Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

61

Biosfera» grekshe sóz bolıp, bios»-tirishilik, sfera»-shar degen mánisti ańlatadı. Bul termin 1875 jılda payda bolıp, onı birinshi márte avstraliyalıq geolog E.Zyuss - tiri organizmler jasaytuǵın jer qabıǵın belgilew maqsetinde qollaǵan.

Biosfera taliymatınıń tiykarshısı akademik Vladimir Ivanovich Vernadskiy kúshli qábilet iyesi bolıp, ózine belgili bolǵan bilimniń rawajlanıwın 10 jıllap aldınan góre bilgen. Onıń jumısları XXásirdiń ekinshi yarımında joqarı bahalandı, yaǵnıy ekodizim kontsepciyası payda bolǵannan keyin 30- jıllarda-aq ol insan tárepinen jaqın keleshekte yadro energiyası zapaslarınan hámde komstıń ózlestiriliwin aldınan aytıp bergen. Ol minerologiya, geoximiya, biogeoximiya, radiologiya pánlerin jaqsı bilgen.

V.I.Vernadskiy miynetiniń shıńı bolıp, 1926-jılda Jerdiń biosfera táliymatı» nıń dóretiliwin esaplanadı. Usı jılı onıń Sank-Peterburgta, 3-jıldan keyin Parijde, keyin ala Berlinde Biosfera v kosmose», Oblast jizni» sıyaqlı ocherkleri bir basılıp shıǵadı. Bul ocherkler óziniń áhmiyetliligin elede joǵaltpaǵan.

Ol ilimiy jumısları menen bir qatarda úlken jámiyetlik jumısların alıp barǵan. Ol pánler

Akademiyasın shólkemlestirilgen hám onıń birinshi prezidenti bolǵan.

Onıń usınısı menen Geografiya institutı, Mineralogiya hám Geoximiya institutları shólkemlestirilgen. Turaqlı muzıkalardı úyreniw komissiyasın shólkemlestiriwdi de birinshi bolıp usınıs qılǵan insan esaplanadı.

Jerdiń tiri organizmler hám biogen shógindi taw jınısları tarqalǵan bólegi orıs ilimpazı akademik

V.I. Vernadskiy - biosfera dep ataǵan. Bunda ol úsh tiykarǵı komponentlerdi ajıratadı: organizmler, mineral zatlar - biogen zatlardıń aylanba háreketinde qatnasıwshılar: tiri zatlardıń tirishilik iskerligi ónimleri -olar waqtınsha biogen aylanbada qatnaspaytuǵınlar.

Vernadskiy táliymatına tiykarınan-biosferada tiri zat hám jasaw ortalıǵı bir-birine baylanıslı bolıp, bir-birine tásir qılıp, bir pútkil dinamik dizimdi payda qıladı.

Planetamızdıń rawajlanıw tariyxında hám házirgi ómirinde biosferanıń roli úlken, sebebi jergeografiyalıq qabıǵı rawajlanıwında bioximiyalıq, geoximiyalıq processlerdiń júz beriwinde tiri organizm»lerdiń qatnası júdá zárúr esaplanadı. Organizmler-taw jınıslarınıń nurawında, topıraq payda bolıwında, relef formaların ózlestiriwde, qazılma baylıqlardıń payda bolıwında h.t.b. qatnasadı.

Biosfera planetamızdaǵı «tirishilik qabıǵı» esaplanıp, tiri organizmlerdiń óz-ara tıǵız baylanıs, múnásebetlerden ibarat quramı ekodizmler toplamın quraydı. V.I. Vernadskiy túsinigine qaraǵanda, biosferaǵa házirgi waqıtta tek ǵana jerdiń qabıǵında tarqalǵan tiri organizmler kirip qalmastan, bálkim onıń quramına áyemgi dáwirlerde organizmler qatnasıwında payda bolǵan litosferanıń bólegi de kiredi.

Biosfera quramına tiri organizmler de olardıń jasaw jayları kiredi. Bunda organizmler ortasında quramalı óz-ara baylanıslar bar bolıp, bir pútkil organikalıq háreketdegi dizimdi quraydı. Biosfera atmosferanıń tómen bólegi, gidrosferanı hám litosferanıń joqarı qatlamların óz ishine aladı.

Jer sharınıń sırtqı qattı qabıǵı-litosfera dep ataladı. (litos»-grekshe tas degen mánisti beredi). Gidrosfera - jerdiń suwlı, suyıq qabıǵı (okean, teńiz, kól hám dáryalar, muz hám batpaqlıq hám

5 km ǵa shekem tereńlikte bolǵan jer astı suwları kiredi). Lito hám gidrosfera ústinde 100 km biyiklikke shekem atmosfera dawam etedi. Atmosfera - jer aylanısı orap alǵan hawa qatlamı. Eger atmosfera bolmasa, onda jer beti túnde - 1000 S qa suwıp, kúndizi - 1000 S qa jılıp ketedi. Jerdiń qorǵanıw qatlamıda esaplanadı.

Atmosfera tábiyattıń eń zárúr elementlerinen biri bolıp tiri organizmlerdiń jasawı ushın júdá zárúr. Sebebi organizm, sonnan insanda suwsız, awqatsız bir neshe jasawı múmkin, biraq ol hawasız 5 minut jasaydı. Demek jerde tirishiliktiń bar ekenligi, ásirese insan jasawı taza hawaǵa baylanıslı eken. Insan 1 sutkada 1kg awqat 2 litr suw qabıllasa, dem alıw organları arqalı 25 kg hawanı jutadı. Sonıń ushın hawa pataslansa hár bir organizmniń fiziologiyalıq jaǵdayı da ózgeredi. Taza hawa - ósimlik, haywanlar, awıl xojalıq eginleri ushın da zárúr, jáne antibiotikler, yarım ótkizgishler, anıq ólshegish ásbapları islep shıǵaratuǵın sanaat tarawlar ushın da taza hawa kerek.

62

Atmosferanıń pataslanıwı - tik planetamızdaǵı tiri jánliklerdiń, insan salamatlıǵına keri tásir etip qalmastan, bálkim xalıq xojalıǵına da úlken zıyan jetkeredi. Usı sebeplerde búgingi kúnde eń zárúr máselerden biri - atmosfera hawasın taza saqlaw bolıp tabıladı.

Atmosfera haqqındaǵı maǵlıwmatlar tábiyattı qorǵawdıń «ekologiyalıq principleri» temasında jánede keńirek berilgen.

Atmosferanıń orta esapta 15 km biyilikke shekem bolǵan tómengi qatlamı - troposfera delinedi

(grekshe «trope» - ózgeriw) degeni. Troposferadaǵı hawada asılmalı haldaǵı suw puwları boladı hám jer betiniń tegis emes isiwinen olar kóship júredi. Troposfera ústinde biyikligi 100 km ǵa jetetuǵın stratosfera bar. Stratosferada 20-22 km biyiklikte erkin 02 quyash nurı tásirinde ozonǵa aylanadı.(O2- O3). Ozon tiri organizmler ushın qáwipli bolǵan quyashtiń ultrabinafsha nurların qaytaratuǵın-juqa ozon qatlamın, ozon ekranın payda etedi. Mine ksı ozon qatlamınnan da joqarıǵa kóteriletuǵın hámme tiri jan tragediyaǵa ushıraydı. Ozon qabatı tek tirilikti saqlap qalmasdanevolyuciya rawajlanıwın da támiynlep turadı.

Atmosfera-júdá kóp hár qıylı tiri organizmler menen toyınǵan bolıp, olar hawada aktiv yamasa passiv háreketde boladı. Bakteriya hám zamarrıqlardıń sporaları 20-22km biyiklikte ushıraydı, tiykarǵı bólegi 1-1,5km biyiklikte tarqalǵan.

Litosferanıń beti, atomoferanıń jerge jaqın qatlamı, tereń bolmaǵan suwlar hámde gidrosferanıń úst qatlamında tiri zatlardıń toplanıwın Vernadskiy Tirishilik perdesi» dep ataydı (tiri zatlar qatlamı).

Ulıwma biosfera-quramalı dizim bolıp,óli hám tiri tábiyattı óz ishine alǵan quramalı komponentlerden ibarat. Bunda bárhá zat hám energiya almasıwı ciklları baradı.

2- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Tábiyattaǵı tiri hám óli zatlar, biokos hám biogen zatlar haqqında pikir júritiw, túsinik payda qıldırıw. Biosferada zatlardıń aylanıwı hám de tiri zatlardıń tiykarǵı funkciyaları haqqında maǵlıwmat beriw.

Identiv oqıw maqsetleri.

2.1.Tiri-óli-bioks-biogen zatlardıń ne ekenliginiń parqına jetedi, este saqlap qaladı.

2.2.Biomferada zatlardıń aylanıwın biledi.

2.3.Tiri zatlardıń tiykarǵı funkciyalarınıń mazmunın ańlap jetedi.

2-tiykarǵı sorawdıń bayanı.

Planetamızdaǵı barlıq tiri organizmler jıyındısın V.I.Vernadskiy tiri zat dep ataydı. Tiri zatlardıń eń áhmiyetli qásiyetleri bolsa onıń ulıwma salmaǵı, ximiyalıq quramı hám energiyası esaplanadı.

Tiri zatlar - bir tegis tarqalǵan jerler, suw qatlamı, yaǵnıy topıraq onıń qatlamındaǵı ósimlik tamırları, zamarıqlar, mikroorganizmler, topıraqta ómir súriwshi basqa haywanlar, ósimliklerdiń jer astı organları bólegi jaylasqan qatlam esaplanadı. Bul jerde ósimliklerdiń sporaları, shań dánesheleri hám tuqımlarınıń tiykarǵı massasıda ushıp júredi. Biosferada tek tiri zattıń bolıwı xarakterli bolıp qalmastan, bálkim tómendegi qásiyetlergede iye boladı: suwdıń bolıwı, biosferaǵa quyash nurı aǵımınıń túsiwi, biosferaǵa zatlarınıń úsh agrigat jaǵdayında bolǵan shegarada, yaǵnıy qattı, suyıq hám gaz sıyaqlı jaǵdayların óz ishine aladı. Sonıń ushın biosfera úzliksiz haldaǵı zatlar hám energiya aylanıwı harakterli esaplanaadı.

Biosferanıń ekinshi quram bólegi - óli zat esaplanadı. Bular biosferadaǵı usınday zatlardıń toplamı bolıp, olardıń payda bolıwında tiri organizmler qatnaspaydı.

Onnan tısqarı biosferada aralıq zatlarda ajıratıladı-olar tiri hám óli zatlardıń birgeliktegi iskerliginen payda boladı. Tiri organizmler aralıq zatlar payda bolıwında jetekshi orındı iyeleydi.

Aralıq zatlar-jerdegi tiri zatlardıń iskerligi menen baylanıslı bolǵan topıraq jemirilgen, taw jınısları hám barlıq tábiyiy suwlar. Bunı V.I.Vernadskiy bioks zatlar dep ataydı.

Bunnan tısqarı biogen zatlarda ajıratıladı. Olar tiri organizmlerdiń tirishiligi dawamında payda boladı hám ózgeriwlerge ushıraydı. Olar úlken potentsial energiyaǵa iye bolǵan tas kómir, bioton, neft, hák tas esaplanadı.

Házirgi waqıtta biosferanı planetamızdaǵı eń iri ekodizm dem qaraladı hám onda úlken sheńberdegi zatlar aylanıwı ámelge asadı. Úzliksiz dawam etetuǵın hám tiri organiziler iskerligi

63

sebepli tártipke salınıp turatuǵın zatlardıń turaqlı aylanıwı - biosferanıń ózine tán bilgisi esaplanadı. Tiri jánlikler óziniń jasaw sharayatında ortalıq penen bárhá baylanısta bolıp turadı hám

geografiyalıq qabıqta zatlardıń aylanıwın júzege keltiredi. Bul biologiyalıq aylanıw dep ataladı. Biosferada tiri jánliklerdiń massası 2,7 1012 tonnaǵa teń bolıp, ol foto sintez arqalı hár jılı

0,2 109 tonna ósedi. Jılına sonsha tiri jánlikler nabıt boladı. Atmosferada sarp bolatuǵın kislorod ornı foto sintez processi nátiyjesinde (hár jılı 460 mlrd.t) toltırılıp turıladı. Ósimlikler SO2 ti jutıp turadı.

Biosferada suwdıń almasıwına tiri zatlar úlken tásir kórsetedi. Ósimlikler jılına 140 mlrd.t uglerodtı ózlestirip 460 mlrd.t kislorodtı ajıratıp shıǵarıw processinde 2,25 1011 tonna cuwdan paydalanadı.

Biosferadaǵı organizmler azot, kaliy, kremniy, fosfor, altınkúkirt hám basqalardıń aylanıp júriwinde qatnasadı. Demek, zatlardıń tábiyatta úzliksiz aylanıp júriwinde tiri jánliklerdiń áhmiyeti

úlken eken.

Biosferadaǵı tiri organizmler massasınıń 94,5Ó tin ósimlikler biomassasına tuwrı keledi. Bul bolsa jer planetasında zat hám energiya almasıwın tártipke salap turıwda ósimliklerdiń áhmiyeti sheksiz úlken ekenligin kórsetedi.

Ózlerińizge málim, tábiyatta zatlardıń aylanıwı 3 topardan ibarat organizmler qatnasıwı shárt esaplanadı.

Producentlarsız tirishilikti kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Olar birlemshi ónimdarlıqtı keltirip shıǵaradı.

Konsumentlerdiń túrleri dárejedegi tártipleri birlemshi hám ekilemshi ónimdi qabıllaǵan halda organikalıq zatlardı bir jaǵdaydan ekinishi jaǵdayǵa ótkizedi. Olar usı menen jerde tirishiliktiń hár qıylılıǵın keltirip shıǵaradı.

Reducentlar bolsa organikalıq zatlardı mineral zatlarǵa ıdıratıp, planetamızdaǵı óli qaldıqlardan ibarat bolǵan úlken «mazar»dıń kelip shıǵıwına imkan bermeydi.

Quyash jer betine túsetuǵın tiykarǵı birdenebir energiya deregi esaplanadı. Quyashtaǵı energiya deregi úzliksiz. Bul sızıqlı ashıq process-biosferadaǵı biotikalıq zatlardıń aylanıwı - jabıq process ushın kerekli sharayat.

Zatlardıń biotikalıq aylanıwı jabıq dizim formasında, milliard jıl dawamında rawajlanıw processinde qáliplesken. Ol tómendegishe kórinedi: jasıl ósimlik quyash energiyasınan paydalanǵan halda, tiri zatlardıń birlemshi ónimin payda qıladı. SO2 ti ózlestirip, O2 ti ajıratadı. Óli haywan hám ósimliklerdi nasekomalar, zamarrıqlar, bakteriya hám basqalar qayta islep, olardı ıdıratadı, mineral yamasa ápiwayı organikalıq birikpelerge aylandıradı, bul bolsa topıraqqa túsip, onı jáne ósimlik ózlestiredi. Bul processtiń úzliksizligi, jabıqlıǵın - aqırǵı ónimlerdiń hám tarqalıwın támiyinleydi. Bunısız jerde tirishilik toqtap qalıwı múmkin edi.

Demek jaqtılıq tásirinde baratuǵın jasıl ósimliklerdegi fotosintez processi nátiyjesinde organikalıq zat toplanadı. Fotosintezdiń paydalı jumıs kórsetkishi júdá tómen bolıp, jer betine túsetuǵın quyash nurınıń tek 1 F nen paydalanadı. Paydalı qazılmalarda (taskómir, neft, torf h.t.b.) quyash energiyası toplanǵan halda uzaq waqıtlar dawamında saqlanıp kelmekte. Ayırım bir organizmler organikalıq zat payda qılıwı ushın zatlardıń oksidleniwi nátiyjesinde ajıralıp shıǵaratuǵın energiyadan paydalanıladı. Bul process xemosintez dep ataladı.

Energiyanıń aylanıwı zatlardıń aylanıwı menen tıǵız baylanıslı. Zatlardıń kishi sheńberde (biologiyalıq) hám úlken (geologik) sheńberde aylanıwları ajıratıladı.

Kishi sheńberde aylanıw - organizmler ortasında, qurǵaqlıqda topıraq penen organizm ortasında, gidrosfera bolsa organizm menen suw ortasında júz beredi. Úlken sheńberdegi aylanıw - qurǵaqlıq penen dúnya okeanları ortasında baratuǵın process.

Kishi sheńberde zat aylanıwı qurǵaqlıqtaǵı ósimlikler gaz sıyaqlı zatlar hám suwda erigen mineral duzlardıń jutılıwınan ibarat. Bunda birinshi gezekte karbonat angidridten organikalıq zatlardıń payda bolıwı túsiniledi. Dem alıw nátiyjesinde bolsa karbonat angidridtiń bir bólegi troposfera qaytarıp shıǵarıladı. Organikalıq zatlardıń kópshilik bólegi hár qıylı dárejedegi

64

konsumentler hám reducentler denesinnen ótip, qayta islenip ıdıraladı hám minerallasadı. Olar qaytadan topıraq, suw hám hawaǵa qosıladı.

Gidrosferanıń ózinde de zatlardıń kishi sheńberde aylanıwı bayqaladı. Bunda suwda erigen duzlar hám gazlar qatnasadı. Suw ortalıǵındaǵı zatlardıń aylanıwında avtotrof esaplanǵan suw otları áhmiyetli rol oynaydı. Okeandaǵı biologiyalıq zatlar aylanıwında ósimlik hám haywanlar qaldıqları (ıdıralǵan hám minerallasqan bólegi) suwda erigen halda zapas zatlar sıpatında qatnasadı, olardıń bir bólegi okean túbinde jatqızıqlar payda qıladı.

Úlken sheńberdegi zatlardıń aylanıwı qurǵaqlıqtan zatlardıń dárya hám hawa aǵımları menen okeanǵa kelip túsiwinen ibarat bolıp, teńiz jatqızıqlarınıń qurǵaqlıqqa qayta shıǵıwı bolsa okean túbiniń kóteriliwi hám onıń nátiyjesinde qurǵaqlıq ayırım jaylarınıń shóginiwi menen júz beredi. Jerde zatlardıń aylanıwı ayırım ximiyalıq zatlardıń aylanıwınan quraydı. Planetamızda tiri zatlardıń 5 ta tiykarǵı funkciyası ajıratıladı:

1.Energetikalıq

2.Gaz almasıınıwı

3.Toplaw

4.Okisleniw - qaytarılıw

5.Destruktiv (ıdıratıwshı, organikalıq zatlardıń ıdırawı)

1.Energetik funkciyası tiykarın jasıl ósimliklerdiń fotosintez processi quraydı. Quyash energiyasınıń akkumulyaciya qılınıwı hám onıń biosfera ayırım komponentlerinde qayta bóliniwi baradı. Quyash energiyasınıń toplanıwı nátiyjesinde jerde hámme tirishilik jaǵdaylar júz beredi.

2.Bul fotosintez funkciyası hám dem alıw processlerine baylanıslı boladı. Gazlerdiń kóship júriwin támiyinleydi. Biosferanıń gaz quramın támiyinleydi. Tiri organizmlerdiń funkciyası processinde tiykarǵı gazlar payda boladı: azot, kislorod, krbonat angidrid, metan h.t.b.

3.Bul funkciyası qorshaǵan ortalıqta biogen elementlerdiń tiri organizmler tárepinen toplanıwında kórinedi. Máselen: ócimlikler fotosintez processinde ximiyalıq elemientledi topıraqtan kaliy, fosfor, azot, vodorod hám basqalardı, hawadan bolsa uglerod alıp, kletkanıń organikalıq zatları quramına kiritedi. Toplaw funkciyaları sebepli tiri organizmler kóp muǵdarda shókpe jınısların máselen, por, hák sıyaqlı jınıslardı payda qıladı.

Vodorod, uglerod, azot, kislorod, natriy, magniy, alyuminiy, kremniy, xlor, kaliy, kaltsiylerdiń koncentraciyası tiri organizmlerdiń denesinde sırtqı ortalıqqa qaraǵanda júzlegen, mıńlaǵan ese joqarı boladı.

4.Bul funkciyası nátiyjesinde ózgeriwsheń valentlikke iye bolǵan kópshilik ximiyalıq elementlerdiń temir, altınkúkirt, maoganets, azot hám basqalardıń aylanıwı tán. Máselen: topıraqtaǵı

xemosintezlewshi bakteriyalar áne usı processlerdi ámelge asıradı. Bunıń nátiyjesinde H2S, temir rudasınıń ayırım bir túrleri, hár qıylı azot oksidleri payda boladı. Bunda jer betinde oksidleniw - qaytarılıwınıń biogen processleri ústemlik qıladı.

5.Bunda organizmlerdiń nabıt bolıwınan keyingi ıdıralıw processleri menen baylanıslı boladı. Bunıń nátiyjesinde organikalıq zatlardıń minerallasıwı júz beredi hámde biosferanıń biogen hám biokos zatları payda boladı.

3-tiykarǵı sorawdıń bayanı.

Noosfera (grekshe «noos»-pikirlew degeni)-pikirlewshi qabıq degen sózlik mánisti beredi. Insaniyat jámiyeti óziniń qásiyetleri menen birge jer júzindegi tirishilik rawajlanıwınıń gezektegi

basqıshı. Ol eń kúshli tábiyiy faktor sıpatında planetamızdı ózgertirip jibermekte.

Biosfera óziniń keyingi rawajlanıwında noosferaǵa ótedi. Ol biosferanıń eń joqarı rawajlanıw basqıshı bolıp, adam hám tábiyat otrasındaǵı múnásebette tiykarǵı kúsh-aqıl-pikir esaplanadı. Adamnıń aqıllılıq iskerligi rawajlanıwdıń tiykarǵı faktorı esaplanadı.

V.I.Vernadskiy tastıyıqlawshı - noosfera planetamızda jańa hádiyse esaplanadı. Adam tiri geologik kúsh. Onıń pikirinshe noosfera biosferanıń nızamlı rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın basqısh bolıp, insan menen tábiyat ortasındaǵı óz-ara baylanıs múnásebetlerin óz ishine aladı.

Biosferanı-insannıń ózi evolyutsion jol menen júzege kelgen waqıttaǵıday hám biologiyalıq túr sıpatında jasap baralatuǵın hámde óz salamatlıǵın abaylap, bekkemlep, xojalıǵın júrgize

65

alatuǵın halda saqlap qalıwǵa háreket qılıwı kerek. Bul shártler tábiyattı qayta ózgertiriwge kesent beredi.

Tábiyat pútkil janlı jánliklerdiń rawajlanıwına imkan jaratıp bergen tiykar hám insan ushın ómir súriw, onıń materiallıq, morallıq talapların qanıqtırıwshı birlemshi derek bolıp tabıladı. Insan tábiyattıń ajıralmas bir bólegi esaplanadı, biraq ol tábiyattıń basqa elementlerinen óziniń aqılı, sanalılıǵı menen ajıralıp turadı.

Insan dáslepki waqıtlarda biosferanıń dúzilmesine tásir etpesten, alǵashqı ómir súrgen. Onıń túrli qurallar hám jalınnan paydalanıwı, jabayı haywanlardı qolǵa úyretiwi, ósimliklerdi mádeniylestiriwi sıyaqlılardı awqat ónimleriniń kóbeyiwine, xalıq sanınıń artıwına sebep boldı, bul bolsa álbette insannıń biosferaǵa bolǵan tásirin kúsheytiredi.

Insanlardıń biosferaǵa tásirin shártli túrde tómendegi baǵdarlarda ajıratıw múmkin:

1.Toǵaylardı kesiw, jańa jerlerdi ózlestiriw birinshi gezekte suw rejimine keri tásir kórsetedi. Nátiyjede dáryalar sayızlanadı, batpaqlanıw, shóp basıw, balıqlar sanınıń azayıwı bayqaladı. Jer astı suwları zapası azayadı, qar hám jawın suwları topıraqqa sińbey, onıń ústki bólegin juwıp ketedi. Suw hám samal eroziyası birgelikte topıraqqa jánede kúshli tásir etedi.

2.Ekinshi áhmiyetli faktor suwǵarıw isleri. Suwǵarıw jumısları ónimsiz jerlerdi ónimdar jerlerge aylanıwına imkan beriw menen birge, jer astı suwları kóleminiń kóteriliwine, topıraqtıń shorlanıwına, ayırım jerlerdiń batpaqlanıwı hám suw basıwına alıp keliwi múmkin. Suwǵarılatuǵın jerlerdiń keńeyiwi dárya suwlarınıń quwrap qalıwına da sebepshi boladı.

3.Ximiyalıq tóginlerden paydalanıw. Bul menen ónimdarlıqtı bir neshe márte asırıw múmkin. Usı menen birge ishimlik suwlarınıń sapasınıń tómenlewi, nitrat hám nitritlardıń suwda toplanıwı nátiyjesinde qáwipli bolǵan kontserogen zat-nitrozaminler payda bolmaqta. Suw jaǵalarında fosforlı tóginlerdiń bolıwı azot hám kaliy muǵdarın shekleydi, usı menen birge fitoplanktonlardıń kóbeyip ketiwinen sebepshi boladı. Kók jasıl suw otlarınıń hawadaǵı azottı ózlestiriw qásiyeti bolǵanı ushın

tez kóbeyip suwda erigen O2 tı ózlestiredi. Suw júzesinde

«gúllew» hádiysesi bayqaladı hám balıqlardıń jalpısına qırılıp ketiwin, kóldiń áste-aqırın batpaqlanıwına alıp keledi.

4.Insannıń biosferaǵa kórsetetuǵın kúshli tásirlerinen biri ósimliklerdegi kesellikler, zıyankes nasekomalar hám jabayı shóplerge qarsı gúreste paydalanatuǵın ximiyalıq gúres.

Álbette awıl xojalıǵında gerbitsidler, defoliantlardı qollaw nátiyjesinde azıq ónimleri islep shıǵarıw artadı. Biraq DDT (dixlordifeniltrixloretan) hám basqa xlor hám fosfororganikalıq birikpeler kópshilik haywanlar, hátteki insan salamatlıǵı ushın da qáwipli. Bul záhárli zatlar biogeocenozlarda uzaq waqıt saqlanıp qaladı. Bul záhárli zatlar biogeocenozlarda uzaq waqıt saqlanıp qaladı hám toplanadı.

Insanlar búgingi kúnde awıl xojalıq tarawında záhárli ximiyalıq zatlardan ele de wáz keshe almay atır. Zıyankeslerge qarsı gúreste biologiyalıq usıllardan paydalanıw endi ǵana ámelde qollanılmaqta.

Joqarıda atalǵanlar tek insan azıq penen támiyinleniwi menen baylanıslı bolǵan tárizde biosferaǵa kórsetip atırǵan tásiriniń dálilleri bolıp tabıladı.

Atom energiyası hám sanaattıń rawajlanıwı menen birge radioaktiv shıǵındılarınıń toplanıwı kútá awır mashqala esaplanadı.

Iri qalalardıń payda bolıwı, urbanizaciya processiniń kúsheyiwi, turaq jaylar qurılısları, sanaat kárxanalarınıń úlken maydanlardı iyelewi tábiyiy biogeocenozlardıń qısqarıwına alıp kelmekte.

Ulıwma insan biosfera resurslarınan maksimal paydalanıw ushın háreket qılmaqta. Biz sonı bárhá yadda tutıwımız kerek, tábiyat nızamların ayaq astı qıla almaymız, insan ózin tábiyattıń quram bólegi sıpatında esaplawı zárúr.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.V.A.Radkevich. Ekologiya. Minsk. Vısheyshaya shkola» 1983. 170-294 b.

2.N.M.Chernova, A.M.Bılova. Ekolgiya. M. Prosveshenie».1988. 239-249 b.

3.A.S.Twxtaev. Ekologiya. T.Wqituvchi» 1998. 131-143 b.

66

12- sanlı lekciya

Ózbekstanda tábiyattı qorǵaw . Tabiiy resurslarǵa xarakteristika.

Tiykarǵı sorawlar:

1.Tábiyattı qorǵaw. Tábiyattı qorǵawda xalıq aralıq birge islesiw.

2.Tabiiy resurslardan paydalanıwdıń artıp barıwı, olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw hám qorǵawdıń áhmiyeti.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler:

Tikkeley, janapay tásir, unamlı, keri tásir, tábiyiy resurs, ruqsat etilgen muǵdar (REM), kislotalı jawınlar, gidrosfera, smog, mineral, organikalıq, bakterial, biologiyalıq pataslawshı birikpeler, mexanikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq tazalaw usılları.

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Tábiyattı qorǵaw túsinigi haqqında, insannıń tásir formaları hám onıń túrli tariyxıy dáwirlerde tábiyatqa kórsetip kelgen tásirin bayan etiw. Tábiyiy resurslar hám onıń klassifikaciyasın túsindiriw, demografiya, urbanizaciya.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1.Tábiyattı qorǵawdıń ne ekenligin ańlaydı.

1.2.Insannıń tábiyatqa tásiri formaların parıqlaydı.

1.3.Tábiyatqa túrli tariyxıy dáwirlerde kórsetilgen tásirdi ajırata aladı.

1.4.Tábiyiy resurs ne eknligin hám onıń xarakteristikasın túsinedi hám este saqlap qaladı.

1-tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Insan hám ortalıq ortasındaǵı óz-ara múnásibetler keskinlesken, pán-texnika jedel rawajlanǵan dáwirde tábiyattı qorǵaw eń tiykarǵı mashqalalardan esaplanadı.

Tábiyattı qorǵaw túsinigi insannıń qorshaǵın ortalıqqa keri tásiri júzege kelgen uzaq ótmisten jaqsı málim.

Eger aldıńları tábiyattı qorǵaw degende málim ámeliy ilajlar toplamı túsinilgen bolsa, sońǵı jıllarda ayırıqsha kompleks pán qáliplespekte.

Tábiyattı qorǵaw degende - házirgi hám kelesi áwladlardıń talapların esapqa alǵan halda tábiyiy baylıqlardan aqılǵa muwapıq paydalanıw hám ortalıqtı taza halında saqlawǵa qaratılǵan, ilimiy tiykarda ámelge asırılatuǵın jergilikli, mámleket hám xalıq-aralıq ilajlar toplamı túsiniledi.

Tábiyattı qorǵaw - jámiyet rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında maqset hám mazmunına qaray parıqlanǵan. Tábiyattı qorǵawdıń dáslepki basqıshında joǵalıp baratırǵan ayırıqsha ósimlik hám haywan túrleriniń qorǵalıwı asırılǵan.

Insannıń talapları ósiwi menen tábiyiy resurslardı qorǵaw hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw basqıshı júzege kelgen.

Qorshaǵan ortalıqtıń házirgi zaman ekologiyalıq qorǵaw basqıshı - insannıń tábiyatqa tásiri ulıwma planetarlıq dárejesine jetken XX ortalarında baslanǵan.

Bul basqıshtıń tiykarǵı wazıypası - ekologiyalıq dizimlerdi qorǵaw, olardıń óz-ózin tiklew qábiletin támiynlew hám biosferadaǵı teń salmaqlıqtı saqlaw bolıp tabıladı.

Tábiyattı qorǵawdıń házirgi tiykarǵı wazıypaları - tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıw, shıǵındısız islep shıǵarıwdı járiyalaw, qorshaǵan ortalıqtı pataslanıwdan saqlaw, keri ózgerislerdi boljaw qılıw, olardıń aldın alıwdan h.t.b. ibarat.

Tábiyattı qorǵaw haqqındaǵı pán júdá kóp tarawlı bolıp, ol tek ǵana geografiya, biologiya, fizika, ximiya, ekonomika hám basqa kóplep tábiyiy hám sotsial pánler tutasqan jayda ǵana tabıslı rawajlanadı.

Insannıń tábiyatqa tikkeley hám janapay, únemli hám keri tásir formaları ajıratıladı.

Toǵaylardıń kesiliwi, haywanlardı ańlaw, jańa jerlerdi ózlestiriw, kánlerdi qazıw nátiyjesinde insan tábiyatqa tikkeley tásir kórsetedi.

Insannıń tábiyatqa janapay tásiri-tikkeley tásirdiń keri aqıbetleri sıpatında kórinedi. Máselen: jańa jerlerdiń ózlstiriliwi de ósimlik hám haywanlardıń qırılıwına alıp keledi. Taslandı jerlerdi, toǵaylardı tiklew, kóklemzarlastırıw, ósimlik hám haywanlardı kóbeytiriw

67

insannıń tábiyatqa unamlı tásirine kiredi. Hár qanday unamlı tásirdiń de keri aqıbetleri bolıwı múmkin. Jámiyet tirishiliginiń jasaw quralı bolǵan túrli tábiyiy resurslarsız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı.

Tábiyiy resurs degende - insannıń ómiri, hojalıq iskerligi ushın zárúr bolǵan barlıq tábiyiy zatlar, hádiyseler, processler túsiniledi. Resurs degeni-frantsuzsha jasaw quralı» degen mánisti ańlatadı (keste-3).

Tábiyiy resurslar xarakteristikasın biliw, olardan aqılǵa muwapıq paydalanıwda áhmiyetke

iye.

Suw hám hawa sapa tárepten tamamlanatuǵın resurs esaplanadı. Ósimlik hám haywanlardı tek ǵana belgili populyaciyası saqlanıp qalǵan halda ǵana qayta tiklew múmkin. Jer astı qazılmalarınıń tiklenbesligin esapqa alıp, olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Olardan kóplep paydalanıw sebepli zapas azayadf, tamamlanadı. Olardı qayta tiklep bolmaydı. Sebebi jer astı baylıqları million jıllarda, yaǵnıy geologiyalıq dáwirlerde ǵana júdá áste-aqırınlıq penen tiklenedi. Sonıń ushın olardı qazıp alıwda, tasıw hám islewde israpkershilikke, qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwına jol qoymaw kerek.

Keste -3

Dúnya okeanı resursları, atmosfera hawası, Antarktida tábiyiy resursları, kosmik keńlik, kóship júriwshi haywanlar ulıwma dúnya resursları esaplanadı. Olardan paydalanıw, qorǵaw tek ǵana xalıqaralıq kelisiwler járdeminde, túrli mámleketler qatnasıwında ǵana tabıslı ámelge asırılıwı múmkin.

Tábiyattı qorǵaw bir neshe mıń jıllıq tariyxqa iye. Biraq bul mashqalaǵa ayrıqsha itibar. XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń baslarında júzege keldi. 1864 jılı AQSh da J. Marshdıń «Insan hám tábiyat» kitabı basılıp shıqtı. Onda tábiyattı qorǵawdıń zárúrligi haqqında dáslepki pikirler beriledi. 1910 jılı Shveytsariyada Evropadaǵı birinshi tábiyattı qorǵaw jámiyetti dúzildi. 1913 jılı Bernda tábiyattı qorǵaw boyınsha birinshi xalıq-aralıq keńes shaqırıldı. 1948-jılı tábiyattı qorǵaw Xalıq-aralıq birlespesi dúzildi. Tábiyattı qorǵaw háreketleri XX ásirdiń ekinshi yarımında ásirese kúsheyedi.

Ózbekstanda tábiyattı ilimiy tiykarda qorǵaw ámelde 1920 jıldan baslanǵan.

Jámiyet rawajlanıwınıń túrli dáwirlerinde insan menen tábiyiy ortalıq ortasındaǵı múnásibet túrlishe bolǵan. Kishi jámiyeti rawajlanıwınıń dáslepki basqıshında insan menen tábiyattıń óz-ara múnásebeti áyyemgi halda edi. Áyyemgi adam ózi ushın kerekli zattı tábiyattan alar eken, bunıń áqibeti tuwralı oylap otırmas edi. Sebebi, áyemgi adamlar sanına qaraǵanda júdá az bolıp tábiyatqa derlik qaram bolǵan. Adamlar bul dáwirde tábiyatt emes, bálkim tábiyat adamlardı ózine boysındırǵan.

Alǵashqı jámáát dúzimi dáwirinde adamlar ózi paydalanatuǵın tábiyiy resurslardıń jaǵdayına málim dárejede itibar berip, jeytuǵın ósimliklerdi hám ań qılatuǵın haywanlardı

68

qorǵaw baslaǵan. Bul dáwirge kelip xalıqtıń sanı kóbeyip, islep shıǵarıw quralları qáliplesip, oqjay, quramalıraq balıq ańlaw áspabları dóretildi. Málim bir jerlerde haywanlardı ańlaw, paydalı ósimlik tuqımların kóplep terip alıw qadaǵan etile baslandı. Paydalı haywanlardı kóplep qırıp taslaǵan adamlar bul dúzimde ólim jazasına húkim qılınǵan. Bahalı hám qımbatlı ósimlik hámde haywanlar bar bolǵan jerler muqádes jer» dep daǵaza qılınǵan hám ol jerlerde ań qılıw, ósimliklerdiń miywesi hám tuqımın teriw qadaǵan etilgen. Bul shara-ilajlar bolsa tábiyattı qorǵaw tariyxınıń baslanıwı bolǵan.

Qulshılıq jámiyeti-menshik múlikshilikke tiykarlanǵan jámiyet bolıp, insannıń tábiyatqa kórsetken tásiri ádewir kúsheyip barǵan. Iri quldarlar qullar kúshinen paydalanıp, úlken territoriyalardı aydap, tábiyiy ósimlik hám haywanlardı joq qılıp, egin dalalarına aylandırǵan. Buǵan Orta Aziyada, Mısırda, Qıtay hám Indiyada jerlerdi aydap, suwǵarıp diyxanshılıq qılǵan qulshılıq mámleketleri mısal boladı. Qulshılıq dúziminde jerlerden aqılǵa muwapıq paydalanıw tuwralı oylanbaslıq sebepli topıraqtıń tábiyiy jaǵdayı tómenlep barǵan.

Qulshılıq jámiyeti dáwirinde ayırım mámleketlerde aǵashtaqtaylarǵa talap júdá kúshli bolǵan. Sol sebepli, toǵaylardan durıs paydalanıw hám olardı qorıqlaw tarawında sharalar kórile baslaǵan. Buǵan mısal qılıp Vavilon mámleketiniń bunnan 4-mıń jıl aldın toǵaylardı qorǵaw qattı jazalanǵanlıǵın hám hátte ólimge buyırılǵanlıǵın aytıw múmkin. Hátteki Mısırda qulshılıq jámiyetinde

«Ólikler dápteri» shólkemlestirilgen. Bul dápterde tábiyat qorǵalıwı tarawında júdá qızıqlı sorawlar jazılǵan. Onda ólgen adamǵa áqirette tómendegi soraw -juwaplar beriliwi jazılǵan: «Men olardıń jaylawlarındaǵı haywanların óltirgenim joq, haywanlardı táńri jerlerinen aydap shıǵarǵanım joq. Men balıq tutqanım joq». Bunnan kórinip turıptı, qádimgi Mısırda haywanlardı óltiriw, ósimliklerden nadurıs paydalanıw, normasınan zıyat balıq tutıw zıyanlı hám gúná esaplanǵan.

Feodalizm dáwirine kelgende islep shıǵarıw kúshleri rawajlanadı. Nátiyjede júdá úlken territoriyalarda otlaq hám toǵaylar joq qılınıp, diyxanshılıq ushın paydalanıladı. Ásirese rawajlanǵan Batıs Evropadaǵı mámleketler teńizde júziw, jańa jerlerdi ózlestiriw ushın kóplep kemeler qurdı hám minerallardı eritiw ushın kóplep toǵaylardı kesken. Usı dáwirde bir kemeni qurıw ushın 400 túp dub teregi kesilgen. Ispaniyanıń «Jeńilmes Armada» hárbiyiy kemesin qurıw ushın yarım million dub kesilgen. Nátiyjede Ispaniyada elege shekem usı qırqılǵan toǵaylar tiklengen joq. Feodalizm dáwirinde kóplep toǵaylardıń qırqılıwı aqıbetinde topıraq eroziyası kúsheygen, dárya suw rejimi ózgergen, qımbatlı haywanlar (arqa suwını, sayǵaq sıyaqlılar) azayıp kete baslaǵan. Bul dáwirge kelip jer júzi tábiyatında buzılıw júr bere baslaǵan.

Tábiyatta júz bergen keri ózgeriwler menen birge feodalizm dáwirinde de tábiyattı qorǵaw sharaları kórilgen. Bunnan 1000 jıl aldın Buxara jaqınında átirapı biyik diywallar menen oralǵan Shamsabad qorıqxanası shólkemlestirilgen bolıp, onıń ishinde suwın, túlki, ayıw sıyaqlı jabayı haywanlar jasaǵanlıǵın tariyxshı geograf Narshaxiy jazıp qaldırǵan.

Kapitazlizm dáwirinde jámiyet penen tábiyiy ortalıq arasınaǵı tásir júdá kúsheyip ketti. Sebebi islep shıǵarıw zatları jeke múlkshilikke tiykarlanǵan, óz-ara qatnasıwlar bar bolǵan, xojalıǵı siyrek rawajlanıp atırǵan kapitalistlik jámiyette tábiyiy resurslardan rejesiz paydalanıladı. Evropada hám

Arqa Amerikadaǵı úlken territoriyalarda toǵaylar kesilip, samal hám suw eroziyası kúsheyip, ónimdar jerler awıl xojalıq oborotına jaramsız bolıp qalǵan.

XX ásir baslarına kelip jer aynalasındaǵı suw boyları, atmosfera hawası, topıraqlar, sanaat, transport, manshiy-kommunal, awıl-xojalıǵı shıǵındıları hám basqa shıǵındılar menen pataslanıwı júdá kúsheyip ketti. Bular óz gezeginde planetamız biologiyalıq resurslarınıń jaǵdayına hám ásirese adamlar salamatlıǵına zıyan jetkermekte. Sol sebepli dúnya mámleketlerinde de tábiyiy ortalıqtı taza saqlaw, onı qorǵaw máselesi keń tús almaqta.

Qorshaǵan ortalıq regional pataslanıwdan global masshtabdaǵı pataslanıwǵa aylanıp ketti hám geografiyalıq ortalıqta energetika balansınıń, ekologiyalıq sharayattıń hám zatlar almasıwınıń buzılıwı ushın qáwip tuwıldı.

Ótken ásirdiń 50-jıllarınan baslap pán-texnikanıń jedel rawajlanıwı insaniyattıń tábiyatqa tásiri kólemi hám dárejesiniń keskin artıwına alıp keldi.

69

Tábiyiy resurslardıń mislisiz ózlestiriliwi, sanaat islep shıǵarıwdıń artıwı, transport qollanbaları sanınıń kóbeyiwi qorshaǵan ortalıqtıń kúshli pataslanıwı mashqalasın keltirip shıǵaradı. Házirgi kúnde insaniyattıń talapları ushın jer astınan 120 milliard tonnandan aslam paydalı qazılmalar alınadı. Xalıq xojalıǵınıń túrli tarawlarında jılana 4000 km3 dan aslam suw isletiledi, janıw processinde 15 milliard t. kislorod sarp boladı. YuNEP (1195 y) maǵlıwmatarı boyınsha hár sekundda atmosferaǵa 200 tonnadan aslam SO2 gazı shıǵarılmaqta hám 47 mıń ǵa toǵay buzıladı, 346 mıń ǵa jerler shólge aylanadı: shama menen 100-300 túr ósimlik joǵalıp atır.

milliardqa jetken hám XXI ásir bosaǵasında xalıq sanı 5,7 milliard adamnan artqan.

Ekologiyalıq bankrottıń aldın alıw-tábiyiy resurslardan únemli paydalanıw, qorshaǵan ortalıqtı pataslanıwdan saqlaw hám demografiyalıq mashqalalardı sheshiw menen tikkeley baylanıslı.

Pán - texnika revolyuciyası urbanizaciya processiniń jedellesiwine alıp keldi. Urbanizaciya - degende qalalar salmaǵınıń artıwı, qala turmıs táriziniń keń jayılıwı túsiniledi. Házirde jer júzi xalqınıń yarımınan aslamı qalalarda jasamaqta. Xalıq, sanaat hám transport tıǵız jaylasqan qalalar biosfera pataslanıwınıń tiykarǵı derekleri esaplanadı. Iri qalalardı hárekettegi vulkanlarǵa uqsatsa boladı. Olar hár kúni qorshaǵan ortalıqqa mıńlap tonna zıyanlı birikpeler, patas aǵımlar, qattı

shıǵındılar, jıllılıq shıǵarıp turadı. Qalalarda xalıqtıń keselleniw dárejesi joqarı esaplanadı.

Ózbekstan xalqınıń 400 - qalalarda jasaydı. Insan kúndelik ómir talapların qandırıw ushın tábiyattı ózgertiredi hám onnan paydalanadı. Tábiyattı paydalanıw áhmiyetli siyasiy ekonomikalıq mashqala esaplanadı. Tábiyiy resurslardan paydalanıw, ortalıqtıń pataslanıwı - mámleketler aralıq kelispewshilik, hátteki urıs háreketlerin keltirip shıǵarıw múmkin. Tábiyattan paydalanıw talablarınıń buzılıwı úlken ekonomikalıq zıyan keltirmekte.

Bizde tábiyiy ortalıq jaǵdayı ádewir ayanıshlı halǵa kelip qalǵan. Jer astı baylıqlarınıń israpkershilik penen ózlestiriliwi nátiyjesinde úlken maydandaǵı ónimdar jerler jaramsız jaǵdayǵa túsken. Suw, hawa, topıraq pataslanǵan. Shólge aylanıw, shor basıw processleri tezlesken. Aral teńizi, Aral boyı mashqalalardı jáne kóplep ekologiyalıq jumbaqlardı keltirip shıǵarmaqta. Ózbekstanda túrli keselliklerdiń kóbeyiwi hám qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı ortasında tikkeley baylanıslar baqlanbaqta.

Insannıń den-sawlıǵı sotsial faktorlardan tısqarı kóp tárepten qorshaǵan ortalıqtıń ekologiyalıq jaǵdayına da baylanıslı. Tábiyiy ortalıq qánshelli taza, hawa, jer ústi hám jer astı suwları, topıraq, ósimlik, haywanat dúnyasınıń tazalıq dárejesi tábiyiy normada bolsa, insan salamatlıǵı da sonsha bekkem boladı. Sonda ǵana adam organizmi tısqarıdan tosattan bolatuǵın ayırım tásirlerge shıdam bere alatuǵın hám qarsı gúres alatuǵın dárejede rawajlanadı. Bizde de qolaysız ekologiyalıq jaǵdaylar túrli keselliklerdiń jayılıwına alıp kelmekte. Yu. Shodimetov (1994 j) tıń aytıwınsha Ózbekstanda keyingi 15-jılda (1976-1990 jj) úlken jastaǵı xalıq hám balalar arasında ulıwma awırıwǵa shalınıw (hár 10 mıń adam esabınan) úzliksiz ósip barǵan.

1991 jılǵa qaraǵanada 1993 jılda sanattı rawajlanǵan hám transport háreketi kúshli bolǵan qala hám walayatlarǵa adamlardıń keselliklerge shalınıwı ádewir kóp bolǵan. Bularǵa mısal qılıp: Ferǵana, Andijan, Almalıq, Shırshıq, Tashkent qalaların, Sarıasiya rayonı, Xorezm walayatı hám Qaraqalpaqstan respublikasın ayrıqsha kórsetiw múmkin. Respublikadaǵı sanaat kárxanalardıń hawa, suw, topıraq ulıwma qorshaǵan ortalıqtıń aqırlarında Ózbekstan awıl xojalıǵınıń 87,2 kárxanaları ekologiya - gigiena talablarına juwap bermegen hám tábiyiy ortalıqtı bılǵaw derekleri bolǵan.

Barlıq salamatlıǵın saqlawda qala hám awıllarda kanalizaciya tarmaqları menen támiyinlengenlik de áhmiyetli orın tutadı.

Kanalizaciya diziminiń bolıwı xalıq jasaytuǵın jerlerde jer astı hám jer ústi suwlarına kanalizaciya shıǵındıları aralasıwınıń aldın aladı.

Professor Yu.Shodimetovtıń talıqlawı boyınsha, respublikamızdıń ayırım jerlerinde tábiyiiy ortalıqtıń pataslanıwı aqıbetinde, ásirese awıllıq jerlerinde 14 jasqa shekem bolǵan balalarda temir zatı jetispeytuǵın kemqanlıq, tuberkulez keselligi hám joqarı dem alıw jollarına mikroblar otıratuǵın ksellikler tez-tez ushırasıwı baqlanbaqta.

70

Mineral tóginler diyxanshılıqta keń kólemde qollanıladı. Bulardıń ishshinde eń qáwiplisi - ammiaklı selitraa esaplanadı. Ol kóbirek ovosh-palız eginlerine isletiliwi aqıbetinde olardıń quramında salıstırmalı kóbirek ushıraydı. Qánigelerdiń anıqlawınsha, nitratlar bakteriyalar tirishilik iskerliginde qáwipli esaplanǵan nitritlarǵa shekem qaytarılıwı múmkin. Nitratlar ekilemshi aminler menen reakciyaǵa kirisip, nitrozaminlerge shekem aylanadı. Dúnyadaǵı ilimpazlardıń ilimiyizertlew jumısları esaplanadı. Resublikada sorawıwı qıyın bolǵan bul kesellik menen awırǵan nawqaslardıń sanı úzliksiz tárizde artıp barmaqta. Rásmiy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda sońǵı 10

-jılda bul keselliku 17 ke kóbeygen.

Azot nitratı menen toyınǵan palız ónimleri azıqlıq hám biologiyalıq qunın azaytıradı, olardıń saqlanıw múddetin qısqartıradı. Mırzashól qawınları úlken, sulıw, tasbasar hám iri qılıp jetistiriledi, biraq bazarlarda 3-4 kún arasında aynıp, shiriydi, suw bolıp aǵıp ketedi.

Qawında múmkin bolǵan nitrattıń muǵdarı hár kg ǵa 60 mg nan aspawı lazım. Aral boyında ámelge asırılǵan jalpı medicina kórigi (3 mln. nan aslam xalıq tekseriwden ótkerilgen) xalıqtıń kóbirek qızılóńesh raki, qan hám qan payda qılıwshı aǵzalar júrek-qan tamır dizimi, nerv, kemqanlıq hám basqa kesellikler menen awırǵanı anıqlanadı. Buǵan tiykarǵı sebep Amudarya suwınıń pataslanǵanlıǵı, suw quramında túrli pestitsidlar, erigen mineral tóginler, neft ónimleri hám basqa organikalıq birikpelerdiń bar ekenligi esaplanadı.

Házirde Aral boyı xalqınıń taza ishimlik suwı menen támiyinlew barısında talay ǵana jumıslar ámelge asırıladı. Nókis hám Úrgenish qalaları taman diametri trubalar jatqızıladı hám olar arqalı kóp muǵdarda taza ishimlik suwı jiberilmekte.

Xalıqtı taza ishimlik suwı menen támiyinlew menen awıllıq jerlerinde kóp ǵana keselliklerdiń keskin azayıwına erisiwi múmkin.

Paydalanǵan ádebiyatlar

1.Ózbekstan qızıl kitabı. T. 1998, 2003

2.P.Baratov. Tabiatni muhofaza qilish T. "Wqituvchi" 1991

3.R.Tlewov, B.Allamuratov, A.Matchanov h.t.b. Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw. N.Bilim, 2005

4.Qarshibaev T., Qarshibaeva G. Ekologiya fanidan maxsus sirtqi bwlim talabalari uchun wquv uslubiy majmua. Gulistan, 2005

13- sanlı lekciya

Atmosfera hawasın qorǵaw. Hawanıń ximiyalıq quramı.

Tiykarǵı sorawlar:

1.Atmosfera dúzilisi, onıń pataslanıwı

2.Atmosfera hawasın qorǵaw

3.Ózbekstanda atmosfera pataslanıwı hám onıń aldın alıw mashqalaları

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler:

ruqsat etilgen muǵdar (REM), kislotalı jawınlar, gidrosfera, smog, mineral, organikalıq, bakterial, biologiyalıq pataslawshı birikpeler, mexanikalıq, ximiyalıq, biologiyalıq tazalaw usılları.

1 -tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Atmosfera dúzilisi, onıń pataslanıwı haqqında túsinik beriw. Pataslanǵan hawanıń insan, ósimlik hám haywanlarǵa tásirin bayan etiw. REM túsinigi haqqında. Ózbekstanda atmosfera pataslanıwı hám onıń aldın alıw mashqalaları haqqında pikir júritiw.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1.Atmosfera dúzilisi hám onıń pataslanıw túrleriniń parqına jetedi.

1.2.Pataslanǵan hawanıń insan, ósimlik hám haywanlarǵa tásirin túsinip jetedi hám talıqlay aladı.

1.3.Ózbekstanda atmosferanıń pataslanıwı hám onıń aldın alıw mashqalaların ańlap jetedi hámde sóylep bere aladı.