatı - 140-560, fosforlı tóginler - 470630, kaliy duzı - 150, xlor duzı - 100 kg/ga. Hár bir azıqlandırıwdan soń atız tolıq bastırıp suwǵarılıp turılıwı kerek, sebebi, mineral tóginler jas nálshe (shúllik) tamırların kúydirip jiberiwi múmkin.

NÁL EGIW BOYÍNSHA ULÍWMA TÚSINIK

Terek egiw, ádette, tuqımnan hám shúllikten ámelge asırılıwı múmkin. Tuqımnan egiletuǵın tereklerge: qapaǵash, yasen, aylant, klyon, katalpa, akaсiya, gledichiya, maklyura, amorfa hám t.b. jatadı. Al, shúllikten egiletuǵınlarǵa: tallardıń barlıq túrleri, aq terek, kók terek, qaraqat (smorodina) hám t.b. kiredi.

Sapalı nál (qálemsheni) jetistiriw eń dáslep tayarlanatuǵın nálsheniń (qálemsheniń) sıpatına, olardı tayarlaw hám egiw texnologiyasına, múddetine tereń baylanıslı boladı.

Qálemshe (shúllik) ádette terektiń bir jıllıq nartlarınan tayarlanadı. Bunıń ushın qálemsheler analıq (matochnik) bóliminen ótkir balta yamasa serppeli qayshı (sekator) járdeminde qırqıp alınadı. Awıllıq jerlerde qálemsheler tereklerdiń túbinen shıqqan bir jıllıq nartlarınan yaki bolmasa ótken jılı shabılǵan terektiń túbinen nart shıbıqlarınan kesip alınadı. Shúllik hám qálemshelerdi eki hám kóp jıllıq shaqalardan (tallardan basqa) tayarlawdı usınıs etpeymiz.

9

Qálemshe terek, tal hám jiydeden tayarlanǵanda ádette 20-25 sm uzınlıqta tayarlanıp, onıń túp tárepi qıya ótkir etip kesilip, al ushqı tárepiniń eni 1-2 sm. bolǵanı maqul. Bunday shúllikler standart dep ataladı. Egerde nartlar kórsetilgen (standart) razmerden jińishke bolsa, olardı 15-20 sm uzınlıqta kesip tayarlap óz aldına bir qıytaqta egip teztez suwǵarılıp ayrıqsha tárbiya berilse jaqsı nátiyjege erisiwge boladı (1-súwret).

1-sywret. álemsheniu egiliw tártibi

10