Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

71

1- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Jer sharında orap alǵan hawa qaplamı-atmosfera deyilip, jerdiń landshaftı tirishiliginde júdá áhmiyetli wazıypanı atqaradı.

Atmosfera jerdiń qorǵanıw qatlamı bolıp, tiri organizmlerdi túrli ultrafiolet nurlardan, aspannan túsetuǵın metroritlardıń molekulalarınan saqlaydı. Eger atmosfera bolmaǵanda-jer beti keshte-1000 S suwıp, kúndizi 1000 S ısıp ketken bolar edi. Tek atmosfera sebepli jerde tirishilik bar. Atmosfera tábiyattıń eń áhmiyetli elementlerinen biri bolıp, tiri organizmlerdiń jasawı ushın júdá zárúr esaplanadı. Sebebi organizm, ásirese insan suwsız, awqatsız bir neshe kún jasawı múmkin, biraq ol hawasız tek 5 minut jasaydı. Demek jerde tirishiliktiń, ásirese insan jasawı taza hawaǵa baylanıslı eken. Sebebi bir adam bir sutkada 1 kg awqat, 2 l suw qabıllasa, dem alıw organları arqalı 35 kg hawanı jutadı. Sonıń ushın hawa pataslanıp onıń ximiyalıq quramı hám fizikalıq qásiyetleri ózgeriwi menen hár bir organizmniń fiziologiyalıq jaǵdayı da ózgeredi.

Taza hawa-ósimlik, haywanlar hám awıl xojalıq eginleri ushın zárúr. Onnan tısqarı antibiotikler yaǵnıy ótkizgishler, anıq ólshegish áspabları islep shıǵaratuǵın sanaat tarmaqları ushın da taza hawa kerek.

Atmosferanıń pataslanıwı tek planetamızdaǵı tiri jánliklerdiń, ásirese insannıń salamatlılıǵına keri tásir etip qalmastan, bálkim xalıq xojalıǵın da júdá úlken zıyan jetkizedi. Sol sebepten búgingi kúndegi eń zárúr máselelerden biri atmosfera hawasın taza saqlaw esaplanadı.

Atmosferanıń quramı hám pataslanıwı

Atmosfera hawası hár sapar gazlardıń mexanikalıq aralaspasınan ibarat bolıp, (jer júzesine jaqın), tiykarınan azot (78,09 ), kislorod (20,95 ), argon (0,03 ) hám karbonat angidridinen (0,03 ) ibarat. Atmosfera quramında jáne - geliy, neon, ksenon, kripton, vodorod, azon, ammiak, yod hám basqalar bolıp, olar pútkil atmosfera quramınıń 0,01 in quraydı. Bunnan tısqarı hawada bárhá 3- 4 suw puwları, shań molekulaları boladı.

Jerdiń jasalma joldasları, raketalar hám kosmonavtlardıń maǵlıwmatına qaraǵanda atmosferanıń

100 km ǵa shekem biyik bóleginde de onıń quramı joqarıda atap ótilgen gazlardan ibarat. 1000 - 12000 km biyiklikte atmosfera tiykarınan kislorod hám azottan:

Onnan joqarıda - 2500 km gacha bolǵan bóleginde geliy gazı:

2500 km dan joqarı bolsa eń jeńil gaz-vodorodtan ibarat.

Atmosferanıń pataslanıwı degende onıń quramındaǵı tábiyiy halda bar bolǵan gazlar teń salmaqlıǵınıń tábiyiy hám jasalma faktorlar nátiyjesinde júzege kelgen hár qıylı gazlar, qattı molekulalar, shańlar, radioaktiv shańlar, suw puwları hám basqalar tásirinde buzılıwın hámde sapasınıń ózgeriwin túsinemiz.

Atmosferada gaz sıyaqlı zatlardan tısqarı forması, úlkenligi, ximiyalıq quramı hám fizikalıq qásiyetleri boyınsha bir - birinen parıq qılıwshı mayda molekulalar - aerozollar (tútin, shań, tozan hám taǵı basqalar) bar.

Agregat jaǵdayı boyınsha atmosferanı pataslawshı birikpelerdi 4 toparǵa bóliw múmkin: qattı, suyıq, gaz sıyaqlı hám aralas birikpeler.

Atmosferanıń tábiyiy pataslanıwında - kosmik shańlar, vulkanlardıń atılıwınan júzege kelgen zatlar, taw jınısları hám topıraqtıń kebirleniwinen júzege kelgen zatlar, ósimlik hám haywanlardıń qaldıqları, toǵay hám dashtlardaǵı jawınnan, teńiz suwınıń máwijleniwi menen hawaǵa shıqqan duz molekulaları áhmiyetli rol oynaydı.

Galaktikadan hár jılı 106 t shań atmosferaǵa túsedi. Kúshli vulkan atılǵanda qorshaǵan ortalıqqa

75 mln. m3 shań shıǵadı. Teńiz suwı máwijlengende hawaǵa kóplep duz molekulaları ajıralıp shıǵadı. Bulardan tısqarı hawaǵa kebirleniw sebepli samallar hámde jawın nátiyjesinde shań, qum hám basqa qattı molekulalar, ósimlik shańları kelip qosıladı.

Atmosfera quramındaǵı tábiyiy shańlar jer betinde júz beretuǵın processler ushın úlken áhmiyetke iye. Sebebi shańlar suw puwları ushın kondensaciya yadrosı esaplanıp, jawınlardı júzege kltiredi, quyashtıń tuwrı radiaciyasın jutıp, jer betindegi organizmlerdi zıyat nurlanıwdan saqlaydı. Sonnan kórinip turıptı, atmosferadaǵı tábiyiy shańlar málim dárejede bolsa, atmosfera quramınıń zárúrli elementi esaplanıp, ondaǵı hádiyse hám processlerdiń barıwın tártipke salıp

72

turadı. Biraq ayırım jaǵdaylarda vulkanlardıń atılıwı, kúshli shań-tozańlardıń kóteriliwi sebepli hawa normasınan artıq pataslanıp apatshılıqlarǵa sebep bolıwı múmkin.

Atmosferanıń jasalma pataslanıwı -keyingi jıllarda islep shıǵarıwdıń intensiv túrde rawajlanıwı (bul jaǵday hámme rawajlanǵan mámleketlerge tán) atmosfera hawasınıń pataslanıwın tezletedi.

Jasalma pataslanıw dereklerine energetika, sanaat kárxanaları, transport, maishiy shıǵındılar h.t.b. kiredi.

Atmosferanıń jasalma pataslanıwında avtomobil transportı birinshi orındı (40 ); energetika sanaatı (20 ) ekinshi orındı: kárxana hám óndiris islep shıǵarıwı (14 ) úshinshi orındı iyeleydi.

Awıl-xojalıǵı islep shıǵarıwshı, maishiy-kommunal xojalıǵı hám basqalarǵa bolsa atmosfera jasalma pataslanıwınıń 26 tuwrı keledi.

Atmosfera pataslanıwınıń ósiwi hátteki insan jasawı az bolǵan jerlerde de derlik sezilerli eken. Máselen; AQSh tıń Ellouston milliy baǵı-Amerikada eń taza hawası menen ajıralıp turatuǵın, keyingi 5 jıl ishinde molekulalardıń ortasha sanı 10 márte asqan.

Kavkaz tawları shańlarında ornasıp alǵan shań molekulaları 1930-1960 jıllarda 20 márte artqan. Bunı ilimpazlar usı dáwirlerde sanaat islep shıǵarıwdıń artıwına baylanıstırǵan.

Atmosfera pataslanıwınıń ósiwin kóp ǵana faktorlardıń házirgi zaman rawajlanıwına tán bolǵan, energiya hám metallurgiya sanaatı islep shıǵarıwı, avtomobil hám samoletlar sanınıń ósiwi, mıńlaǵan tonna shıǵındılarınıń jandırılıwı h.t.b. nátiyjsinde dep qaraw lazım.

Házir jer sharında adamlardıń xojalıq miskerligi menen baylanıslı halda atmosferaǵa hár jılı 500 mln. t. átirapında altın kúkirt gazı, sulfat oksidi, azot oksidi, karbonat angidrid hám pestitsidlar shıǵarılmaqta. Bunnan tısqarı cement, kómir, metallurgiya hám basqa sanaat kárxanalarınan kóplep atmosferaǵa kúl, cink, qorǵasın, mıs, shań hám basqa qattı zatlar shıǵarılmaqta. Sondayaq, úlken maydanlardaǵı toǵaylardı kesip, jerlerdi aydaw sebepli topıraq eroziyası hám deflyaciyası kúsheydi, toǵay-otlıqlarda jawın kóbeydi, awıl xojalıǵında kóplep pestitsidlardı isletiw aqıbetinede atmosfera quramında shań, tútin, qurımlar, záhárli ximikatlar muǵdarınıń kóbeyiwine alıp keledi.

Hawanı pataslawshı tiykarǵı zat hám birikpelerge aerozoollar, qattı molekulalar, qurım, azot oksidları, ulevodorod hám altın kúkirt oksidları, metall oksidları hám basqalar kiredi.

Sońǵı jıllarda atmosferanıń pataslanıwında transport qollanbalarınıń salmaǵı artıp barmaqta. Sebebi avtomashina, samollet, teplovoz, awıl xojalıq mashinaları hám basqalar júdá úlken muǵdarda kislorodtı sarıplap, atmosferaǵa (quramında 200 ge jaqın záhárli zatlar ushıraytuǵın) hár qıylı gazlardı (iyis gazı, azot oksidi, uglevodorodlar, qorǵasınnıń záhárli birikpeleri, shań, qurım h.t.b.) shıǵarıp, onı pataslaydı.

Házir jer sharındaǵı 400 mln. nan artıq avtomobil atmosferaǵa jılına 300 mln. t. ǵa jaqın hár qıylı gazlar, shań, qurım hám basqa qattı molekulalar shıǵarıp pataslamaqta. Sonnan 200 mln. t. uglerod oksidine, 50 mln.t. uglevodorodqa, 30 mln.t. azot oksidine, qalǵanı basqa shań, qurım hám qattı molekulalarǵa tuwrı keledi.

Avtomobiller atmosfera hawasın hár qıylı záhárli gazlar menen pataslanıwınan tısqarı dúnya xalqınıń dem alıwına ketetuǵın kisloroddan 304 márte kóp kislorodtı sarıplaydı.

Onnan tısqarı atmosferanıń pataslanıwında hám kóplep kislorodtıń sarıplanıwında samoletlardıń roli úlken. Máselen; Amerika-Evropa arasında ushatuǵın superreaktiv layner 8 saat ishinde 50-75 t. kislorod sarıplaydı. Bul muǵdardaǵı kislorodtı 25-30 mıń ǵa maydandaǵı toǵay 8 saat dawamında jetkerip beredi.

Atmosferanıń pataslanıwında raketalardıń salmaǵı artıp barmaqta. Amerika ilimpazlarınıń maǵlıwmatı boyınsha «Shatl»kosmik apparatın orbitaǵa shıǵarǵan raketa atmosferanıń joqar qatlamına 300 t. alyuminiy oksidin, aq poroshoqqa uqsas zattı shıǵarǵan.

Bul zat bultlar quramında muz kristallarınıń muǵdarın 2 márte asırǵan, áqibette quyash nurınıń qaytıwı kóbeygen. Raketalar júdá kóp kislorodtı sarıplaydı hám hátte ozon qatlamı apatshılıǵına da tásir qıladı: AQSh tıń «Skayleb» stanciyasınıń orbitaǵa shıǵarǵan «Saturn-5» raketası ionosferada keńligi, 1800 km ayna», tesik», payda qılıp, ol 1,5 saattan keyin tolǵan.

73

Ilimpazlardıń esabı boyınsha eger qısqa waqıt ishinde bul raketaǵa uqsas 125 raketa ushırılsa, jerdiń ozon qatlamın joq qılıp jiberiwi nátiyjesinde planetamızda organizmler qırılıp ketiwi múmkin.

Atmosferanıń pataslanıwında taw-kán sanaatı, maishiy-kommunal (úy-jaylar) da qatnasadı.

Bunda hár qıylı janılǵılardı jaǵıw sebepli atmosferaǵa záhárli gazlar, tútin, qurım, kúl shıǵadı. Xalıq tıǵız jasaytuǵın rayonlar hám úlken qalalar atmosferasınıń pataslanıwında adamlardıń da roli úlken. Sebebi bir adam sutkada 10m3 islengen, patas hám quramında (So2) 4 procent bolǵan hawanı dem alıw organları arqalı shıǵaradı. Tashkent qalasında sutkada 20 mln. m3 islengen, patas hám quramında (So2) 4 procent bolǵan hawa atmosferasına shıǵarıladı. Bulardan tısqarı kanalizaciya, avtomobil dóńgeleklerinen, asxanalardan, musor trubalarınan h.t.b. shıqqan shań, gazlar, iyisler, mayda molekulalar da atmosferanı pataslaydı.

Atmosferanıń pataslanıwında shagiwshilerdiń roli de kúnnen-kúnge asıp barmaqta. BMT nıń maǵlıwmatı boyınsha, házir dúnyada jılına tek sigaret shegiliwi nátiyjesinde atmosferaǵa 10,5 t. kadmiy, 14,8 t. qorǵasın, 48,4 t. mıs, 203,5 t. rux, 966 t. marganets hám basqa záhárli zatlar shıǵarıladı.

Awıllıq jerlerde atmosferanıń pataslanıwında ásirese párrendeshilik hám sharwashılıq kompleksleri, gósh kombinatları, awıl xojalıq mashinaları, ximiyalıq tóginler hám záhárli ximikatlar kóbirek tásir etedi. Ximiyalıq tóginlerden ásirese pestitsidlardan nadurıs, normasınan zıyat paydalanıw aqıbetinde ol ekologiyalıq sistemasınıń buzılıwına sebep bolmaqta.

Pestitsidlardıń bir bólegi hawaǵa shań, mayda molekulalar kórinisinde yamasa erip puwǵa aylanǵan halda atmosfera hawasın pataslamaqta. Sol sebepli sońǵı jıllarda kútá záhárli hám ıdırawı qıyın bolǵan ximikatlar az islep shıǵarılmaqta, olardıń ayırımların (DDT) islep shıǵarıw pútkilley qadaǵan etilgen. Bunnan keyingi wazıypa-awıl xojalıq zıyankeslerine qarsı gúreste biologiyalıq hám ekologiyalıq usıllardan kóbirek paydalanıwǵa ótiw.

Atmosfera quramındaǵı gazlar ishinde planetamızdıń organikalıq tirishiligi ushın eń zárúrli kislorod esaplanadı. Sońǵı 50 jıl dawamında adamlardıń xojalıq iskerligi sebepli (transportta, sanaatta, dem alıwda, janılǵılardı jaǵıwda hám basqalarda paydalanıw nátiyjesinde) 246 milliard t. kislorod qaytarılmaytuǵın halda sarp qılınadı. Bul bolsa atmosfera quramındaǵı kislorod muǵdarınıń 0,02 procentke azayıwına alıp keldi.

Eger Jer aylanısındaǵı jasıl ósimlikler jılına 550 milliard t. karbonat angidrid jutıp, fotosintez arqalı 460 milliard t. kislorodtı islep bermegende edi, ol táǵdirde atmosferadaǵı kislorodtıń muǵdarı 200 jıl ishinde tamamlanıp qalǵan bolar edi.

Qalalar qurılısı nátiyjesinde de jer maydanı tegislenedi, oyıqlar toltırıladı, áqibette relf, ósimlik hám tiri jánlikte ózgeriw júz beredi. Qalalarda jaylasqan sanaat obektlerinen, transporttan., maishiykommunal xojalıǵınan qorshagan ortalıqqa júdá kóplep shıǵındılar, záhárli gazler, qattı molekulalar shıǵarıladı, aqıbette qala atmosferası, suw jaǵalawı, topıraq qaplamı pataslanadı.

Maǵlıwmatlar boyınsha qala atmosferası okeanlar ústindegi atmosferaǵa qaraǵanda 150 ese patas eken. Hawanıń kúshli pataslanıwı insanlar salamatlıǵına, barlıq jánliklerge unamsız tásir kórsetedi. Qalalar hám sanaat rayonlarında adamlar ortasında ótkir bronxit, dem qıspa hám ókpe rak kesellikleriniń kóbeyiwi bayqaladı.

Eger hawada altınkúkirt oksidi kóp toplanıp qalsa adamlarda bronxit, gastrit, ókpe kesellikleri júzege keledi. Uglerod oksidiniń hawada kóbeyiwi nátiyjesinde adam organizminde gemoglobin azayadı, júrek qan-tamır dizimleri buzıladı, bas aylanadı, júrek tez urıp, uyqı buzıladı; Vodorod sulfid gazınıń artıp ketiwi nátiyjesinde adamnıń bası awıradı, qayt qıladı, dármansızlanadı, iyis biliw qábileti ázzilenedi; Ftor birikpeleri tásirinde murınnan qan keledi, tumaw payda boladı; Azot oksidleri sebepli ókpe kesellenedi, qan basımı azayadı.

Atmosferadaǵı túrli záhárli gazlar ósimlik hám haywanlarǵa da zıyan jetkeredi. Hawaǵa shıǵıp atırǵan shań, qurım, tútin hám altınkúkirt gazları, xlor, uglevodorod birikpeleri, mishyak, surma, ftor h.t.b. jáne jerge qaytıp túskennen keyin ósimlik japıraqlarına, topıraq hám suw arqalı ósimlik tamırına ótedi. Nátiyjede ósimliklerdiń nabıt bolıwı, paydanıń azayıwı, fotosintezdiń ózgeriwi bayqaladı, ósimliklerdiń hawanı O2 menen támiynlew qábileti tómenleydi. Bul bolsa óz gezeginde insan salamatlıǵına úlken zıyan keltiredi.

74

Hawanıń kúshli pataslanıwı ayırım úy haywanlarınıń nabıt bolıwına alıp keledi. Tursunzada alyuminiy zavodınıń záhárli gazlari tásirinde onıń átirapındaǵı rayonlarında sharwa mallar záhárlenip qora mallardıń tisi tógilip ketpekte. Hawanıń záhárli shań hám gazlar menen pataslanıwı pal hárrileriniń kóplep qırılıp ketiwinen tısqarı, balınıń sapasına da tásir qıladı. Atmosfera hawasındaǵı pataslandırıwshı zatlardıń insan organizimine tikkeley yamasa janapay zıyanlı tásir kórsetpeytuǵın muǵdarı ruqsat etilgen muǵdar (REM) dep júritiledi. Bunda zıyanlı birikpelerdiń adamnıń miynet iskerligine hám keypiyatına zıyan tiygizbewi tutıladı.

Hawa pataslanıwınıń bárhá REM nan joqarı bolıwı halıqtıń keselleniw dárejesiniń keskin artıwına alıp keledi. Halıqtıń jasaw jaylarda hawanıń pataslanǵanlıq dárejesi hám tásiri REM kórsetkishleri boyınsha belgilenedi.

Túrli zatlardıń tásir dárejesine qarap hár qıylı REM kórsetkishleri belgilengen. Máselen: Iyis gazı

-0,01 mg/m3; altınkúkirt gazı - 0,05 mg/m3; xlor - 0,03 mg/m3; fenol - 0,01 mg/m3; formaldegid - 0,03 mg/m3 h.t.b.

REM kórsetkishleri túrli mámleketlerde parıqlanıwı múmkin. Házirge kúnge shekem atmosfera hawasındaǵı 600 ximiyalıq zattıń REM leri islep shıǵılǵan, sonday-aq 38 zatlardıń birlesip tásir qılıwı úyrenilgen bolıp, olar ushın normalar belgilengen. Atmosferanıń 20-30 km aralıǵında jaylasqan

qorǵanıw qabıǵı azon (O3) qatlamınıń siyreklesiwi de áhmiyetli ekologiyalıq mashqalalardan biri esaplanadı. Ozon qatlamınıń áhmiyetin siz jaqsı bilesiz.

Kislotalı jawınlar keyingi 10 - 15 jıl ishinde ayırım mámleketlerde haqıyqıy ekologiyalıq apatshılıqqa aylanıp qaldı. Hár qanday qazılma janılǵı jandırılǵanda shıǵındı gazlar quramında altınkúkirt hám azot qos okisleri boladı. Atmosferaǵa millionlap tonna shıǵarılıp atırǵan bul birikpeler jawındı kislotaǵa aylandıradı.

Sońǵı jıllarda AQSh, Kanada, Germaniya, Shveciya, Narbegiya, Rossiya hám basqa rawajlanǵan mámleketlerde kislotalı jawınlar tásirinde úlken maydandaǵı toǵaylar quwray basladı. Bunday jawın ónimdarlıqtı tómenletedi, binalar, tariyxıy esteliklerdi jemiredi, insan salamatlıǵına zıyan jetkeredi. Kislotalı jawınlardıń uzaq qashıqlıqqa kóshiwi nátiyjesinde túrli mámleketler ortasında kelispewshilikler júzege kelmekte.

Ayırım regionlarda hawanıń háreketsiz turıp qalıwı aqıbetinde bayqalatuǵın záhárli rayon

-smog insan salamatlıǵına kútá keri tásir kórsetedi. 1952 jılı 5-9 dekabrde Londonda júz bergen smog aqıbetinde 400 nan aslam adam nabıt bolǵan. Keyingi jıllarda dúnyanıń túrli iri qalalarında Londonda tipindegi, Los anjelos tipindegi smoglar anıqlanǵan.

Fotoximiyalıq smog degende hám transport shıǵındı gazlardıń quyash nurları tásirinde reakciyaǵa kirisip qáwipli birikpelerdi payda qılıw túsiniledi. Máselen: formaldegid.

Jer júzinde atmosfera hawasınıń pataslanıwın azaytırıw tezlik penen zárúr sharalar kóriliwi lazım, bolmasa Amerika ilimpazı, meteorolog Luns Batton (1967) aytqanınday: «Ekewinen birewi boladı, - adamlar hawa az pataslanıwına erisedi, yamasa hawanıń pataslanıwı soǵan alıp keledi, Jer júzinde adamlar az qaladı».

Insanlar salamatlılıǵınıń tómenlewi, binalar, tariyxıy esteliklerdiń jemiriliwi, ósimlik hám haywanlardıń nabıt bolıwı h.t.b. hádiyseler úlken ekonomikalıq zıyan jetkizedi. Tek ǵana AQSh ta hawanıń pataslanıwı insan salamatlılıǵına jetkizilen zıyandı esapqa almaǵanda, jılına 30 milliard dollardan aslam materiallıq zıyan jetkizedi. Atmosfera hawası pataslanıwınıń aldın alıw hám azaytuwdıń túrli jolları bar. Kárxanalarda tazalaw qurılmaları ornatıldı, zıyanlı kárxanalar qala shetine shıǵarıldı. Islep shgıǵarıw texnologiyasın ózgertiriw, ásirese mashqalanı sheshiwdiń eń nátiyjeli jolı esaplanadı.

Atmosfera hawasınıń pataslanıwında avtotransporttıń úlesi asıp barmaqta. Tashkent qalasında

hawa pataslanıwınıń 70 ten aslamı avtotransport úlesine tuwrı keledi. Transport háreketin tártipke salıw, metro, elektr transportın rawajlandırıw, janılǵı sapasın jaqsılıw hám basqa sharalar iri qalalar hawasınıń pataslanıwın azaytıwda zárúr áhmiyetke iye.

Ózbekstan Respublikasında atmosfera hawasınıń eń tiykarǵı ekologiyalıq mashqalalarınan biri esaplanadı. Qalalardıń tiykarǵı taw aldı hám taw aralıq batıqlarında jaylasqanlıǵı, klimattıń jıllılıq hám qurǵaqlıǵıı Ózbekstanda atmosfera hawası pataslanıwınıń salastırmalı joqarı bolıwına alıp kelgen. Hawa ásirese xalıq, sanaat hám transport joqarı dárejede toplanǵan Tashkent hám

75

Ferǵanada kúshli pataslanǵan. Metallurgiya, ximiya hám mashinasazlıq orayları bolǵan, Almalıq,

Tashkent, Ferǵana, Bekabad, Andijan, Shırshıq, Nawayı qalalarında hawanıń pataslanıw dárejsi ádewir joqarı. Bir qatar zıyanlı birikpeler boyınsha kórsetkishleri REM nan joqarı bolǵan bul qalalardıń ayırımlarında fotoximiyalıq smog qáwipi bar.

Bizde házir atmosfera taslanatuǵın shıǵındılar muǵdarınıń azayıwı bayqaladı. Eger 1990 jılı atmosfera háreketlenetuǵın hám turǵın dereklerden 4 mln. tonnadan zıyat birikpeler shıǵarılǵan bolsa, bul kórsetkish 1995 jılda 2 mln. tonnaǵa shekem azayǵan.

Mámleketimiz regionı Rossiya, Qazaxstan, Tadjikistan hám basqa qońsı mámleketlerinen keletuǵın zıyanlı birikpeler menen de pataslanadı. Aral teńiziniń quwraǵan túbinen kóterilip atırǵan shań hám duzlar da júdá úlken maydanda hawanıń pataslanıwına sebep bolmaqta.

Bizde pataslanıwın tekseriw hám baqlaw monitoring jaqsı jolǵa qoyılǵan. Kárxanalar ushın hawanı belgilengen muǵdardan zıyat pataslanǵan jaǵdaylarında tólew hám járimalar belgilengen.

Ózbekstanda «Atmosfera hawasın qorǵaw tuwralı» arnawlı nızam qabıl qılınǵan. Bul nızam 1996 - jıl 27 dekabrde qabıl qılınǵan.

Bul nızamda atmosfera hawasınıń tábiyiy quramın saqlaw, onı zıyanlı zatlar menen pataslanıwınıń aldın alıw, mámleket organları, kárxanalar hám puxaralardıń hawanı qorǵawdaǵı huquqıy wazıypaların tártipke salıw hám basqalar kórsetilgen.

Paydalanǵan ádebiyatlar

1.P.Baratov. Tabiatni muhofaza qilish T. "Wqituvchi" 1991

2.R.Tlewov, B.Allamuratov, A.Matchanov h.t.b. Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw.

N.Bilim, 2005

3. Qarshibaev T., Qarshibaeva G. Ekologiya fanidan maxsus sirtqi bwlim talabalari uchun wquv uslubiy majmua. Gulistan, 2005

14- sanlı lekciya

Topıraqtı qorǵaw.

Tiykarǵı sorawlar:

1.Topıraq-ekologiyalıq faktor sıpatında.

2.Tábiyat hám insan ómirindegi áhmiyeti.

3.Shorlanıw. Shorlanıwǵa shıdamlılıq boyınsha Genkel klassifikaciyası.

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

1. Topıraq-ekologiyalıq faktor sıpatında. Onıń tábiyat hám insan ómirindegi áhmiyeti. Shorlanıw. Shorlanıwǵa shıdamlılıq boyınsha Genkel klassifikaciyası.

Hár túrli klimat faktorları menen bir qatarda tiri organizmler tirishiliginde topıraqta zárúr rol oynaydı. Topıraq - grekshe «Edafos» sózinen alınǵan. Edifikalıq faktor degende topıraq faktorın túsinemiz. Topıraq degende jerdiń gewek, ónimdar júze qabatın túsinemiz.

Topıraqta ushırawı barlıq tiri organizmler jasaw processinde bir-birine qaraǵanda túrli múnásibette bolıp, tásir kórsetedi, yaǵnıy ósimlik, haywan hám mikroorganizmler ortasındaǵı quramalı múnásibetler nátiyjesinde topıraqta gumus hám mineral zatlar toplanadı.

Topıraqtıń ekologiyalıq faktor sıpatında ósimliklerge tásiri haqqında aytqanda, sonı aytıw kerek, topıraqt ósimlikti ózinde tutıp turadı hám onı azıq penen támiynleydi. Ósimlik topıraqtan suw hám onda erigen mineral hám organikalıq zatlardı aladı. Ósimlikke topıraqtıń qásiyetleri hám ximiyalıq quramı hámde mikroflorası júdá úlken tásir qıladı. (Zammarıqlar, bakteriyalar, jasıl ósimliklerdiń tamırları).

Topıraqtıń ximiyalıq qásiyetlerinen biri onıń kislotalıǵı bolıp, bul vodorod ionlarınıń koncentraciyası menen kórsetiledi. Topıraq eritpesinde oń zaryadlanǵan (N+) fodorod ionları kóp

76

bolsa, topıraq kislotalı, eger teris (ON-) zaryadlanǵan gidroksil ionlar kóp bolsa topıraq siltili boladı. Topıraqtaǵı bul teńlikler teń bolsa, topıraq eritpesi neytral reakciyada boladı.

Ósimlikte jer astı organlarınıń rawajlanıwı topıraqtıń vodorod ionları koncentraciyasına baylanıslı boladı. Braun Blanke klassifikaciyası boyınsha: kislotalı topıraqta jaqsı ósetuǵın ósimlik túrlerine atsedofil, siltili topıraqlarda ósiwshi ósimlik túrlerine bazofiller, neytral topıraqta ósiwshi túrlerge bolsa neytrofiller dep ataladı.

Ósimliklerdiń topıraqta bolatuǵın túrli tuzlarǵa qatnasınde hár qıylı. Ayırım ósimlikler karbonat duzları kóp topıraqlarda jaqsı ósedi hám olarǵa kaltse - filler (sibir, qaraqayıń, sumtallar hám basqalar kiredi) delinedi.

Kislotalı ortalıqqa iye bolǵan topıraqta ósiwshi ósimlik kaltsiy duzların jaqtırmaydı hám olar kaltse - filler (torf moxları, atqulaq, chay, kashtan sıyaqlılar kiredi) dep ataladı.

Ańsat eriwshi duzlarǵa bay bolǵan topıraqlarda (shor jerlerde) ósiwshi ósimlikler galofitlar delinedi. Qumlı topıraqlarda psammofitler dep atalǵan ósimliklerdiń ekologiyalıq toparları tarqalǵan. Psammofit ósimliklerdiń japıraqları ensiz, qattı yamasa ádette redukciyalasqan, miywe hám tuqımları qumda órmelep yamasa samal járdeminde tarqaladı hám shar sıyaqlı kóriniste boladı. Shorsız jaylarda ósiwshi ósimlikler glikofitler delinedi. Ósimlikler morfofiziologiyalıq dúzilisi hám shorlıqqa shıdamlılıǵı boyınsha P.A.Genkel klassifikaciyasına tiykarınan tómendegi toparlarǵa bólinedi:

1.Eugalofitler. Shor jerde ósiwshi ósimlikler bolıp, tiykarınan soralar, saleros, sarı sazan tárizliler kiredi. Bul sukkulent ósimlikler bolıp, japıraq kólemi qısqarǵan, buwınlı, etli. Olardıń kletkaları joqarı ótkiziwsheńlik qásiyetine iye. Eugalofitler duzǵa shıdamlı bolıp, denesinde duz toplaw qásiyetine iye, «duz jıynawshı» ósimlikler esaplanadı. Olardıń japıraq hám paqalları túsiwi nátiyjesinde jerler shorlanadı.

2.Krinogalofitler. «Duzdı tısqarıǵa ajıratıp shıǵarıwshı» ósimlikler esaplanadı. Buǵan tamarik hám kermekler mısal boladı. Bunda duzlar duz ajıratıwshı arnawlı bezler arqalı japıraqlar júzesine ajıralıp shıǵadı, shorlanıw qánshelli joqarı bolsa, bezler sanı da kóbeyip baradı, geyde ósimlikler japıraqların duzlardan kútiledi.

3.Glikogalofitler. Bul kseromorf kórinistegi ósimlikler bolıp, olardıń kletkaları duzlardı ótkizbeydi, sonıń ushın olar kúshli shor topıraqlarda óiswine qaramastan, duzdı toqımalarında toplamaydı. Buǵan juwmanlar mısal bola aladı. Onnan tısqarı aq seksewil, jınǵıl, jiyde, buyırǵanlarda.

4.Galomezofitler. Bul otlaqlarda, azıraq shorlıqqa iye bolǵan topıraqlarda ósiwshi ósimlikler. Qumlı jayda ósiwshi ósimliklerge psammofitler delinedi. Haywanlarǵa psammofitler dep ataladı.

Tas hám jıralarda ósiwshi ósimlikler litofitler delinedi. Buxaraǵa avtotrof suw otaları, jıralardaǵı

lishaynikler mısal.

Topıraqtıń belgili túrler dep ataladı. Bunı úyrenetuǵın pánge fitoindikatsion botanika dep ataladı. Plaunlar alyuminiyge bay topıraqlarda, astragal selenga, itqonaq ruhqa, juwsan, ápiwayı qaraǵaylar altınǵa bay bolǵan topıraqlarda ósedi.

Topıraq organizmleriniń ekologiyalıq toparı.

Topıraqta organizmler muǵdarı júdá kóp. Olar jasaw ortalıǵı menen baylanıslıǵı dárejesine qarap, 3 tiykarǵı ekologiyalıq toparǵa bólinedi:

5. Geobotanika topıraqta turaqlı jasawshılar.

Olardıń hámme rawajlanıw cikli topıraq ortalıǵında ótedi. Tipik wákilleri bolıp, jawın qurtı, kóp ǵana birlemshi qanatsız nasekomalar esaplanadı.

6.Geofiller rawajlanıwınıń bir bólegi yamasa qálegen bir fazası álbette topıraqta ótedi. Bul toparǵa kópshilik nasekomalar: shigirtke, qońızlar kiredi. Lichinkaları topıraqta rawajlanadı, úlken xaldaǵıları tipik jer júzinde jasaydı.

7.Geoksenler bul toparǵa ayırım waqıtlarda waqtınsha jamırınıw ushın topıraqta jasawshılar kiredi. M: kóp ǵana yarım qattı qanatlılar, qońızlar, kemiriwshiler, sonday-aq inlerde jasawshı sút emiziwshilerde kiredi.

77

Bul klassifikaciya haywanlardıń topıraq payda bolıwındaǵı rolin anıqlar bere almaydı, sebebi hár bir toparda aktiv halda háreket qılıwshı hám azıqlanıwshı, onnan tısqarı passiv qaysı topıraqta rawajlanıwınıń ayırım fazalarında ǵana (lichinka, máyek qoyıw sıyaqlı) boladı. Sonıń ushın topıraqta jasawshılardı háreketleniwlerine qaray 3 toparǵa bóledi:

1.Mikrobiotip topıraq mikroorganizmleri. Bular ósimlik qaldıqları hám topıraq haywanları arasındaǵı aralıqta quraydı. Bularǵa jasıl, kók-jasıl suw otları, bakteriyalar, zamarrıqlar hám ápiwayı organizmler kiredi.

2.Mezobiotip bul toparǵa topıraq nematodları, nasekomalardıń mayda lichinkaları, keneler hám basqalar kiredi. 1m2 topıraqta júz mıńnan millionǵa deyin boladı.

3.Mikrobiotip iri nasekomalar, jawın qurtları hám basqa haywanlardan tartıp jer qazıwshı omırtqalılarǵa shekem kiredi. Sonday-aq bul tipke ósimlik tamırları da tán bolıp tabıladı. Eń áhmiyetlisi jawın qurtları esaplanadı. Topıraqlardıń tábiyattaǵı hám jámiyet tirishiligindegi roli júdá úlken. Topıraq oragnizmler ushın tirishilik ortalıǵı, azıq deregi esaplanadı. Zatlardıń kishi biologiyalıq hám úlken geologiyalıq aylanba háreketinde rol oynaydı. Topıraq qattı, suyıq, gaz sıyaqlı komponentlerden mikroorganizmlerdiń óz-ara quramalı tásiri nátiyjesinde payda boladı.

Tábiyatta zatlardıń almasıwında topıraq da qatnasadı. Bunı ilimpaz V.R.Vilyams biologiyalıq aylana bárhá saqlanıp turadı. Topıraq eń aldın ósimlik, haywanlar hám mikroblar menen birge quramalı ekodizimdi júzege keltiredi hám planetamız biosferasında tirishiliktiń jasawın támiylewindey zárúr wazıypanı atqaradı.

Topıraqtıń insan ómirindegi áhmiyeti sonnan ibarat, ol ózin tazalaw qásiyetine iye ekenligi sebepli tábiyattaǵı patas zatlardı biologiyalıq jol menen ózine sindiriwsheńlik (adsorbent), tazalawshańlıq (purifikator) hám neytrallastırıw-shılıq qásiyetine iye.

Topıraq xalıqtıń biybaha baylıǵı hám insannıń jasawı ushın tirishilik deregi. Insan ózi ushın zárúr bolǵan azıq resursların, kiyis-bastı topıraqtan aladı. Sebebi topıraq awıl xojalıq eginleriniń tiykarǵı deregi esaplanadı.

Topıraq tawsılatuǵın hám tiklenetuǵın resurslarǵa kiredi, dúzilisine qaray topıraqta 3 tiykarǵı qatlam ajıratıladı.

A - eń ústki gumus (shirindili) qatlam;

V - joqarı qatlamnan mineral hám organikalıq birikpeler toplanatuǵın gorizont;

S - topıraq júzege keletuǵın ana jınısı, topıraqtıń hár bir gorizontı organikalıq hám mineral birikpeler aralaspasınan ibarat.

Topıraq tariyxıy quralǵan quramalı ǵárezsiz tábiyiy zat bolıp, ózgeriwsheń dinamikalıq tuwındı bolıp esaplanadı. Jer júzi túrli qabıqları ortasındaǵı baylanıs topıraq arqalı ámelge asadı. Topıraq tábiyiy máplerdiń tiykarı esaplanadı.

Biosferada atqaratuǵın iskerligine qarap topıraqtı organikalıq tirishilik shınjırınıń eń zárúr saqıynası dep atasa boladı.

Tábiyat komponentleri taw jınısları, suw, hawa, topıraq, ósimlik hám haywanlar ózine tán qásiyetleri menen rawajlansada óz-ara tıǵız baylanısqan. Olar ortasında úzliksiz zat almasıwı ámelge asadı hám nátiyjede tábiyiy zonallıq kompleksler landshaftlar payda boladı. Shól, toǵay, dásht, toǵay hám basqa landshaftlardı ajıratıw múmkin. Óz-ara ishki múnásibetleri hám birligine góre basqa jaylardan parıq qılıwshı, tábiyiy shegaralarına iye bolǵan zonallıq komplekslerge landshaftlar delinedi.

Topıraqta ol yamasa bul mikroelementlerdiń jetispewshilgi yamasa artıqlıǵı organizmlerdiń rawajlanıwı hám insannıń sawlıǵına tikkeley tásir kórsetedi. Topıraqta, sil, chuma, bryutselez hám basqa keselliklerdiń qozǵatıwshıları bolıwı múmkin.

Biosferarada topıraqtıń eń zárúr roli sonda, barlıq organizmlerdiń qaldıqları topıraqta ıdıraydı hám jáne mineral birikpelerge aylanadı. Topıraq qatlamısız jer júzinde tirishilikti kóz aldımızǵa keltire almaymız.

Jer júziniń házirgi bir topıraq qatlamı jámiyet rawajlanıwı nátiyjesinde kúshli ózgergen. Insaniyat tariyxı dawamında 2 mlrd tan zıyat ónimdar topıraqlı jerler jaramsız xalǵa keltirilgen. Hár jılı planetamızdaǵı awıl xojalıǵı ushın jaramlı jerler maydanı shor basıwı, shólleniwi, jemiriliwi nátiyjesinde 5-7 mln.ga azaymaqta.

78

Jer júzinde diyxanshılıq maqsetlerinde isletiletuǵın jerler bar jerler zonanıń 80F tin quraydı hám dúnya halqı san basına 0,5 den tuwrı keledi.

L.I.Kurakova (1983) maǵlıwmatına qaraǵanda házir jer júzindegi qurıqlıqtıń 1,9 mlrd ga aydap egin egiletuǵın maydanlarǵa durıs keledi. Ele dúnyada aydap diyxanshılıq qılıwǵa jaramlı jerler maydanı kóp. Máselen: tek qubla Amerikada házir ulıwma jer maydanınıń 5% dan ǵana awıl xojalıǵında paydalanbaqta. Degen menen bul jayda awıl xojalıǵında jaram lı jerler maydanı 25% tin quraydı yamasa Amerikada jan basına 12 ga awıl xojalıǵına jaramlı jerler tuwrı kelse, házir sonnan tek 1 ga dan aydap paydalınmaqta.

Demek, joqarıdaǵı maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, sayeramızda ele egin egiwge hám suwǵarıwǵa jaramlı jer resursları bar. Bul jerlerdi ózlestiriw processinde tek onnan kóbirek zúráát alıw menen birge topıraqtıń ónimdarlıǵın asırıp barıwǵa, topıraq eroziyasınıń aldın alıwǵa da ayrıqsha itibar beriw kerek. Jerge biz qanshelli dárejede itibarlı, durıs múnásibette bolsaq, ol bárhá sonshelli dárejede jaqsılanıp baradı. Bunıń ushın topıraqtı islewde aldıńǵı agrotexnikaǵa ámel qılıw, jerdi bárhá tóginlep turıw, topıraqta ıǵal saqlaw, almaslap egiwdi engiziw zárúr bolıp tabıladı. Eger bul isler ámelge asırılmasa, topıraqta azıqlıq zatlar azayıp ketedi, yaǵnıy topıraq «kámbaǵallasıp» baradı. Nátiyjede ónimdar jerler az zúráátli topıraqlarǵa aylanadı, kisilik jámiyeti ushın keri aqıbetler kelip shıǵadı, keleshek áwladqa tábiyiy halatı ózgerip jamanlasqan, kem ónimdar jerler ǵana miyras bolıp qaladı.

Usı sebepten jer júzindegi hám bir kisiniń muqáddes wazıypası keleshek áwladlarǵa jerlemizdi jaqsı saqlanǵan halında qaldırıwdan ibarat bolıwı kerek. Joqarıda aytıp ótildi, jer júzinde ortasha hár bir adamǵa 0,5 ga aydalatuǵın jer tuwrı keledi dep, bul kórsetkish jáne L.I.Kurakova (1983) maǵlıwmatı boyınsha: Yaponiyada-0,7 ga, Egipette-0,10 ga, AQShta- 2 ga dan kóp, Argentinada - 6 ga, Avstraliyada40 ga dan kóp eken.

Respublikamızda hár bir adamǵa 0,17 ga egin maydanı tuwrı keledi. Qazaxstanda- 1,54 ga, Qirǵizistanda- 0,26 ga, Ukraina- 0,59 Rossiya- 0,67 ga egin maydanı tuwrı keledi. Jer júzi topıraq qatlamınıń házirgi halatı kisilik jámiyetin kóp ásirlik tásiri nátiyjesinde óziniń dáslepki tábiyiy qásiyetin ádewir ózgertirgen. Insannıń topıraqlarǵa unamlı hám keri tásiri ajıratıladı. Insan topıraq ónimdarlıǵın asırıwı, jerlerdiń jaǵdayın jaqsılawı múmkin. Toǵaylardı payda etedi, topıraq flora hám faunasın qorǵaydı. Sonıń menen birge qala qurılısın, qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı, agrotexnikalıq ilajlardıń talapqa juwap bermewi nátiyjesinde topıraqlar tikkeley joq qılınıwı, jaramsız halǵa keliwi, jemiriliwi múmkin. Házirgi kúnde topıraqlar maydannıń azayıwı onıń tikleniwinen mıńlap márte tezirek ámelge aspaqta.

Insan óziniń xojalıq iskerliginde topıraqtan paydalanıw processinde unamlı tásir etip, topıraqqa hár qıylı tóginler saladı, suwǵaradı, ızǵarlıǵın qashıradı, almaslap egin egedi, topıraqtıń ústki ónimdar bóleginiń juwılıp ketiwden saqlaydı. Jerdi agrotexnika qaǵıydalarına áme qılıp aydaydı hám onda ıǵallıqtı uzaq saqlanıwın támiynleydi.

Toǵaylardı nadurıs kesiwge shek qoyadı, toǵaylar payda qılınadı, topıraq flora hám faunasın qorǵaydı hám basqa ilajlar kóriw arqalı topıraqtıń quramın jaqsılaydı, nátiyjede topıraq ónimdarlıǵı asadı.

Insan óziniń xojalıq iskerliginde topıraqqa keri tásir de jasaydı. Onıń ónimdarlıǵın páseytirip, ónimdar jerler maydanınıń qısqarıwına sebepshi boladı. Agrotexnika qaǵıydalarına ámel qılmawı sebebinen topıraq eroziyası kúsheyedi: suwǵarıw qaǵıydası hám normasına ámel qılmaw aqıbetinde topıraq qayta shorlanadı, batpaqlasadı, mineral tóginlerden nadurıs paydalanıw hám záhárli ximikatlardı jumsaw qaǵıydalarına ámel qılmaw nátiyjesinde topıraq ximiyalıq zatlar menen záhárlenedi: almaslap egiwge itibar bermew sebebinen topıraqta azıq zatlar muǵdarı kemeyedi, shamal eroziyasına qarsı ixota toǵaylar payda qılınbasa, topıraqtıń ústki ónimdar bólegi úshirilip ketedi, janbawırları, tik jerlerdi nadurıs aydaw aqıbetinde suw eroziyası kúsheyedi.

Bunday keri aqıbetler nátiyjesinde házir dúnyada jılına 6-7 mln.ǵa awıl xojalıǵı aylanmasındaǵı jer isten shıqpaqta.

Topıraq sapasınıń buzılıwında injenerlik kommunikaciyanıń tásiri de bar bolıp, gaz, neft, jıllılıq, kanalizaciya, suw trubaları átirapındaǵı topıraqtıń biologiyalıq hám jıllılıq rejiminiń

79

buzılıwına sebep boladı. Sońǵı jıllarda 75-80F shaxtalarda ashıw usılda minerallar qazıp alınıwı nátiyjesinde awıl xojalıǵı aylanmasındaǵı jer maydanı qısqarmaqta.

Jerlerdiń ústki ónimdar bólegin suw hám shamal tásirinde juwılıp yamasa úshirip ketiwine eroziya delinedi. Eroziya diyxanshılıq ushın júdá úlken zıyan keltiriwshi páleket esaplanıp, latınsha erosia» degen sózden alınǵan bolıp, kemiriw» yamasa jemiriliw» degen mánisti bildiredi.

Topıraq eroziyası tábiyiy hám jasalma bolıwı múmkin.

Topıraqlardı adamlardıń xojalıq iskerligi tásirsiz tábiyiy jaǵdayda eroziyaǵa ushırawı tábiyiy eroziya, adamlardıń tásiri nátiyjesinde eroziya dep ataladı. Eroziyaǵa ushıraǵan topıraqta ónimdarlıq 5- 10 ese azayıp, hár jılı jabayı shópler 2-4 ese kóbeyedi. Usı sebepli dúnya boyınsha eroziya nátiyjesinde jılına 1000 mlrd dollar kórilmekte.

Tábiyatta topıraqtıń tábiyiy jaǵdayda eroziyaǵa ushırawı processleri bolıp, onı geologiyalıq eroziya dep aytıladı. Demek, geologiyalıq eroziya bul insannıń tásirsiz júz beretuǵın process bolıp, bul process topıraq payda bolıwı processi tezligine teń. Geologiyalıq eroziya tektonikalıq processler sebepli júz beredi.

Tektonikalıq processler tásirinde tawlar kóteriledi, muzlar háreket qıladı,darya alablarında qatar qayırlar júzege keledi. Waqıt ótiwi menen nuraw sebebinen biyik tawlar (Qazaqstan pás tawları) tómenleydi, muz qaytadı, teńiz sheginedi. Olar ornında áste-aqırın topıraq júzege kelip, ósimlikler ósedi, topıraqtıń ústki bóleginde jáne ónimdar qatlam payda bola baslaydı.

Topıraqtıń jasalma hám tezlestirilgen eroziyasıda bar. Bul eroziya jer júzinde payda bolǵanın berli jerlerden nadurıs paydalanıw sebepli júz bere baslaǵan bolıp, onıń tiykarǵı sebepleri toǵay hám toǵaylardı kesip jiberiw, jaylawlarda sharwa malların baǵıw normasına ámel qılmaw, diyxanshılıq júritiwdiń nadurıs metodlarınan paydalınıw h.t.b.

Túrli maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda hár kúni jer júzinde eroziya nátiyjesinde 3500 ga ónimdar topıraqlı jerler isten shıǵadı.

Ósimlikler topıraqta shirindi muǵdarın kóbeytiriwden tısqarı qar hám jawın suwlarınıń jer sırtınan aǵıp ketiwdi azayttıradı, kerisinshe olardıń topıraq arasına sińiwine járdem beredi, nátiyjede topıraqta ıǵal saqlanıp qalıwına imkan beredi.

F.K.Kocherga maǵlıwmatı boyınsha Orta Aziya tawlı rayonlarında toǵaylar jer ústi aǵımın azayttırıp, topıraqqa sińdiriw arqalı jawın suwların 50F tutıp qaladı. Kerisinshe toǵay hám butalardı kóplep kesiw nátiyjesinde jawǵan jawınnıń 90F ti taw janbawırları arqalı aǵıp ketedi.

Ósimlikler qaplamı qánshelli tıǵız bolsa, topıraq eroziyası sonshelli ázillenedi. Eroziya processiniń tezlesiwinde jaylawlarınan nadurıs paydalanıwda zárúr faktor esaplanadı. Bir rayonda bárhá mal baǵılıwı nátiyjesinde usı jaydıń ósimlik qaplamı siyreklesedi, tuyaqları menen ósimliklerdi ezip, basıp topıraqtı bosatıp jiberedi. Soń jawın suwları yamasa samal sebepli ol jerlerde topıaq eroziyası baslanadı.

Janbawırları tik bolǵan jerlerdi nadurıs aydaw suw eroziyası processin júdá tezlestiredi. Bunday jerlerdi esesine aydaw, ilaji barınsha bir jıllıq eginlerdi azıraq egiw kerek. Suw eroziyası topıraqtıń ónimdar ústki qabatınıń jawın hám qar suwlarınan payda bolǵan aǵımları menen juwılıwı. Bul hádiyse nátiyjesinde jer júzinde shuqırshalar, oyıqlar payda boladı.

Suw eroziyasınıń qáwipli túrlerinen biri sel hádiysesi. Kúshli jawın nátiyjesinde júzege keletuǵın aǵım bolıp, toıpraqtı juwıw menen birge óz jolında ushıraǵan hámme zattı alıp ketedi, júdá kóp jerlerdi isten shıǵaradı. Nátiyjede awıl xojalıǵı úlken zıyan kóredi. Samal eroziyasın deflyaciya dep te ataladı, grekshe «deflo» úpleymen degen mánisti ańlatadı.

Bunda jer júzindegi topıraq hám jınıslardıń mayda, qurǵaq bóleksheleri samal tásirinde jemirilip, ushırılıp, basqa jaylarǵa kóshiriledi. Samal topıraqtıń shirindi ónimdar bólegin, geyde bolsa aydalǵan bólegin pútkilley ketedi, nátiyjede topıraqtaǵı ósimliktiń ósiwi ushın zárúr elementler aayıp, topıraqtıń ónimdarlıǵı júdá páseyip ketedi hám isten shıǵadı. Samal eroziyası Aziya tegislik bóleginde Qazaqstan, Arqa Kavkazda, Rossiya hám Batıs Sibir tegislikleriniń tegislikleriniń qublasında keń tarqalǵan.

Samal eroziyasınıń júzege keliwine belgili rayonada kúshli samallardıń esiwi, klimattıń qurǵaqshılıǵı, topıraqtıń mexanikalıq quramı hám tóginniń azlıǵı, toǵaylardıń rejesiz kesiliwi, sharuwa malların úzliksiz bir jayda baǵıw hám basqalar tiykarǵı sebepshi.

80

Eger Qızılqum hám Qaraqumda mallar qatarına bir jayda baǵılsa 3-4 jıl ishinde qum kóship barxanlar júzege keledi. Usı barxanlardı toqtatıw ushın ósimlikler egilse, 15-20 jıl kerek boladı. Samal eroziyası jergilikli hám shań boranlı sıyaqlı eki túrge bólinedi: - jergilikli samal eroziyası shań boranlı bolmastan samalǵa qarsı qaraǵan jerlerdi áste-aqırınlıq penen jemiripushırıp jiberedi. Nátiyjede belgili waqıttan soń usı jaylardaǵı topıraq kem zúráátli jerlerge aylanadı.

Shań buranlı eroziya-júdá kúshli samal nátiyjesinde júz beredi. Bunda nuraǵan shań tozanlı bóleksheler hawaǵa kóterilip, hawa quramın ózgertip, qarańǵılastırıp jiberedi. Bunday samal eroziyası hár -5, 10-20 jılǵa qaytarılıwı múmkin.

Bul kórinistegi eroziya sebebli 1-2 hám hátteki 2-25 sm qalıńlıqtaǵı ústki bólegi ushıp ketedi.

Nátiyjede awıl xojalıq eginleri nabıt boladı.

Aral kóleminiń páseyiwi sebepli ádewir ǵana maydandı duz basqan. Shań buranlı usı duzlar hám qumlardı uzaq qashıqlıqlarǵa, atap aytqanda tómen Amudáryaǵa alıp barıp, suwǵarılatuǵın jerlerdiń sorlıǵın asırmaqta.

Orta Aziyada samal eroziyası nátiyjesinde qumlar kóship, barxanlar júzege kelgen, ónimdar alablarǵa qum bastırıp kiriwi jaǵdaylarıda bar. Qumlardıń alabqa bastırıp kiriwi nátiyjesinde burında abat bolǵan tómengi Zarafshan hám tómengi Amudáryadaǵı suwǵarılatuǵın jerlerdiń bir bólegi háirde qum astında qalǵan. Suw eroziyası-kóbirek taw aldı hám tawlı regionlarda, samal eroziyasıtegisliklerde bayqaladı.

Eroziya processiniń aldınalıw hám oǵan qarsı gúresiw ushın: ósimlikler qaplamın tiklew, agrotexnikalıq joybarlardı durıs alıp barıw, jasıl qorǵanıw zonaların payda qılıw, gidrotexnikalıq jumıslardı rejeli ótkiziw hám basqalar kiredi. Suwǵarılatuǵın diyxanshılıq rayonlarında topıraqlardıń shorlanıwı tiykarǵı ekologiyalıq mashqalalardan esaplanadı. Topıraqlardıń shorlanıwı - suwǵarıwın nadurıs alıp barǵanda jer astı suwları kóleminiń kóteriliwi nátiyjesinde júz beredi. Birlemshi hám ekilemshi shorlanıw bayqaladı. Ekilemshi shorlanıwda suw kapilyar arqalı kóterilip, duzı topıraqta qaladı yamasa zıyat suwǵarıw nátiyjesinde grunt suwları erigen duzlar menen sorlanadı. Ekilemshi sorlanıw kóbirek zıyan tiygizedi.

Ózbekistanda barlıq suwǵarılatuǵın jerlerdiń 50F ten aslamı sorlanǵan. Ásirese Qaraqalpaqstan respublikası, Buxara, Sırdarya, Xorezm uálayatları topıraqları kúshli sorlanǵan. Topıraqta shirindi muǵdarı 30-50F qa shekem azayǵan. 2 mln ga dan aslam jerler eroziyaǵa ushıraǵan. Bunday jerler Fergana, Surxandarya, Qashqadarya wálayatlarında keń tarqalǵan.

Topıraqlardıń pestitsidler menen pataslanıw dárejesi de joqarı. Buǵan tiykarǵı sebeplerden biri uzaq waqıt dawamında paxta jeke ústemligi bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda paxta maydanlarınıń azaytırılıwı, almaslap egiwdiń keńirek járiyalanıwı, mineral tóginlerdi isletiwde, normalap turılıwı hám basqa jumıslar topıraqlar jaǵdayınıń jaqsılanıwına alıp kelmekte.

Shorlanıwdıń aldın alıw ushın ótkiziledi, jerlerdiń sorı juwıladı. Topıraqlardıń batpaqlanıwıtiykarınan ıǵallıq kóp jaylarda bayqaladı. Suw saqlaǵıshları átirapında da batpaqlanǵan uchastkalar júzege keledi. Jer júziniń qurǵaqshıl rayonlarında jerlerdiń insan xojalıq iskerliginde nadurıs paydalanıw aqıbetinde onıń tábiyiy qásiyetleri jamanlasıp shólleniw processi baslanadı.

XX-ásir tariyxında Afrikadaǵı Saharadıǵı saxıl rayonında 1968-73 jıllarda bolıp ótken páleketli shóllesiw hádiysesi óshpes iz qaldırdı. Usı jıllarda qurǵaqshılıq ádewir kúshli bolǵan. Tábiyiy jaylawlar ıǵal jetispewshiligi sebepli quwrap, ónimdarlıq keskin azayıp ketken, puta hám terekler qurǵaǵan. Áqibette diyxanshılıq jaylaw sharwashalıǵı bir neshe jıllar dawamında úlken zıyan kórdi, xalıq arasında ashlıq hám ólim háwij aldı. Insan tásirinde payda bolǵan shóllerdiń jámi maydanı 9,1 mln km2 ni tashkil qıladı.

Shólleniw Aziya, Afrika, Avstraliya mámleketlerinde kúshli dárejelerde júr bermekte. Alıp barılǵan esap-kitaplarǵa qaraǵanda keyingi 20ında pútkil dúnyada shólleniw nátiyjesinde jetkizilgen ulıwma zıyan 520 mlrd. AQSh dollardı quraydı.

Respublikanıń 70% ten aslam zonası shól hám shala shól regionlarında jaylasqanlıǵı sebepli suwǵarılatuǵın jerlerde shorlanıw, samal hám suw eroziyası, jaylawlarda jer astı suwları kóleminiń kótiriliwi sıyaqlı hádiyseler keyingi waqıtlarda úlken maydanlarda júz bermekte. Bunıń aqıbetinde awıl xojalıǵında paydalanılatuǵın jerlerdiń ónimdarlıǵı barǵan sayın tómenlep, azıq-awqat, ot-jem, sanaat shiyki zatların jetkilkli muǵdarda jetistirip beriw quramalaspaqta.