Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

81

Shólleniw hádiysesi menen jeke ilimiy dástúr tiykarında barlıq jerlerde gúres alıp barıw usı kúnniń áhmiyetli máselesine aylanǵan. Bul salada Ózbekstanda házirge shekem belgili dárejede ámeliy jumıslar atqarılmaqta. Ózbekstan Respublikası shólleniwge qarsı gúres Xalıq aralıq konvenciyasına jol qoyǵan.

Onnan tısqarı Respublikada jer hám jer resurslarınan paydalanıwdı tártipke salıw maqsetinde «Ózbekstan Respublikasında Jer haqqında»ǵı nızam qabıl qılınǵan.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.A.Baratov. Tabiatni muhofaza qilish. T. Wqituvchi» 1991.124-155 b.

2.A.A.Rafiqov. Geologik mashqalalar. T Wqituvchi» 1997. 111 b.

3.X.T.Tursunov. Ekologiya asoslari va tabatni muxofaza qilish. Toshkent Universitet 1997. 34-37 b.

4.A.S.Twxtaev. Ekologiya. T. «Wqituvchi» 1998. 50-53 b.

15sanlı lekciya Suw resursların qorǵaw.

Tiykarǵı sorawlar:

1.Gidrosfera túsinigi.

2.Ózbekstanda suwlardıń pataslanıwı hám onıń aldın alıw usılları haqqında

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler:

gidrosfera, smog, mineral, organikalıq, bakterial, biologiyalıq pataslawshı birikpeler, mexanikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq tazalaw usılları.

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Gidrosfera túsinigi, jer júzinde suwlardıń jetispewshiligi hám pataslanıw mashqalaları haqqında aytıw. Suwlardı tazalaw usılların bayan qılıw. Ózbekstanda suwlardıń pataslanıwı hám onıń aldın alıw usılları haqqında túsinik beriw.

Identiv oqıw maqsetleri

1.1.Jer júzinde suwlardıń jetispewshiligin hám onıń insan ómirinde, biosfera tirishiligindegi áhmiyetin ańlaydı.

1.2.Suwlardı tazalaw usılların bir-birinen parıqlaydı.

1.3.Ózbekstanda suwlardıń pataslanıwın taqılay aladı.

1- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Jer júzindegi bar suwlar gidrosferanı payda qıladı. Gidrosfera-degende okean, teńiz, kól, darya, jer astı suwları hám muzlıqlardı óz ishine alǵan Jerdiń suw qabıǵı túsiniledi. Planetamızda dáslep tirishilik suw ortalıǵında payda bolǵan, rawajlanǵan hám tiri organizmler ushın suwdıń áhmiyeti úlken esaplanadı.

Suw tamamlanbaytuǵın resurslarǵa kiredi hám aylanba háreket nátiyjesinde suw zapasları bárhá tiklenip turadı. Jer júzindegi suw tamamlanbaytuǵın resurs bolıwına qaramastan insan tikkeley qollanıwı múmkin bolǵan suw zapasları kútá sheklengen. Gidrosferadaǵı barlıq suwlardıń 96,5 dúnya okeanınıń shor suwlarına tuwrı keledi. Barlıq dushshı suwlardıń úlken bólegi muzlıqlarda (1,73 ) hám jer astı zapaslarında (1,70%) jaylasqan. Sonda aytıw kerek, jer astındaǵı suw zapasları anıq bahalanǵan emes. Jer júzinde házirgi waqıtta insan tikkeley paydalanıwı múmkin bolǵan dushshı suwlar muǵdarı gidrosferadaǵı ulıwma suw kóleminiń shama menen 0,3% ti quraydı. Planetamızda darya hám kól suwları bir tegis bólinbesten hám ayırım regionlarda suw tamamlanatuǵın hámde júdá áste tiklenetuǵın resurs esaplanadı.

Dúnya xalqı tez pát penen ósip baratırǵan házirgi waqıtta 800 mln. nan aslam adam suw jetispewshiligi sharayatında jasaydı hám 60% nan aslam xalıq sapalı ishimlik suwı menen támiyinlengen emes.

Biosferadaǵı processler hám insanlar ómirinde suwdıń áhmiyeti júdá úlken esaplanadı. Adamlardıń kúndelik tirishiliginiń suwsız kóz aldıǵa keltirip bolmaydı. Suwdıń (suyıq, gaz

82

sıyaqlı, qattı) bolıwı túrli jaylardıń hawa -rayı hám klimat sharayatınıń qáliplesiwinde áhmiyetli rol oynaydı. Fotosintez processti suw qatnasıwında ámelge asadı. Suw tiri organizmler ushın birlemshi tirishilik ortalıǵı esaplanadı. Insan organizminiń 60% ten artıǵı, ayırım bir ósimlikler 85% ten 95% ke shekem suwdan ibarat. Gósh quramınada suw-50%, sútte 87-89%, ovoshlarda 8095% ke jetedi.

Jer júzinde házirgi suw jetispewshiliginiń tiykarǵı sebepleri dushshı suw derekeleriniń materikler hám ayırım mámleketler boyınsha nadurıs bóliniwi hám awıl xojalıǵı sanaat kárxanalarında suwdan únemsiz paydalanıwı bolıp tabıladı.

1 tonna paxta alıw ushın 10000 tonnaǵa shekem, 1 tonna jasalma kauchuk alıw ushın 300 tonnaǵa shekem, 1 tonna nikel alıw ushın 4000 tonnadan aslam suw sarıplanadı. Xojalıq talaplar ushın qollanılatuǵın suwdıń ortasha muǵdarı da asıp barmaqta. Máselen: dúnya boyınsha qalalarda ortasha kúndelik suw sarıpı xalıq jan basına 200 litrdi qursa, bul kórsetkish Tashkentte 700, Moskvada 800 litrdi quraydı. Suwlardıń sanaat hám maishiy shıǵındılar menen pataslanıwı da suw jetispewshiliginiń tiykarǵı sebeplerinen biri.

Suwdıń pataslanıwı degende -onıń quramında sapasın tómenletiwshi jat birikpelerdiń barlıǵı túsiniledi.

Suwlardı pataslawshı tiykarǵı dereklerge-sanaat kárxanaları hám maishiy xojalıqtan shıǵatuǵın aǵım suwlar: neftti qayta islew kárxanalarında islep shıǵatuǵın suwlar: transprorttıń taslandı suwları: qalalardan hámde ximiyalıq preparatlar hám sharwashılıq komplekslerinen aǵıp shıǵatuǵın tazalanbaǵan suwlar h.t.b. kiredi.

Neft hám neft ónimleri, jasalma juwıw preparatları, fenollar, pestitsidlar, reńli metallar, quramalı ximiyalıq preparatlar suwdı pataslawshı tiykarǵı birikpeler esaplanadı.

Aǵım suwlarǵa túsetuǵın mineral, organikalıq, bakterial hám biologiyalıq pataslawshı birikpeler ajıratıladı.

Mineral pataslawshılar - ósimlik hám haywanlardıń qaldıqları, adam hám haywanlardıń fiziologiyalıq shıǵındılarınan ibarat.

Bakterial hám biologiyalıq pataslawshılar - tiykarınan maishiy aǵım suwlarda bar. Planetamızda suwlardıń pataslanıwı nátiyjesinde hár jılı 500 millionnan aslam adam túrli awır keselliklerge shalınadı.

Suwlardıń jetispewshiligi sharayatında olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw hám aǵım suwlardı tazalap, qayta isletiwdi támiyinlew úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Aǵım suwlardı mexanikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq tazalaw usılları bar. Mexanikalıq usılda - suwlardı mineral hám organikalıq zatlardan tazalanadı.

Ximiyalıq usılda - aǵım suwlarǵa túrli ximiyalıq birikpeler qosılıp, zıyanlı zatlar menen reakciyaǵa kiritilip (shıǵındılar shókpe halına túsiriledi) tazalanadı. Biologiyalıq tazalaw usılı - qollanılǵanda organikalıq pataslawshılar bakteriyalar hám mikroorganizmler járdeminde mineralizaciya qılınadı. Biologiyalıq tazalaw suwǵarıw maydanları, biologiyalıq háwizlerde ámelge asırıladı. Biologiyalıq tazalawdan soń suw xlor járdeminde dezinfekciya qılınadı hám ondaǵı hámme bakteriyalar nabıt boladı.

Jer júzi xalqın sapalı ishimlik suwı menen támiyinlewde jer suw astı suwlarınıń áhmiyeti úlken esaplanadı. Túrli mámleketlerde, usınıń menen birge Ózbekstanda grunt suwları, artezian suwları hám mineral suwlar úlken muǵdarda ishimlik ushın isletiledi. Mineral suwlar shıqqan jerlerde arnawlı emlewxanalar qurıladı. Házirgi kúnde jer astı suwlarınıń tártipsiz qollanılıwı, túrli derekler tásirinde pataslanıwı asıp barmaqta.

Ishimlik suwlardıń bahalı deregi jer astı suwların qorǵaw hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıwdı támiyinlew eń áhmiyetli ekologiyalıq mashqalalardan biri.

Suwlardaǵı 1300 den aslam zıyanlı birikpelerdiń REM ları hám kárxanalar ushın aǵımlardı taslawdıń jol qoyılǵan shegaraları belgilengen. Kárxanalar suwlardıń belgilengen limitden zıyat islengeni hám aǵımlardı taslawdı normadan asırǵanlıǵı ushın járiyma iye bolǵan tólemler tóleydi.

Dúnya okeanlarınıń pataslanıwı sońǵı jıllarda dúnya júzlik áhmiyetine iye bolǵan ekologiyalıq mashqalaǵa aylandı.

83

Teńiz hám okeanlar tiykarınan neft ónimleri sanaat hám maishiy aǵımlar, awır metallar, radioaktiv birikpeler hám basqalar menen pataslanadı. Orta jer teńizi-jer júzindegi eń pataslanǵan teńiz esaplanadı.

Okean betiniń neft menen qaplanıwı «okean - atmosfera» diziminde óz-ara baylanıslıqtıń buzılıwına hám jer júzinde kislorodtıń tiykarǵı dereklerinen biri bolǵan jasıl ósimlikler - fitoplanktoonnıń nabıt bolıwına alıp keledi. Bul óz gezeginde okeandaǵı biologiyalıq ónimdarlıqtıń azayıwına sebep boladı.

Dúnya okeanlarınıń pataslanıwı tek ǵana global ekologiyalıqqa emes, bálkim sotsial aqıbetlerge de alıp keliwi anıq.

Orta Aziya jabıq ortalıq (dúnya okeanı menen baylanıspaǵan) bolıp, jer júzinde suw jetispeytuǵın qurǵaqshıl regionlardan esaplanadı. Orta Aziyanıń tegislik bóleginde puwlanıw jıllıq jawın muǵdarınan úlken suw baltınǵa teń bahalanadı.

Orta Aziyanıń jer ústi hám jer astı suw resurslarına sheklengen hám aqılǵa muwapıq paydalanıwdı talap qılınadı. Eki tiykarǵı darya - Sirdarya hám Amudaryanıń suwları derlik tolıq ózlestirilgen. Jer astı suwları da bara - bara kóbirek isletilmese. Házirde jer astı suwları imkaniyatınıń 52F qollanılmaqta.

Ózbekstan Respublikası iri suwǵarılatuǵın diyxanshılıq rayonlarınan biri esaplanadı. Ázelden bul ulken regionda qol miynet hám mol suw talap qılınatuǵın eginler - paxta hám salı jetistirilip kelingen.

Ózbekstan jerleri tiykarınan Amudarya, Sirdarya, Zarafshan, Qashqadarya, Surxandarya, Shırshıq hám Ohangaran daryaları suwları menen suwǵarıladı. Dáryalar suw aǵımın tártipke salıw ushın respublikada 53 suw saqlaǵıshı qurılǵan. Barlıq qollanılatuǵın suwlardıń 85% awıl xojalıǵına 12% sanaatqa hám 3%maishiy - kommunal xojalıqqa durıs keledi.

Suwlardıń pataslanıwı da áhmiyetli ekologiyalıq mashqalalardan biri bolıp esaplanadı. Ózbekstannıń tiykarǵı daryaları Qirǵiziston, Tadjikistan hám Túrkmenstan regionlarınan pataslanıp keledi.

Daryalar suwı - sharwashılıq kompleksi, maishiy-kommunal aǵımlar, sanaat aǵımları hám úlken kólemde kollektor - drenaj suwları menen pataslanadı. Suwlarǵa pestitsidler hám záhárli ximiyalıq birikpelerdiń kóplep túsiwi nátiyjesinde respublikanıń ayırım regionlarında ishimlik suw mashqalası keskinlesip ketti.

Ásirese, Qaraqalpaqstan Respublikası hám Xarezm walayatında ishimlik suw sapasınıń jamanlıǵı keselliklerdiń artıwı, ólimniń kóbeyiwine alıp keledi. Sońǵı jıllarda jer astı suwları sapasınıń tómenlewi baqlanbaqta. Ferǵana - Marǵulan sanaat rayonında neft ónimi hám fenollar menen jer astı suwınıń pataslanıwı REM (ruqsat etilgen muǵdar) nan júz barabarına shekem artıqlıǵı anıqlanǵan. Tashkent walayatında da jer astı suwlarınıń jergilikli kútá joqarı pataslanıwı bayqaladı.

Respublikamızda suwlardan aqılǵa muwapıq paydalanıw maqsetinde aldıńǵı shet el tájiriybeleri engizilmekte. Tamshılap suwǵarıw, suwlardan tákirarlı paydalanıw, aǵımlardı tazalaw usılıdan esaplanadı. Suw jaǵalarına túsetuǵın sanaat aǵımları keyingi 5 jıl ishinde 2 yarım márte azayǵan. Suwlardı normasınan artıq pataslanǵanı ushın járiyma hám tólemler belgilengen.

Ózbekstan Respublikasında suwdan paydalanıw arnawlı nızam tiykarında ámelge asırıladı. Suw haqqındaǵı hám suwdan paydalanıw» tuwralı nızam 1993 jıl 6 mayda qabıl qılınǵan. Aral hám Aral boyındaǵı ekologiyalıq jaǵdaydıń keskinlesiwi jáháán jámiyetshiligin táshwishke salmaqta.

Jaqın ótmishte dúnyadaǵı eń iri kóllerden esaplanǵan Aral teńizi tezlik penen quwrap barmaqta. Aqırǵı 30 jıl ishinde teńiz kólemi 16 metrge tómenlegen hám suw kólemi 1062mıń km2 ǵa túsip qalǵan. Aral teńiziniń qurıwına tiykarǵı sebep Amudarya hám Sirdarya suwlarınıń keskin azayıp ketiwi bolıp tabıladı. Suwǵarılatuǵın jerler maydanınıń artıp barıwı Aral teńiziniń táǵdirin sheship qoydı. Aral teńiziniń qurıwı Aralboyı regionındaǵı sotsial-ekologiyalıq jaǵdaydıń awırlasıwına alıp keldi.

Hár jılı Araldıń qurǵaǵan túbinnen millionlap tonna duz hám shań kóterilip, júdá úlken regionda hawa topıraqlardıń pataslanıwına alıp kelmekte. Xalıq ortasında keselleniw hám ólim

84

kórsetkishleri joqarı dárejege jetken. Aral teńizin ásil jaǵdayına qaytarıw mashqalası tartıslı esaplanadı. Z.M.Akromov hám A.A.Rafikovlardıń pikirinshe barlıq suw resursları tiykarında teńizdi tiklew ushın zıyat suw joq. Aral mashqalasın sheshiw ushın túrli proektler,qánigeleriniń pikirleri bar. Máselen: Sibir daryalarınıń suwın keltiriw,Kaspiy teńizinen suw alıw sıyaqlı proektler. Álbette qaysı ilimiy kózqarastıń durıslıǵın waqıt kórsetedi. Jaqın keleshektegi tiykarǵı hám real wazıypa Aral teńiziniń kólemi 30-33metr biyiklikte saqlap qalıw esaplanadı. Bunıń ushın teńizge hár jılı keminde 20km3 cuw jetip barıwın támiynlew zárúr. Aral hám Aralboyı mashqalaların sheshiwde Oraylıq Aziya mámleketleri birgelikte jumıs alıp barmaqta. AQSh, Yaponiya, GFR, Franciya hám basqa rawajlanǵan mámleketler,BMT, Jáhán banki hám basqa túrli mámleket hám mámleketlik emes xalıq-aralıq shólkemleri bul ásir mashqalasın nátiyjeli sheshiwge óz úleslerin qospaqta.

Colay etip, adamzat jámiyetinde suwdıń ornın basatuǵın basqa hesh qanday resurs joq. Bul bolsa suwdıń bahlı ekenliginen derek beredi. Keleshekte taza suw jetispewshiligi sezilse, insaniyat bir qansha qosımsha sharalar kóriwge májbúr boladı. Bunday sharalar qatarına muzlıq suwlardan paydalanıw, teńiz hám okean suwların dushshılastırıp paydalanıw hám jawın suwlarınan paydalanıw sıyaqlı wazıypalar kiredi.

Paydalanǵan ádebiyatlar

1.P.Baratov. Tabiatni muhofaza qilish T. "Wqituvchi" 1991

2.R.Tlewov, B.Allamuratov, A.Matchanov h.t.b. Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw.

N.Bilim, 2005

3. Qarshibaev T., Qarshibaeva G. Ekologiya fanidan maxsus sirtqi bwlim talabalari uchun wquv uslubiy majmua. Gulistan, 2005

16-sanlı lekciya

Ósimlikler dúnyasın qorǵaw. Kemeyip baratırǵan hám qorǵawǵa alınǵan jerler.

Tiykarǵı sorawlar:

1.Ósimliklerdiń biosfera hám insan tirishiligindegi áhmiyeti.

2.Ósimliklerdi qorǵaw hám «Qızıl kitap» haqqında tusinik.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler:

ósimlik, qorǵaw, Qızıl kitap, biosfera, bakteriyalar, topıraq

1 - tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Ósimliklerdiń biosfera hám insan tirishiligindegi áhmiyetli studentler sanasına sińdiriw. Ósimliklerdiń qorǵanıwı hám «Qızıl kitap», onıń áhmiyetin jaratıp beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1.Ósimliklerdiń biosfera hám insan tirishiligindegi áhmiyetin, rolin túsinedi, mazmunın ańlap jetedi.

1.2.Qızıl kitap» ne ekenligin hám onıń áhmiyetin biledi.

1-tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Ósimlikler Jer júzindegi tirishiliktiń tiykarı esaplanadı. Planetamızda 500 mıń nan aslam ósimlik túrleri bar. Ósimliklerdiń tábiyat hám insan tirishiligindegi áhmiyetine qaray bir neshe toparlarǵa bóliniwi múmkin. Suw ósimliklerinen insan az paydalanadı, biraq olar tábiyatta kislorod hám azıq deregi esaplanadı. Bakteriyalar, ayırım zamarrıqlar hám suw otları topıraqta da kóplep ushıraydı. Olar topıraqtıń ónimdarlıq qásiyetine tásir kórsetedi, organizmler qaldıqların ıdıratadı. Túrlerge eń kambaǵalı jer astı ósimlikleri tiykarınan bakteriyalardan ibarat bolıp, 3 km hám onnan artıq tereńlerde de ushıraydı. Jer ústi ósimlikleri túrlerge eń bay sonday-aq eń kóp qolllanılatuǵın hám insannıń kúshli tásiri astındaǵı ósimlikler.

85

Ósimlikler fotosintez processi nátiyjesinde hawadan karbonat angidrid gazın jutıp kislorod shıǵaradı hám jılına 200 milliard tonnadan artıq organikalıq ónim dóretedi. Insan hám haywanlar tirishiliginde tiykarǵı azıq kislorodtıń deregi bolǵan ósimliklerdiń áhmiyeti úlken.

Biosfera biomassasınıń eń úlken bólegi toǵaylarda toplanǵan. Toǵay biocenozınıń barlıq komponentleri óz-ara hám qorshaǵan ortalıq penen tıǵız baylanısqan. Toǵaylarda bahalı haywan hám ósimlik túrleri jámlengen. Aǵashtan insan talabı ushın zárúr bolǵan 20 mıńǵa jaqın túrli ónimler alınadı. Insan tirishiliginde dárilik ósimlikler de áhmiyetli rol oynaydı.

Sonnan 6000 túrinen insan kúndelik tirishiliginde paydalanadı. Bunıń 1500 túri dárilik ósimlik sıpatında áhmiyetke iye.

Ózbekstanda 4 mıńnan artıq jabayı ósimlik túrleri bar bolıp, sonnan 577 dárilik ósimlikler, 103 túri boyaw ósimlikler, 560 túri efir maylı ósimlikler esaplanadı. Qalalarda jasıl ósimlikler hawanı tazalaydı, estetikalq zawıq beredi. Dalalardı samallardan qorǵaydı. Insannıń ósimliklerge unamlı hám unamsız tásiri ajıraladı. Toǵaylardı tiklew, kóklemzarlastırıw ósimliklerdiń paydalı sortların jaratıw hám basqalar unamlı tásirge kiredi.

Insannıń unamsız tásiri aqıbetinde aqırǵı 10 mıń jıl ishinde planetamızdaǵı toǵaylardıń 2/3 bólegi joq qılınǵan, kóplep qımbatlı ósimlik túrleri joǵalıp ketken. Házirgi waqıtta toǵaylar maydanınıń keskin qısqarıwı processleri dawam etpekte. Jańa jerlerdi ózlestiriw, qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı aqıbetinde kúnine júzlep ósimlik túrleri joǵalmaqta.

Jer júzindegi hámme biologiyalıq túrler kerekli hám olar ózine tán ekologiyalıq mákandı iyeleydi. Ekodizimlerde organizmler qanshelli ráń-báráń bolsa, onıń sırtqı tásirge shıdamlılıǵı da sonshelli kúli boladı. Sonıń ushın biosfeadaǵı bar ráń-báráńlikti saqlap qalıw tábiyattı qorǵawdıń tiykarǵı wazıypalarınan esaplanadı.

Biosferadaǵı teń salmaqlılıqtı saqlap qalıwda ósimliklerdi, haywanlardı qorǵaw hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Bul maqsetke erisiwi ushın túrli ilájlar ótkiziledi.

XIX - ácirden baslap qorıqxanalar, milliy baǵlar, mámleket zakaznikleri shólkemlestiriw iskerligi jedellesken. Bunday ayırıqsha qorǵalatuǵın regionlarda joǵalıp baratırǵan bahalı ósimlik hám haywanlar qorǵaladı. Bahalı hám joǵalıp baratırǵan túrlerdiń qozǵalıwına itibardı kúsheytiriw ushın 1966 jılı tábiyattı qorǵaw xalıq-aralıq shólkemi tárepinen xalıq-aralıq Qızıl kitap shólkemlestirilgen. Ayırıqsha iri mámleketler óz Qızıl kitabı na iye. Qızıl kitap tek ǵana qáwip derekshisi bolıp qalmay, bálkim háreketleriniń dástúri de bolıp tabıladı.

Qızıl kitap ayırım walayatlar, mámleketler yamasa pútkil dúnya boyınsha kekleshekte qáwip astında turǵan ósimlik hám haywanlar haqqında maǵlıwmatlarǵa iye bolǵan rásmiy hújjet esaplanadı. 1948 jıl BMT nıń YuNESKO usınısı menen tábiyattı hám tábiyiy resurslardı qorǵaw xalıq-aralıq shólkemi dúzildi. Usı shólkemge arnawlı komissiya dúzilip, jer júzinde joǵalıp baratırǵan hám bahalı ósimlik, haywan túrlerin anıqlaw hámde olardı saqlaw, tiklew dástúrin islep shıǵarıw tapsırıladı. 194854 jılları komissiya joǵalıw qáwpi astındaǵı haywanlar dizimin dúzip shıqtı. Bunıń ushın arnawlı talaplar islep shıǵıldı. Qabıl qılınǵan talaplar tábiyattı hám tábiyiy resurslardı qorǵaw xalıq-aralıq shólkemi tárepinen maqullanıp, qorǵawǵa alıw ushın ósimlik hám haywan túrlerin ayırım talaplarǵa ajıratqan halda Qızıl kitap jaratıwǵa tiykar boldı. 1966 jılı stol ústinde paydalanatuǵın kalendar sıpatında túrli reńlerge iye bolǵan betlerden ibarat birinshi xalıq-aralıq Qızıl kitap basıp shıǵarıldı.

1978 jılda Ózbekstan Ilimler Akednmiyasınıń Ilimiy Keńesi Ózbekstan Qızıl kitap tıń birinshi gezegine 22 túrdegi sút emiziwshiler, 33 túr quslar, 5 túr jer bawırlawshılar, 5 túr balıqlar kiritilgen. Kitapta haywanlar sanı, onıń ózgeriw sebeplerine, ayırım túrlerdiń jaǵdayı hám olardıń kóbeyiwine, qorǵaw boyınsha belgilengen hámde mólsherlengen ilajlarǵa ayrıqsha itibar berilgen. Qızıl kitap tıń haywanat dúnyası bólegi ÓzIA nıń Zoologiya hám parazitologiya institutı juwapkershiligine júkletilgen. Házirshe bul kitapqa tek omırtqalı haywanlar haqqında maǵlıwmatlar keltirilgen. Ózbekstan Qızıl kitabı nıń 2 gezegine mámleket qorǵawına alınǵan jabayı haldaǵı joǵalıp ketiw qáwpi astında turǵan 163 túr ósimlik kiritilgen. Bul kitapqa kiritilgen ósimlik túrleri tábiyattı qorǵaw xalıqaralıq shólkemi tárepinen islep shıǵarılǵan klassifikaciyası boyınsha 4 kategoriyaǵa ajıratıladı. Olar tómendegilerden ibarat:

86

1. Joǵalǵan yamasa joǵalıw aldındaǵı túrler:

Bir neshe jıllar dawamında tábiyatta ushıratılmaǵan, biraq ayırım jıynap alıw qıyın bolǵan jaylarda ǵana yamasa mádeniy sharayatta saqlanıp qalıw itimalına iye bolǵan ósimlik túrleri.

2. Joǵalıp baratırǵan túrler:

Joǵalıp ketiw qáwpi astında turǵan, saqlanıp qalıwı ushın arnawlı talap etetuǵın túrler.

3.Bahalı túrler: málim kishi maydanlarda ózine tán sharayatlarda saqlanıp qalǵan hám tez joǵalıp ketiwi múmkin bolǵan hám qatań baqlawdı talap etiwshi túrler.

4.Azayıp baratırǵan túrler: málim waqıt ishinde sanı hám tarqalǵan maydanları tábiyiy sebepler boyınsha yamasa insanlar tásiri astında qısqarıp ketip atırǵan túrler. Házirgi waqıtta bunday ósimlikler hár tárepleme qadaǵalanıp turıwdı talap etedi.

Qızıl kitap tıń jańa baspasında qorǵanıwǵa alınǵan ósimlik túrleriniń sanı 300 ge baradı. Respublikamız Qızıl kitab ın hár 5 jılda jańalap turıw kózde tutılǵan. Ósimlikler dúnyası

ÓzIA Botanika ilimiy islep shıǵarıw Orayı ilimpazları tárepinen jazıldı.

Qızıl kitapda ósimliktiń hár bir túriniń atı, qaysı tuqımlasqa tiyisliligi hám qısqasha táriypi, tarqalıwı haqqında, sxematikalıq kartada ósiw jeri kórsetilgen. Ilimiy maǵlıwmatlar hám jeke baqlawlar tiykarında túrlerdiń tábiyattaǵı muǵdarı hám usı túr aralıqnıń ózgeriw sebepleri keltirilgen.

Juwmaqlastırıp aytqanda Qızıl kitaptıń mazmunı sonda, olar ósimlik hám haywanat dúnyasınıń bahalı, joǵalıp ketiw qáwpi astındaǵı túrleri haqqında maǵlıwmat beriwshi hújjet.

Onıń wazıypası - jámiyetshilik hám mámleket atqarıw komitetlerin tábiyattı qorǵaw mashqalasına tartıwdan hám túrler genofondın saqlap qalıwǵa járdemlesiwden ibarat.

Respublika tábiyiy florasınıń ayırım bóleginen xalıq xojalıǵı talapları ushın aqılǵa muwapıq paydalanbay atır. Aqıbette olardan kópleriniń tábiyiy zapasları keskin dárejede azayıp, joǵalıp ketiw qáwpi tuwılǵan. Bularǵa dúnyaǵa danǵı ketken lala hám sállegúller, sanaat talabı ushın shiyki - zat sıpatında jıynap alınıp atırǵan saponin saqlawshı bahalı ósimlik-etiw,áhmiyetli dárilik ósimlikbazulbań (lagoxillus), azıq-awqat ósimligi-anzur piyaz sıyaqlılar mısal boladı. Ósimliklerdiń azayıp ketiwine adamlardıń tábiyatqa kóplep shıǵıp sayır qılıwları da sebep bolmaqta. Máselen: Chimgan (Tashkent átirapında) daǵı qızıl lala, sállegúl, shirach hám usıǵan uqsas sulıw gúllerdi áyni waqıtta júdá az ushıratıw múmkin. Ayırım shaxslar dárilik hám azıqawqat ósimliklerdiń piyazların, túyneklerin, tamırpaqalların ruqsatsız qazıp alıp, jabayı ósimlikler dúnyasına aytarlıqtay zıyan keltirmekte. Tábiyatqa, sonday aq ósimlikler dúnyasına derlik jawızlarsha múnásebette bolıwǵa shek qoyıw waqtı keldi. Tábiyat baylıqların qorǵaw hám kóbeytiriw hámmemizdiń tiykarǵı wazıypamız bolıwı tiyis.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.V.A. Radkevich, Ekologiya. Minsk, «Vısshaya shkola. 1983, 56-76 b.

2.N.M.Chernova, A.M.Bılova. Ekologiya. M.Prosveshenie, 1988. 36-44 b.

3.A.S.Tuxtaev. Ekologiya. T.Wqituvchi, 1998. 36-45 b.

17-sanlı lekciya

Haywanat dúnyasın qorǵaw. Ózbekstanda arnawlı qorǵawǵa alınǵan jerler.

Tiykarǵı sorawlar:

1.Haywanlardıń biosfera hám insan ómirindegi áhmiyeti.

2.Haywanlardı qorǵaw jolları haqqında.

3.Qorıqxana, mámleket buyırtpashıları haqqında tusinik.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler:

Haywanat dunyası, qorıqxana, biosfera, toǵay, Qızıl kitap,

1. tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

87

Studentlerge haywanlardıń biosfera hám insan ómirindegi áhmiyeti haqqında túsinik beriw. Haywanlardı qorǵaw jolları haqqında pikir júritiw. Qorıqxana, mámleket buyırtpashıları haqqında maǵlıwmat beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1. Haywanlardıń biosfera hám insan ómirindegi rolin túsinedi.

1.2 Haywanlardı qorǵaw jolların biledi. Qorıqxana hám mámleket buyırtpaları parqına jetedi.

1 -tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Haywanlar biomassası tiri jánlikler biomassasınıń 2 procentin qurawına qaramastan olar biomferadaǵı zat almasıwı, basqa túrli processlerde áhmiyetli rol oynaydı. Biosferadaǵı anıqlanǵan haywan túrleriniń sanı 1,5 mln. nan asadı. Ápiwayı haywanlar topıraq payda bolıwında áhmiyetli rol oynaydı. Haywanlar ósimlikler ómirine de úlken tásir kórsetedi. Hár bir haywan túri biosferada óziniń ekologiyalıq áhmiyetke iye, insan ushın haywanlar awqat ónimi, shiyki zat deregi, úy haywanları porodaların jaqsılaw hám estetikalıq zawıq deregi esaplanadı.

Haywanlardıń 1 mln. nan aslam túri nasekomalarǵa tuwrı keledi. Nasekomalar ósimliklerdi shańlaydı, quslar, basqa omırtqalı haywanlar, insan ushın azıq deregi. Jer júzindegi haywanlar biomassasınıń 95 procentten artıǵı omırtqasızlarǵa tuwrı keledi. Omırtqalı haywanlar ishinde sút emiziwshiler, quslar, balıqlar, jer bawırlawshılar eń úlken áhmiyetke iye. Dúnya okeanında haywanlar biomassası ósimlikler biomassasınan úlken.

Jer júzinde insan ushın zıyanlı bolǵan jırtqıshlar, túrli kesellik tarqatıwshı haywanlar, eginlerdiń zıyankesleri hám mavjúddir. Insannıń tikkeley tásiri nátiyjesinde aqırǵı eki júz jıl ishinde 300 den aslam sút emiziwshiler hám quslar túrleri joq qılınǵan. Toǵaylardıń kesiliwi, jerlerdiń ózlestiriliwi, tirishilik ortalıǵınıń pataslanıwı arqalı insan keń kólemde haywanat dúnyasına janapay tásir kórsetedi.

Ósimlik hám haywanlardı qorǵaw tek ǵana tabıslı alıp barılıwı múmkin.

Kóship júriwshi haywanlar. Dúnya okeanı haywanat hám ósimlik dúnyası, ayırım daryalarda jasawshı ósimlik hám haywanlar mámleketler aralıq kelisiw jolı menen qorǵaladı.

1992 jılı Rio-de Janeyroda biologiyalıq hár túrlilikti saqlaw xalıq-aralıq konvenciyası qabıl qılındı. Ósimlik hám haywanlardı qorǵaw ayrıqsha arnawlı nızamlar arqalı qadaǵalanadı.

Ózbekstan Respublikası ózine tán ósimlik hám haywanat dúnyasına iye. Sońǵı jıllarda insannıń xojalıq iskerligi nátiyjesinde flora hám fauna unamsız tásiri kúsheydi. Ózbekstanda barlıq 400 mıń nan aslam ósimlik túrleriniń 10-12 procenti qorǵawǵa mútáj. Toǵay resursları sheklengen. Eń qımbatlı taw toǵaylarınıń maydanı on eselep qısqarıp ketken. Tábiyiy jaylawlardıń jaǵdayı tómenlesken.

Ózbekstan faunası 682 túr omırtqalı haywanlar hám 32484 túr omırtqasız haywanlar túrlerinen ibarat (D.A. Azimov, 1995). Ele tolıq úyrenilmegen omırtqasız haywanlar ishinde qorǵawǵa mútájleri ajıratılmaǵan.

Joqarıda aytılǵanınday 1983 jılı járiyalanǵan «Ózbekstan Qızıl kitabı»na omırtqalı haywanlardıń 63 túri kiritilgen bolıp: balıqlar-5 túr: quslar-31 túr: sút emiziwshiler-22 túr: jer bawırlawshılar-22 túrden ibarat. Ózbekstanda turan jolbarsı, qızıl qasqır, gepard, jol-jol giena sıyaqlı túrler qırılıp ketken. Ústyurt qoyı, burma shaqlı eshki, qar barsı, buxara suwını hám basqa ayırım túrler joǵalıw aldında tur.

Aral teńiziniń qurıwı, daryalar suwınıń pataslanıwı hám suw saqlaǵıshlarınıń qurılısı kóplep qımbatlı balıq túrleriniń azayıwına alıp keledi. Ózbekstnda hár jılı on mıńlap, túrli haywanlar ańlanadı. Ruxsatsız ań ayırım bir bahalı túrlerdiń joǵalıp ketiwine sebep bolmaqta. Ózbekstanda bahalı ósimlik hám haywanlar nızam tárepinen qorǵaladı hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw, qorǵaw ushın hár qıylı ilajlar kórilmekte.

Qorıqxana degende - insannıń xojalıq iskerligi pútkilley qadaǵan etilgen, tábiyiy kompleks ásil halında saqlanatuǵın zonalar túsiniledi.

Qorıqxana qurǵaqlıq hám suw jaǵalawınıń xarakterili tábiyiy landshaftları bolǵan belgili bir bir maydan bolıp, tábiyattı qorǵawdıń eń nátiyjeli formalarınan biri esaplanadı.

Qorıqxanalardıń tiykarǵı wazıypası-tábiyattıń dıqqatına ılayıq, qımbatlı landshaftların jámiyet mápleri ushın saqlawdan ibarat. Qorıqxana regionlarınan xojalıqta paydalanıw, hátteki

88

pishen orıw, ań qılıw, balıq tutıw, zamarrıqlardı teriw ulıwma qadaǵan etiledi. Onıń regionlarındaǵı kompleksler tábiyiy halında saqlanadı. Bul jerde tábiyat bir pútkil halında úyreniledi. Qorıqxana regionları hár qıylı haywan hám ósimlik túrlerin awlanatuǵın haywanlardıń muǵdarı hám genetikalıq fondın saqlaw ushın xızmet qıladı. Mámleketimizdegi hámme qorıqxanalar ilimiy shólkemler esaplanadı. Bul jerlerde bárhá ilimiy-izertlew jumısları alıp barıladı.

Ózbekstanda birinshi qorıqxana 1926 jılda Zomin rayonınıń Jizzax Toǵay xojalıǵına qaraslı «Guralash»taw arsha qorıqxanası atı menen shólkemlestirilgen. Ol keyin ala Zomin taw toǵay qorıqxanası atı menen qayta tiklengen. Házirde bizde 9 qorıqxana bar bolıp, olarǵa tómendegiler kiredi:

Milliy baǵlar, (parklerde) landshaftlar qorǵanadı hám xalıq ta dem alıwı múmkin.

Respublikamızda 2 milliy baǵ bar bolıp:

1.Zomin xalıq baǵı.

2.Ugom-Chatkal milliy baǵı.

Zomin xalıq baǵında dem alıw, sport oyınları hám turizm menen shuǵıllanıwı menen birge landshaftı-ol jerdegi arshazarlar, otlaqlar, haywanlar hám tábiyattıń ájayıp úlgileri qorǵawǵa alınǵan. Teńiz kóleminen 1000-4030 m biyiklikte jaylasqan.

Ol Tyanshannıń batıs bólegi dizimindegi Ugom-Chatkal tawları janbawırların iyelep jatadı.

Teńiz kóleminen 1000-3200m biyiklikte jaylasqan. Bul milliy baqta respublikada hám xalıq-aralıq sport jarısların ótkeriwde, ásirese Tashkent qala xalqınıń dem alıw ornı esaplanadı. Bunnan tısqarı Milliy baǵ regionında ǵozazarlar, arshazarlar, alıp otlaqları sıyaqlı landshaft regionları bar. Milliy baǵ faunası quramında qara bars, aq tırnaqlı ayıw, jabayı shoshqa h.t.b. ushıraydı.

Mámleket zakazniklerinde (shet elde rezervatlar) ayırım tábiyiy resurslardan paydalanıwı múmkin. Bul jerde tábiyiy-geografiyalıq kompleksler, ayırım haywan hám ósimlik túrleri qorǵaladı, onda qatar tábiyiy resurslardan xojalıqta paydalanıwǵa ruqsat beriledi.

Mámleket zakaznikleri-turaqlı hám waqtınshalıq boladı. Belgili bir maqsetke eriskennen soń ayırım zakazniklerdegi qorǵaw tártibi biykar qılınıwı múmkin.

Ózbekstanda 8 mámleket zakaznigi jumıs alıp barmaqta. Olarda respublikamızdıń haywanat hám ósimlikler dúnyası qorǵaladı hám tiklenedi. Olar tómendegiler: