Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

51

súredi. Parazattiń sırtqı ortalıq penen baylanıs tiykarınan xojeyin arqalı ámelge asadı. Olar ushın qolaylıq bárhá mol azıq menen támiyingenliginde esaplanadı. Bul óz gezeginde tez ósiwge hám kóbeyiwge sebep boladı. Parazitler óz xojeyinin óltirmey, tek onı kúshten qaldırıladı.

Parazitler: endo - hám ekto - (ishki hám sırtqı) parazitlerge bólinedi. Endoparazitler - organı, toqıma, kletkalarda jasaydı.

Endoparazitler - xojeyin dene júzesinde (kene, biyt, búrge, shıbın) jasaydı.

Ósimlikler arasında tolıq hám shala parazitler ajıratıladı. Shırmawıq hám sumǵıyalar tolıq parazitler esaplansa, omela, pogremok, ochankalar shala parazit, yaǵnıy ózi erkin halda fotosintez qıla aladı, biraq suw hám mineral zatlardı xojeyin ósimlikten aladı.

5.Jırtqıshlıq. Organizmler arasında keń tarqalǵan biotikalıq qatnaslarıniń zárúr bir túri jırtqıshlıq esaplanadı. Bunda bir túr ekinshi bir túrdi joq qıladı, yaǵnıy jep qoyadı. Jırtqıshlıq tek ǵana haywanlarda baqlanıp ǵana qoymay, bálkim ósimliklerde de júz beredi. Mısalı: shıbınshirkey jewshi

ósimlikler nepentes, aldrovanda, rosyanka h.t.b. nasekomalarǵa bolǵan qatnaslarınde anıq kórinedi.

Jırtqıshlıq hám tegintamaqlıqtıń tiykarǵı ekologiyalıq roli tómendegilerden ibarat:

Birinshiden, azıqlanıw processinde haywanlar bir-birleri menen azıqlanıp, tiri organizmlerde zat aylanıwı ushın zárúr sharayat jaratadı.

Ekinshiden, haywanlardıń sanı belgili muǵdarda saqlanadı. Mısalı: AQSh hám Arizona shtatında suwınlardı saqlap qalıw ushın qasqırlardıń hámmesin joq qıladı. Nátiyjede suwınlar sanı kóbeyedi, biraq ol azıqlanatuǵın ósimliklerdiń joǵalıwı menen awqat jetispey qaladı hámde suwınlar da nabıt bola baslaydı.

Demek, tábiyatta suwınlar da, qasqırlar da, ósimlikler de belgili bir teń salmaqlılıqta saqlanıp turılıwı kerek.

Jırtqıshlar-birinshiden populyaciya ushın paydasız túrler, yaǵnıy kesellengen, ǵarrı, kúshsiz túrler menen azıqlanadı. Kóbeyiw qábiletine iye bolǵanlardı jemeydi. Kesellik tarqalıwshılardıń sanın hám kesellik tarqalıp ketiwin azaytıradı, yaǵnıy sanitariyalıq wazıypasın atqaradı. Ekinshiden, hámme túrleridi jeytuǵınları bar bolıp, bul menen qurbanlar populyaciyasınıń ósiw pottentsialı keskin buzıladı.

6.Kommensalizm. Unamlı túrdegi óz-ara tásirdiń eń ápiwayı tipi. Organizmlerdiń biri qanday da payda kórip bul jaǵday ekinshi organishzm ushın onsha zıyan keltirmese - kommensalizm túrindegi baylanıs kelip shıǵadı.

Ósimliklerdiń epifit ómir súriwi, iri sút emiziwshi haywanlar tárepinen arnawlı ilesiwshi ósimliklerge iye bolǵan miywe hám tuqımlardıń tarqalıwı, akula terisine jabısıp alıp onnan qalǵan azıq qaldıqları menen azıqlanıp ómir súriwshi prilipala balıǵı, nepetens ósimliginiń kózeshesi ishinde shiresi boladı, bul shiredek kózesheniń ishinde iyneter hám shıbınlardıń lichinkaları menen awqatlanadı.

7.Mutalizm. Organizmler aroasındaǵı baylanıslar hár eki organizm ushın payda keltirse - mutalistik múnásibetler kelip shıǵadı. Hár eki organizm ushın paydalı esaplanǵan bunday óz-ara múnásibetler simbiotikalıq múnásibetler dep qaraladı. Mısalı: lishayniklar denesindegi suw otlar menen zamarrıqlardı, sobıqlı ósimlikler tamırında jasawshı túynek bakteriyalardı gúlliósimlikler hám zamarrıq gifalarınıń birgeliktegi tirishiligi sıyaqlılardı alıw múmkin.

Haywanlar áleminde bolsa mollyuska baqanshaǵına kirip, ishinde jasawshı qısqıshbaqanı, qumırsqa inine kirip jasawshı ayırım qońızlardı, qumırsqa hám ósimlik biytlerin alıw múmkin. Haywanlar hám ósimlikler arasında bolsa haywanlardıń ósimliklerdi shańlatıwda qatnasıwı hám miywe hámde tuqımlardı tarqatıwı sıyaqlılar kiredi.

8.Antibioz. Bunda bir organizm ajıratqan záhárli zatlardıń ekinshi organizmge tásir etiwi túsiniledi. Me, bakteriya zamarrıqlardıń túrli qıylı antibiotikalıqlardı, gúlli ósimliklerdiń bolsa gaz sıyaqlı hám suyıq haldaǵı antibiotikalıq zatlardı ajıratıwın aytıw múmkin. Bul zatlar tásirinde ósiw toqtaydı. Bakteriyalardı qıratuǵın bunday zatlar fontsidlar dep ataladı.

9.Protokooperaciya. Bunda da eki organizm óz-ara tásirden payda kóredi. Máselen, teńizdegi krablar hám quwıslılar.

52

Quwıslılar krablardıń jelkesine jabısıp aladı (geyde krablardıń ózleri olardı jelkesine «mindirip» aladı). Quwıslılar krabtı dushpanlardan qorǵaydı, sebebi olardıń aytıwshı kletkası boladı hám óz gezeginde bolsa krablardıń awqat aladı hám transport sıpatında paydalanadı.

Ulıwma alǵanımızda túrler arasındaǵı keri hám unamlı óz-ara tásir tábiyatta bir-birin teńlestirip turadı, hámde bul eki óz-ara tásirdiń tipleri túrlerdiń evalyuciyası hám ekologiyalıq dizim turaqlılıǵında teń muǵdarda zárúr.

4 - tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Biogeocenoz dúzilmesi, ekodizim túsinigi haqqında maǵlıwmat beriw. Biogeocenoz hám ekodizimniń ayırım bir parıqların kórsetip beriw.

Indentiv oqıw maqsetleri:

4.1.Biogeocenoz hám ekodizim túsiniklerin túsindirip beredi.

4.2.Biogeocenoz dúzilmesin aytıp beredi.

4.3.Biogeocenoz hám ekodizimleriniń ayırım bir parıqların túsinip aladı.

4.4.Ektop, klimotop, edafatop túsiniklerin parıqlaydı.

4 - tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Jasaw sharayatı uqsas hám óz-ara qatnası nátiyjesinde birbirine tásir kórsetiwshi hár qıylı túrge tiyisli bolǵan birgelikte jasawshı organizmler jıyındısına ekologiyalıq dizim delinedi.

Toǵay, shól otlaq, suw boyı ekodizmge mısal bola aladı.

Ekodizim túsinigi pánge 1935 jılı ingliz ekologı A.Tensli tárepinen kirgizilgen. Ekodizim koncenciyasınıń rawajlanıwına parallel túrde biogeocenoz táliymatı da jemisli rawajlanıp bardı. Biogeocenoz túsinigini bolsa rus botanik ilimpazı, akademik V.N.Sukachev usınıs etken («bios»- ómir, «geo» - jer, «cenoz» - ulıwma yamasa topar) mánisin beredi.

Kóbinese ekodizim hám biogeocenoz túsinikleri bir-biriniń sinonimı sıpatında qollanıladı hám derlik bir qıylı mánisti bildiredi, biraq ayırım bir tárepleri menen parıqlanadı:

Biogeocenoz Ekodizim

Tábiyiy yamasa jasalma hádiyse bolıwı múmkin. Funkcional birlik bolǵanı ushın qońsı ekodizimlerden ajıralıp turıwı shárt emes.

Iri ekodizimler ádette adam tásirinde boladı.

Biogeocenozdıń tiykarǵı komponentleri - atmosfera, taw jınısları, suw, ósimlik hám haywanat dúnyası esaplanadı. Onıń organikalıq dúnyası (ósimlikler, haywanlar, zamarrıqlar, mikroorganizmler)- biocenoz dep atalıp, ortalıq bolsa - ekotop delinedi. Ekotop óz gezeginde klimatop (atmosfera) hám edafatop (topıraq) sıyaqlı quram bóleklerden ibarat.

Biogeocenozlar hár qıylı ólshemde, yaǵnıy kishi hám úlken maydanda bolıwı múmkin. Batpaqlıqtaǵı dóńlik, toǵaydaǵı tónke, qálegen bir haywan uyası átirapı, akvarium sıyaqlılar kishi biogeocenozǵa mısal bolsa, toǵay, dasht, shól, otlaqzar hám basqa maydanlar iri biogeocenozǵa mısal bola aladı.

A.Tensli táriyplewinshe - ekodizim ishki hám sırtqı aylanalarda zatlar hám energiya almasınıwına iye bolǵan tiri hám jansız komponentlerdiń sheksiz dizimi esaplanadı. Demek, ekodizimmikroorganizilerge iye bolǵan bir tamshı suw, toǵay, túbektegi ósimlik, kosmik keme, biosfera h.t.b.

Ekodizimler biogeocenozǵa qaraǵanda keńirek túsinik esaplanadı. Hár qanday biogeocenoz óz gezeginde ekodizim bola aladı, biraq hár qanday ekodizimdi biogeocenoz dep ataladı.

5- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Producentlar, konsumentlar, reducentlar haqqında tolıq túsinik payda qıldırıw.

Identiv oqıw maqsetleri:

5.1. Zatlar aylanıwın támiynlewde qatnasıwshı úsh ekologiyalıq toparlardı parıqlaydı hám olardıń rolin biledi.

5- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

53

Ekodizimlerde zatlar aylanıwın támiynlew ushın belgili muǵdarda zárúr anorganikalıq zatlar zapası hám atqarıp atırǵan jumısı tárepinen úsh túrli ekologiyalıq topardı qurawshı organizmler bolıwı kerek.

Bular: producent - payda qılıwshılar konsumentlerpaydalanıwshılar, reducentler - ıdıratıwshılar.

1.Producentler - jasıl ósimlikler bolıp, olar qurǵaqlıqtaǵı hár qanday biocenozdıń tiykarǵı quramı hám energiya deregi sıpatında xızmet qıladı. Olar assimiliyaciya processinde toplanǵan energiyasın basqa organizmlerge beriwshiler esaplanadı.

Fotosintez qılıwshı organizmler quyash energiyasın qatnasıwında organikalıq zatlardı sintez qılıp, jaqtılıq energiyasın baylanǵan ximiyalıq energiya sıpatında toplaydı.

2.Konsumentler - bul toparǵa haywanlar kiredi. Olar ósimlikler tárepinen toplanǵan organikalıq zattı paydalanıwshılar esaplanadı.

Birinshi tártiptegi konsumentlerge prpoducentler menen azıqlanıwshı otxor haywanlar kiredi. Qurǵaqlıqtaǵı keń tarqalǵan birinshi tártiptegi konsumentler shıbın-shirkeylerdiń kópshilik wákilleri, jer bawırlawshılar, quslar, sút emiziwshiler.

Eń zárúr birinshi tártiptegi konsumentler sút emiziwshilerdiń otxor toparları, kemiriwshiler hám tuyaqlılar esaplanadı. Olarǵa jılqı, túye, qoy, eshki hám qaramallar kiredi.

Ekinshi hám úshinshi tártiptegi konsumentler.

Ekinshi tártiptegi konsumentler otxor haywanlar menen azıqlanadı. Bular úshinshi tártiptegi konsumentler menen birge otxor haywanlar dep qaraladı. Ekinshi hám úshinshi tártptegi konsumentler jırtqıshlar bolıwı múmkin. Sonday aq, ólimtik menen azıqlanıwı yamasa parazit haywan da bolıwı múmkin.

Zamarrıqlar biocenozda túrlishe rol oynaydı. Olar arasında ósimlik hám haywanlarda tegintamaq halda jasawshı hám kópshiligi organikalıq zatlardı mineral zatlarǵa ıdıratıwshılar bolıp, olar reducentlar dep ataladı. Biraq usınıń menen birge kópshilik zamarrıqlardıń miywe deneleri topardaǵı haywanlar ushın súyikli azıq bolıwı da múmkin. Bunda olar konsumentler esaplanadı.

Bakteriyalar birinshi gezekte redukcentler esaplanıp, olar organikalıq zatlardı mineral zatlarǵa ıdıratıp beredi.

Demek joqarıda aytıp ótilgen organizmler toparı ortasında keskin shegara qoyıp bolmaydı, sebebi konsumentler (haywanlar, zamarrıqlar, teginxor, ósimlikler) usı waqıtta reducentler wazıypasın da atqarıwı múmkin.

Epifitler, tiykarınan producentler esaplansa da azıqlanıw waqtında terk denesi qabırshaǵındaǵı ıdıralǵan ósimlik qaldıqlardan paydalanıladı, yaǵnıy bir waqıtta reducentler wazıypasın da atqaradı.

3.Reducentler. Ósimlik qaldıǵı hám haywan óligi ózinde energiya saqlaydı. Nabıt bolǵan ósimlik hám haywanlardaǵı organikalıq zat mikroorganizmler, yaǵnıy saprofit halda jasawshı bakteriya hám zamarıqlar tásirinde ıdıraladı. Bunday organizmler reducent dep ataladı.

Saprofitler ózinen arnawlı fermentler ajıratıp shıǵaradı.

Organikalıq qaldıqlar áste-aqırıń bakteriyalar hám zamarrıqlar tirishilik iskerliginde ıdıralıp sińedi. Idırıw tezligi de hár qıylı bolıwı múmkin. Haywan óligi, shıǵındıları bir neshe háptelerdi talap etse, qulap túsken terek dengesi hám moxlar bir neshe jılda shiriwi múmkin.

Biogeocenoz populyaciyaları arasındaǵı baylanıslardı -túrlerdiń azıqlanıw xarakteri hám energiya payda qılıw usılları belgileydi. Organizmler azıqlanıw usılına qarap eki toparǵa bólinedi.

Avtorlar (tiykarınan jasıl ósimlikler. Organikalıq zatlardı sintezlew ushın etiraptaǵı anorganikalıq birikpelerden paydalanıladı)

Geterotoflar (haywan, adam, zamarrıq, bakteriyalar).

Avtorlar payda etken tayar organikalıq zatlar menen azıqlanadı.

6- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Ónimdarlıq, trofik dárejeler, azıq shınjırı ne hám onıń túrleri haqqında maǵlıwmat beriw. Ekodizimlerdiń biologiyalıq ónimdarlıǵı mazmunın ashıp beriw. Ekologiyalıq piramidanı túsindiriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

54

6.1.Azıq shınjırı ne ekenligin ańlaydı.

6.2.Azıq shınjırı túrlerin parıqlaydı.

6.3.Ónimdarlıq ne ekenligin ańlap jetedi.

6.4.Dárejelerdi biledi.

6.5.Ekologiyalıq piramida ne ekenligin ańlaydı.

6-tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Ónimdarlıq degende ónim islep shıǵarıw qábileti túsiniledi.

Biocenozda birlemshi hám eilemshi ónimler ajıratıladı. Birlemshi ónimdarlıq (BM) producentler tárepinen anorganikalıq zatlardan payda bolǵan ónim esaplansa, konsumentler hám reducentler ónimi ekilemshi (IM) esaplanadı. Sonday aq jalpı birlemshi ónim hám haqıyqıy birlemshi ónimlerge ajıratıladı. Jalpı birlemshi ónim (YaBM) belgili waqıt aralıǵında ósimlikler ósimlikler tárepinen payda qılınǵan hámde dem alıwdı sarp bolǵan hám geterotroflar tárepinen ózlestirilgen ónimlerden ibarat boladı. Egerde jalpı ónimdarlıqtan dem alıwǵa sarıp bolǵanı shıǵarıp taslansa, birlemshi ónimdarlıq qaladı. Haqıyqıy birlemshi ónimdarlıq (SBM) bolsa dem alıwǵa sarıp bolǵannan soń geterotrof organizmler ómirin ótkiziw ushın qalǵan ónim esaplanadı.

Energiya aǵımı.

Ekodizimlerdegi organizmlerdiń tirishilik iskerligi hám zatlardıń aylanıwı ushın energiya talap qılınadı. Jasıl ósimlikler tirishilik ushın zárúr bolǵan ximiyalıq zatlardı alıp, fotosintez processinde organikalıq birikpeler toplaydı hám quyash energiyası ximiyalıq energiyaǵa aylanadı. Bunday organizmler - avtotroflar delinedi.

Ósimlikler bolsa, basqa haywanlar menen azıqlanıp jasawshı geteretroflar bolsa azıqlanıw processinde organikalıq zatlardı karbonat angidrid, suw hám mineral duzlarǵa aylandıradı. Olar organikalıq zatlardı ósimlik tákirar paydalanıwı ushın jaramlı bolǵan dárejege shekem ıdıratadı. Solay etip, biogen zatlar tábiyatta úzliksiz aylanıp turadı.

Geterotroflar yaǵnıy haywanlar, zamarrıq hám bakteriyalar eki toparǵa bólinedi. Bulardan birinshisi - paydalanıwshılar, yaǵnıy konsumentler bolıp, azıq sıpatında tiri organizmlerden paydalanıp, organikalıq zatlardı ózgertiriwshi bólegin ıdıratıwshılar. Biraq bul organizmlerdiń hesh bir túri de ósimliklerdegi organikalıq zatlardı aqırına deyin ıdırata almaydı. Olar organikalıq zatlardı málim dárejege shekem ıdırata aladı. Bunday túrlerden qalǵan shıǵındılar basqa geteretrof organizmge jem boladı. Bular - reducentler, yaǵnıy ıdıratıwshılar - zammarıqlar, bakteriyalar bolıp, ólgen organizmlerdegi quramalı organikalıq zatlardı ıdıratıp ápiywayı mineral birikpelerge aylandırıp beredi. Bul birikpeler jáne tábiyiy ortalıqqa qaytadı hám avtotrof organizmler (jasıl ósimlikler) tárepinen qaytadan ózlestiriledi.

Zatlardıń bunday dáwirli aylanıwı - tirishiliktiń dawam etiwi ushın zárúr sharayat esaplanadı bul uzaq evolyuciya processinde júzege kelgen esaplanadı.

Solay etip, uzaq evolyuciya processinde júzege kelgen bir-birine baylanıslı túrlerden shınjırlar payda boladı, bular baslanǵısh azıq zatlardan energiya hám zatlardı birin-ketin alıp, túrli jollar menen tábiyatta zatlardıń aylanıwın támiyinlep turadı. Organizmler quyash energiyasın ximiyalıq, mexanikalıq hám jıllılıq energiyaǵa aylandıradı. Bunda baratuǵın hámme ózgeriwler energiyanı joǵaltıw menen baylanıslı bolıp, ol aqırında jıllılıqqa aylanıp tarqalıp ketedi.

Toparlardaǵı azıq shınjırları júdá quramalı bolıp, olar negizinen jasıl ósimlikler tárepinen payda qılınǵan energiyanı 4-6 moyın arqalı ótkizedi. Bunday baslanǵısh energiyanıń sarıplanıw jolı esaplanıp, azıq shınjırı dep ataladı.

Solay etip, organizmler arasında azıq ushın óz-ara múnásibetler ornatıladı. Nátiyjede payda boladı. Azıq shınjırı bolsa úsh tiykarǵı zvenodan ibarat boladı, yaǵnıy producentler, konsumentler, reducentlerden.

Hár bir azıq shınjırında belgili bir trofik basqısh qáliplesedi: jasıl ósimlikler - organikalıq zatlardı payda qılıp, birinshi trofik basqıshtı: fitofaglar, etxorlar úshnishi h.t.b. basqıshlardı payda qıladı. Azıq shınjırındaǵı hámme zvenolar óz-ara baylanıslı. Bulardıń arasında birinshisinen aqırına shekem zat hám energiya beriliwi ámelge asırıladı.

Ekodizmlerdiń biologiyalıq ónimdarlıǵı.

55

Topardıń tirishilik iskerligi nátiyjesinde organikalıq zatlar toplanadı hám sarıp bolıp turadı. Demek hár bir ekodizm belgili dárejede ónimdarlıqqa iye. Biomassanıń payda bolıw tezligi - biologiyalıq ónimdarlıq delinedi.

Ekodizmniń tiykarǵı yamasa birlemshi ónimdarlıǵı jasıl ósimlikler tárepinen fotosintez processi nátiyjesinde waqıt birliginde toplanǵan ónim esaplanadı. Máselen, fotosintez nátiyjesinde toǵaydaǵı ósimlilker 1 ga maydanda 5 t, organikalıq zat payda etse, bul ulıwma yamasa jalpı birlemshi ónimdarlıq dep qaraladı. Biraq ósimliktiń tirishiligi ushında payda bolǵan zatlar sarıp boladı. Sonıń ushın waqıt hám maydan birligine sáykes keliwshi biomassa biraz az boladı.

Biomassa degende - topardaǵı barlıq tiri organizmler ulıwma salmaǵınıń jıyındısı túsiniledi.

Azıq shınjırındaǵı hámme azıqlar ósiw ushın, yaǵnıy biomassa toplanıwı ushın sarıplanbaydı. Bálkim onıń yarım organizm energiya sarıplanıwın qanıqtırıw ushın: dem alıwǵa, háreket qılıwǵa kóbeyiwge, dene temperaturasın saqlap turıwǵa sarıplanadı. Bunda bir zvenonıń biomassası keyingi zveno tamanınıń tolıq qayta islep shıǵılmaydı.

Azıq shınjırınıń hár bir keyingi zvenosında-aldınǵısına qaraǵanda biomassanıń azayıp barıwı júz beredi. Máselen: 1 t. ósimlikten orta esapta 10 kg otxor haywan gewdesi massası payda bolıwı múmkin. Azıq shınjırınıń tiykarı esaplanǵan ósimlik massası otxor haywanlardıń ulıwma massasınıń bárhá bir neshe ret kóp boladı. Solay etip, tábiyatta ekologiyalıq piramida payda boladı.

Ónimdarlıq piramidası - energiyanıń azıq shınjırında sarıplanıw nızamlılıǵın belgileydi.

Joqarıda bayan etilgen azıq shınjırında azayıp barıwı qaǵıydası grafik halında sozılsa, ol piramidanı esletedi. Bunday jaǵday birinshi márte 1927 jıl Ch.Elton tárepinen úyrenilip, Elton piramidası yamasa ósimlikler biomassası piramidası delinedi.

Piramidanıń tiykarın ósimlikler - producentler payda qıladı. Joqarısın bolsa - iri jırtqıshlar oknsumentler payda qıladı.

Piramidanıń biyikligi azıq shınjırı uzınlıǵına teń keledi.

8- sanli lekciya Sukcessiya processi.Kurǵaqlıq hám suw ekodizimleri

Tiykarǵı sorawlar:

1.Sukcessiya processi.

2.Qurǵaqlıq hám suw ekodizimleriniń tiykarǵı qásiyetleri

3.Suw ortalıǵındaǵı tirishilik.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler.

Sukcessiya, klimakslı jámáá, birlemshi, ekilemshi sukcessiya.Pelagial, bental, gidrobiont, nekton, plankton, bentos, neyston, pleyston, perifiton, supralitoral, litoral, sublitoral, batial, abissal, lentik, lotik, limnik

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Sukcessiya túsinigi mánisi hám bul protssstiń mazmunın ashıp beriw. Sukcessiya túrlerdiń studentler sanasına sindiriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1.Sukcessiya túsinigi mánisin túsinip jetedi.

1.2.Sukcessiya processin sóylep bere aladı.

1.3.Klimakslı toparlardı este saqlap qaladı.

1.4.Birlemshi hám ekilemshi sukcessiyanı parıqlay aladı.

1- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Qálegen bir topardı bir neshe jıllar dawamında baqlansa, onıń ózgeriwleriniń guwası bolıw

múmkin. Bunda jasaw sharayatı, organizmler toparı, topardıń dúzilis quramı hám organizmlerdiń ózara múnásibet qásiyetleri ózgeredi.

Toparlardıń belgili waqıt ótiwi menen biriniń ekinshisi menen almasınıw hádiysesi - sukcessiya (sukedo» - kimniń yamasa neniń izinen barıw demek) delinedi.

Topardaǵı ózgerislerdiń eki tiykarǵı túri ajıratıladı: 1.Tsiklik

56

2. Áste-aqırın baratuǵın ózgeriwler

1.Tsiklik ózgeriwler - sırtqı ortalıqtıń sutkalıq máwsimlik hám kóp jıllıq dáwirli ózgeriwleri de hámde organizmlerdegi endogen normalarda sáwlelenedi. Dem alıw, fotosintez, zat almasınıwınıń ózgeriwi, gúllerdiń ashılıwı hám jumılıwı, gúlli ósimliklerde shańlatıwshı shıbın-shirkeylerdiń kóriw jedelligi, jırtqısh haywanlardıń sutkanıń hár qıylı waqıtlarında ańǵa shıǵıwı h.t.b. buǵan mısal boladı.

2.Áste-aqırın ózgeriwler nátiyjesinde bir topar ekinshisi menen almasınadı. Bunday ózgerislerdiń sebebi toparǵa uzaq waqıt dawamında tısqarıdan belgili bir baǵdardaǵı faktordıń tásiri nátiyjesi bolıp tabıladı. Biocenozlardıń bunday almasınıw - ekzogenetik almasınıw dep ataladı.

Egerde topar tirishilik joq (quwrap qalǵan kól hám teńizler, qumlı jatqızıqlar, jalańash jıralar) jerde rawajlansa, baslansa - birlemshi sukcessiya dep ataladı. Bir topardıń ekinshisi menen almasınıwı bolsa - ekilemshi sukcessiya delinedi. Bul bolsa jasaw sharayatınıń keskin ózgeriwi yamasa topar quramında sezilerli ózgeriwler júz beriwi nátiyjesinde kelip shıǵadı.

Birlemshi sukcessiyada tosattan kelip qalǵan ósimlik tuqımları ónip rawajlanadı. Bul jaǵday qanday da bir haywan túrleriniń de keliwine alıp keledi. Jas individler iyelegen maydan keńeyedi.

Ósimliklerdiń vegatativ yamasa tuqım járdeminde kóbeyiwi, jańalanıw baslanadı. Usı payıtta haywanlar da kóbeyedi.

Áste-aqırın ózgeriwshi ekilemshi sukcessiyalarǵa mısal qılıp suw boyınıń shóp basıwı, dasht toparınıń toǵay menen almasınıwı sıyaqlılardı kórsetiw múmkin. Sukcessiya processin birinshi

úyrengen, birinshi márte sukcessiya nazariyasın islep shıqqan ekolog, ingliz-amerika fitocenologlar mektebiniń wákillerinen biri-Frederik Klemenge (Cl3m3n5s, 1916) esaplanadı. Onıń aytıwına qaraǵanda-sukcessiya nátiyjesinde ǵárezsiz ósimlikler payda boladı, onnan keyin toparda derlik sezilerli ózgeriw bolmaydı. Hámde bunı aqırǵı payda bolıwı-klimaks dep ataydı. Klimakslı toparlardıń quramın anıqlawshı faktor-bul tek klimat delinedi. Demek, klimaks-sukcessiyanıń aqırǵı, tamailawshı stadiyası delinedi.

Bunday monoklimaks nazariyasınan kópshilik ekolog olimlar-máselen, Tensli wáz keship, poliklimaks mektebiniń wákilleri tómendegi jaǵdaydı tán aladı; yaǵnıy klimakstı usı maydandaǵı bir yamasa bir qansha faktorlar járdeminde anıqlaw múmkin: bularǵa klimat, topıraq sharayatı, jawın h.t.b. alıw múmkin.

Haqıyqatında da, dala sharayatında bekkem klimakslı topardı ajıratıw júdá qıyın. Biz tek ǵana sukcessiyanıń tezligi belgili bir kólemge shekem túsip ketiwin seziwimiz múmkin, onnan keyin hesh qanday ózgeriwdi sezbeymiz. Lekin teńiz suwotları sukcessiyasında klimaksqa keliw ushın bir neshe jıllar sarıp boladı. Bos qurǵaq qalǵan jaylarda klimakslı stadiya-basqıshqa keliw ushın 100-300 jıl kerek boladı, biraq bul dáwir ishine jawın yamasa dawıldıń bolıw itimalı sonshelli joqarı (Angliyada boran 70 jılda bir márte boladı), demek, sukcessiya hesh qashan tamamlanbaslıǵı, óziniń aqırǵı basqıshına jetpewi múmkin. Sukcessiya processin mısallar menen kórip shıǵıladı.

2- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Qurǵaqlıq hám ekodizimleriniń tiykarǵı qásiyetlerin bayan etiw. Suw ortalıǵındaǵı tirishilik hám qurǵaqlıq ekodizimlerniniń suw ortalıǵınan parıqlı belgileri haqqında pikir júrgiziw, studentler sanasına, sińdiriw.

2.1.Klimat zonaların ajırata biledi.

2.2.K. Z. Zokirov hám P.K. Zokirovlar táripinen usınıs qılınǵan zonallıq (paqals) ne ekenligin túsinip jetedi.

2.3.Qurǵaqlıq ekodizimleriniń suw ortalıǵınan parıq qılıwshı belgilerin ańlap jetedi hám

sóylep beredi.

2- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Evolyuciya processinde qurǵaqlıqta jasawshılarda ózine tán anatomo-morfologiyalıq, fiziologichyalıq, hulqıy hám basqa iykimlesiwler kelip shıqqan. Olarda dem alıw processinde kislorodtı ózlestiriw ushın organlar payda bolǵan. Máselen: ósimliklerde awızshanıń bolıwı: haywanlarda ókpe hám traxeya. Qolaysız sharayattan qorǵanıw ushın quramalı iykimlesiwler islep shıǵılǵan (tirishilik cikllarınıń dáwirindegi hám norması, toqmalardıń dúzilisi): topıraq penen

57

baylanıstıń ornatılıwı (ósimlik tamırı, haywanlar qaldıǵı): azıq islew maqsetinde haywanlarda júdá kúshli háreketsheńliktiń islep shıǵılıwı: ushıwshı haywanlardıń payda bolıwı, olar bolsa hawa aǵımı menen ósimliklerdiń miywe, tuqım, shańlardıń bir jaydan ekinshi jayǵa tasıydı.

Jer júzindegi ekodizimler kóp yaruslı bolıp, olar hár qıylı biyikliklerde vertikal jaylasqan qatlamlarǵa iye. Mısalı: toǵaylarda bir neshe yaruslardı ajıratıw múmkin:

1.Terekler

2.Putlar

3.Putashalar

4.Kóp jıllıq

5.Bir jıllıq

6.Lianlar h.t.b.

Haywanlar da toǵayda hár qıylı yaruslardı iyelep, yaǵnıy hár qıylı biyiklikte jasaydı. Kóp ǵana quslar óz inilerin jerde qursa, ayırımları terekliklerdiń ústine quradı. Hár bir yarusdaǵı bar ósimlik, omırtqalı hám omırtqasız haywanlar ortasında kúshli baylanıslar bayqaladı.

Qurǵaqlıq otalıǵında suw ortalıǵında sıyaqlı anıq ajıratılǵan klimat zonallıqtı kóriwimiz múmkin. Ósimlik hám haywanlar hár qaysı zona ushın tán bolǵan sharayat menen tıǵız baylanıslı boladı, sebebi olar usı jerlerde jasaydı hám birinshi gezekte kompleks kldimat faktorlarına iykimlesedi. Bul bolsa topıraq sharayatına, relfine, geografiyalıq hám jaydıń basqa qásiyetlerine de baylanıslı boladı. G.

Valter tiykarınan klimat zonasın ajıratadı.

1.Ekvatorlıq

2.Tropikalıq

3.Qurǵaq subtropikalıq

4.Almasınıp turıwshı

5.Normal

6.Arktikalıq.

Hár bir klimat zonası óziniń ósimlik hám haywanat dúnyası menen xarakterlenedi. Eń bay tirishiligi hám ónimdarlıǵı menen tropikalıq toǵaylar, iri daryalardıń boyları, subtropikalıq toǵaylar, toǵayları ajıralıp turadı. Shóllerde, sahralarda bolsa az boladı.

Ózine tán ósimlikler dúnyası hám landshaftına iye bolǵan biogeocenozlar geografiyalıq zonallıq menen de tıǵız baylanıslı boldı. Geografiyalıq zonallıq nátiyjesinde biomlar dep atalıwshı iri regional ekodizimler payda boladı. Bunday biomlarǵa tundra, tayga, toǵay, shól, dasht hám tropikalıq toǵaylar mısal boladı.

Oraylıq Aziya regionınıń ekodizimleri

Bul regionnıń fiziko-geografiyalıq sharayatı hám landshaftı da júdá hár qıylı. Arqa-Batıs regionlar shól hám shala shóllerden ibarat bolıp, jazı qurǵaq jıllılıq, qısı suwıq, jawın-shashınnıń az bolıwı menen xarakterlenedi.

Taw aldı hám taw regionlarında shala shóller, qurǵaq shóller, toǵaylar, aralas hám arshalı toǵaylar, alıp otlaqları hámde suwıq taw shólleri sıyaqlı biomlar ushıraydı.

Orta Aziya hám Zakavkazede teńiz júzesinen kóterilgen sayın klimat hámde topıraq sharayatı ózgerip baradı. Jaydıń absolyut biyikligi qansha joqarı bolsa, klimat sonsha salqın boladı. Bunday jaǵday tek topıraqtı emes, bálkim ósimliker dúnyasın da ózgertiredi. Nátiyjede tegisliklerde ósetuǵın, jıllılıq súyiwshi yamasa kserofit ósimlikler ornın áste-aqırın suwıqqa shıdamlı yamasa mezofil ósimlikler iyeleydi. Tábiyattaǵı bul hádiyse vertikal zonallıq delinedi.

Bunnan tısqarı 1969 jılı ata-bala K.Z. Zokirov hám P.K. Zokirovlar tárepinen ósimliklerdiń ekologiyalıq klassifikaciyası usınıs qıladı. Bunda Orta Aziya ósimlikleri biyik regionlar boyınsha tarqalıwına tiykarınan tómendegi zonalıqqa (paqalasqa) bólinedi:

1.Shól zonası - Orta Aziyanıń pútkil tegislik bólegi. Teńiz júzesinen 500 - 600 m. biyiklikte jaylasqan.

2.Ádir zonası - Shól hám taw zonaları ortasında jaylasqan. Teńiz júzesinen 500 - 700 m. ayırım jerleri bolsa 1200 - 1600 m. biyiklikte jaylasqan.

58

3.Taw zonası - bul zona teńiz júzesinen 1200 - 1500 ten 2700-2800 m ǵa shekem bolǵan biyikliklerdi iyeleydi.

4.Jaylaw zonası - teńiz júzesinen 2700 - 2800 m biyiklikten eń joqarı shıńlarǵa shekem bolǵan jaylaw zonası esaplanadı.

Jer - hawa ortalıǵında yaǵnıy qurǵaqlıq ekodizimleri ushın tómendegi qásiyetler tiyisli yamasa olar suw ortalıǵınan tómendegi belgileri menen parıq qıladı:

1.Qurǵaqlıqta tiykarǵı shegaralawshı faktor - bul ıǵallıq esaplanadı.

2.Temperatura qurǵaqlıqta suw ortalıǵına qaraǵanda kóbirek ózgerip turadı.

3.Topıraq organizmler ushın tiykarǵı tayanısh wazıypasın atqaradı.

4.Qurǵaqlıqta túrli geografiyalıq tosıqlar (tawlar, daryalar, shóller) organizmlerdiń erkin háreket qılıwına kesent etedi.

5.Substrat xarakteri - qurǵaqlıq ekodizimleri ushın zárúr. Topıraq hár qıylı biogen elementlerdiń deregi bolıp joqarı rawajlanǵan ekologiyalıq ortalıq esaplanadı. Qurǵaqlıqta joqarı rawajlanǵan ósimlik hám haywan taksonomikalıq toparları ushıraydı, olardıń eń quramaları ústemlik (dominatlıq) qıladı.

3- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Gidrobiontlardıń ekologiyalıq toparların talıqlaw, suw ósimlik hám haywanlardıń iykemlesiw qásiyetlerin bayan qılıw, okeanlardıń ekologiyalıq zonaları haqqında túsinik beriw.

Indentiv oqıw maqsetleri:

3.1.Gidrobiontlar ekologiyalıq toparlardıń parqına jetedi hámde eslep qaladı.

3.2.Suw ósimlikleri hám haywanlardıń iykimlesiw qásiyetlerin tiykarlap beredi.

3.3.Okeanlardıń ekologiyalıq zonaları hám olardıń bir-birinen parqın túsinedi.

3 - tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Hámmemizde málim hámme tiri organizmler ushın suw, topıraq hawa-tiykarǵı tirishilik ortalıǵı esaplanadı. Bulardıń suw ortalıq sıpatında kóp ǵana organizmlerge xızmet qıladı. Suw ortalıǵında jasawshı organizmlerge-gidrobiontlar dep ataladı.

Dúnya okeanında suw qatlamları - pelagial («relag9s»-teńiz): suw túbi -bental (b3n59s»- tereńlik) delinedi.

Pelagial organizmler suwdıń belgili qatlamlarında aktiv júziwi yamasa turıwı múmkin. Usıǵan qaray pelagil organizmler eki toparǵa bólinedi.

1. Nekton

2. Plankton.

Tereń jerde jasawshılar bolsa úshinshi topardı yaǵnıy Bentostı payda etedi yamasa aytıw múmkin - jasaw ortalıǵına baylanıslı retinde suw organizmleri tómendegi tirishilik formalarına bólinedi:

1. Nekton (n3k59s» - júzip júriwshi). Bular suw qatlamında aktiv halda júzip júriwshi, suwdıń tereń jeri menen baylanıs joq haywanlar esaplanadı. Tiykarınan olar iri boladı. Máselen: balıqlar, kitlar, kalmalar. Kóp ǵana teńiz balıqları suw qatlamlarında júdá úlken tezlik penen háreket qıladı. Máselen: saatına 45-50: 100-110 km hám qılısh-balıqlar saatına 130 km ge shekem tezlikte háreket qıladı.

II. Plankton (rlank59s»- adasıp júriwshiler). Bular tez aktiv háreketlenbeytuǵın organizmler.

Olar aǵımǵa qarsı tura almaydı.

Suw qatlamında onıń aǵımı yamasa tolqınları tásirinde háreketlenedi. Bular tiykarınan mayda haywanlar - zooplankton (kishi qısqıshbaqa sıyaqlılar) kletkalı suw otları - fitoplanktonlar esaplanadı (jasıl, kók-jasıl, diatom suw otları). Plankton organizmler suw betinde yamasa tereńlikte hátteki túbinde jaylasadı.

III. Suw betinde jaylasqanları - 3. Neyston (júziwshi) máselen: shıbınlar, onıń lichinkalar ı kiredi;

IV. Denesiniń yarım bólegi suwda, qalǵan yarımı suw betinde jaylasqanları bolsa Pleyton atın alǵanlar. Buǵan mısal qılıp ryaskanı alıw múmkin.

Mikroplankton-kishi(kópshilik suw otları,ápiwayı haywanlar) Mezaplankton-ortasha(uzınlıǵı1sm den aspaytuǵın haywan hám ósimlikler).

59

Makroplankton - iri (meduzalar, krevkalar).

Megaplankton - júdá iri (iri bir metrden aslam keletuǵın haywanlar).

V. Bentos (“B3n5h9s”-tereńlik). Suwdıń túbinde jabısıp hám órmelep júrip jasaytuǵın organizmler. Olar da bólinedi: fitobentos hám zoobentomlarǵa.

Teńiz fitobentosları tiykarınan bakteriya hám suw otları (diatom, jasıl, qızıl, qońır) dan ibarat. Teńiz túbiniń ushqırlı hám tas maydanshalarında fitobentoslar júdá kóp boladı. Máselen: laminariya, fukuslar. Ayırım jaǵdaylarda 1m2 jerde 30 kg ǵa shekem biomassa payda qıladı.

Dushshı suwlarda qırǵaqtan ishke qaray fitobentos paqalları anıq kórinip turadı. Máselen: 1- paqalda yarım batıq ósimlikler (qamıs, rogoz, osoka): 2-paqalsta batpaq ósimlikler yaǵnıy júziwshi japıraqları menen (kubushka, kuvshinka, ryaskalar, vodokraslar): 3-paqalsta ese batıp ótiwshi ósimlikler - redestler, elodeyalardı kóriw múmkin eken.

Dushshı suw jaǵdaylarında zoobentoslar teńiz, okeanlarǵa qaraǵanda az ushıraydı. Bular tiykarınan ápiwayılılar, qurtlar, mollyuskalar, shıbın-shirkeylerdiń lichinkaları esaplanadı.

1. Perifiton («re48» - átirapında alınadı). Bular joqarı ósimliklerdiń paqalına jabısıp kóteriliwshi mollyuska, kolovratka, gidra hám basqalar esaplanadı.

Suw organizmleriniń ekologiyalıq plastikligi.

Suw organizmleri jerdegilerge qaraǵanda az ekologiyalıq palastiklikke iye, sebebi suw turǵın ortalıq esaplanadı. Teńiz ósimlik hám haywan eń az plastiklikke iye esaplanadı. Olar suwdıń parlanıwı hám temperaturanıń ózgeriwine júdá sezgir bolıp keledi.

Joqarı ekologiyalıq plastiklikke iye bolǵan gidrobiontlar keń tarqalǵan. Máselen: Elodeya.

Ekologiyalıq plastikligi tar organizm tipik stenoterm - lotos (nilufar) ósimligi esaplanadı. Ol tek jaqsı jılıǵan kishi suw jaǵalarında ósedi. Suw ósimlikleriniń iykimlesiw qásiyetleri. Suw ósimlikleriniń ekologiyası, jerde ósetuǵınlardan keskin parıq qıladı. Birinshi gezekte olardıń tamır dizimi substratta jabısıp, ósimlikti suwda uslap turıwǵa xızmet qıladı, mineral azıqlanıw hám suw menen támiynlemeydi. Olardıń azıqlanıwı pútkil denesi arqalı júz beredi. Kúshli rawajlanǵan tamırpaqalı (ayırım túrlerde), vegetatativ kóbeyiw hám azıq zatlardı toplaw maqsetinde xızmet qıladı. Mexanikalıq toqımaları kúshsiz rawajlanǵan. Japıraq, paqal, tamırlarında hawa menen tolǵan kletka aralıqları boslıqları boslıqları bar. Sonıń ushın da olar suw betinde ańsat júzip júredi.

Suw haywanlarınıń iykimlesiw qásiyetleri.

Ósimliklerge qaraǵanda haywanlardıń suw ortalıǵına beyimlesiwi jánede hár qıylı. Olardıń ishinde anatomomorfologiyalıq, fiziologiyalıq, minez-qulıq hám basqa iykimlesiw belgilerin ajıratıw múmkin.

Suw qatlamlarında ushıraytuǵın haywanlarda birinshi gezekte júziwin tezlestiretuǵın, suw aǵımına qarsı tura alatuǵın iykimlesiwler bar. Suw túbindegilerde bolsa kerisinshe: suw júzine shıqpaw, kúshli aǵatuǵın suwlarda da túbinde ózin uslap tura alıwı sıyaqlılar rawajlanǵan.

Tek suw ortalıǵında ǵana-háreketsiz, substratqa jabısıp jasaytuǵın haywanlardı kóriw múmkin. Olarǵa deneniń dúzilisiniń ózine tán ekenligin (dene tıǵızlıǵı suwdıń tıǵızlıǵıdan úlken), arnawlı moslamalardıń (substratqa jabısıp turıwı ushın) bolıwı xarakterli esaplanadı.

Suwda dawıs hawadaǵıǵa qaraǵanda tez tarqaladı. Sonıń ushın da kóz járdeminde baǵıt alıwdan góre gidrobiontlar ushın dawıs járdeminde alıw abzal esaplanadı. Haywanlar júdá názik tolqın uzınlıqları ózgeriwin de sezer eken. Máselen: meduzlar, balıqlar, rak tárizliler, mollyuskalar, sútemiziwshiler dawıs shıǵarıw arqalı baylanısta boladı. Ayırım bir gidrobionatlar azıq tabıwda qayta dawıstan paydalanıladı.

Okeanlardıń ekologiyalıq zonaları.

Suw ortalıǵında gorizontal, ásirese vertikal haldaǵı zonalıq xarakterli esaplanadı. Joqarıda aytıp ótilgenindey suw qatlamı pelagial zona, okean túbi - bental zona dep ataladı. Bental zona óz gezeginde supralitoral, litoral, sublitorall, batial, abissal zonalarǵa bólinedi.

Supralitoral - okeanlardıń jaǵası esaplanadı. Litoral zonanıń joqarı bólegi, yaǵnıy suw tolqını eń joqarı kóterilip baratuǵın jerlerden ibarat bolıp, bul jerlerde qurǵaqlıqta hám okeanda jasaytuǵın organizmler tarqalǵan.

Litoral-teńizdiń qurǵaq túbi esaplanadı hám suw qaytqan waqıtta quwrap qaladı. Bul zonaǵa suwdıń páseyiwi shegarası menen eń joqarı kóteriliwi aralıǵı dep qaraw múmkin. Bul

60

zonada jasawshı organizmler sutka dawamında 2 márte suw menen támiynlenip, 2 márte onnan uzaq boladı. Shegarası 40-50m tereńlikke shekem baradı. Temperatura hám suwdıń shorlanıwı keskin ózgerip turadı, suw páseygende quyash nurları bul zonaǵa tik túsedi. Sublitoral-okeannıń jaǵalaw boyı esaplanadı. Ol litoral zona menen qosılǵan halda 40-50 s den 200 m ge shekem hám onnan tereńirek jerlerdi iyeleydi. Bul jerler bentos suw otları hám sanaat ushın áhmiyetli omırtqasız haywanlarǵa bay esaplanadı.

Bantal 200 - 2000 m ge shekem qıyalıqtaǵı tereńliklerdi iyelep alǵan, yaǵnıy nerit hám abissal zonalar aralıǵın quraydı. Bul zonanıń joqarı bólegine kúshsiz jaqtılıq túsiwi, tómen bólegine bolsa ulıwma kózge kórinetuǵın nurlardıń jetip barmaslıǵı menen xarakterlenedi. Temperatura hám suwdıń shorlanıwı da ózgerip turadı. Nerit zonaǵa qaraǵanda sheben, baqanshaqlardan ibarat hámde ılay qatlamı menen ajıralıp turadı.

Abissal - dúnya okeanınıń túbine sáykes keliwshi teńizdiń 2000 m den artıq tereńliklerin iyeleydi. Bul zonada suwdıń háreketi júdá áste, temperatura 0 S átirapında, ulıwma jaqtılıq túspeydi. Sonıń ushın jasıl ósimlikler bolmaydı.

Suw jıǵılıwları da eki úlken toparǵa bólinedi.

1.Tınısh turıp qalǵan suw jaǵalawları yamasa lentik ortalıq. Buǵan kóler, jaǵalawlar hám bataqlıqlar kiredi.

2.Aǵam suwlar - lotik ortalıq dep ataladı. Buǵan daryalar hám saylar kiredi.

Tınısh yamasa lentik suw jaǵalawında úsh zonanı ajıratıw múmkin:

1.Litoral zona - suwdıń tereń bolmaǵan bólegi. Jaqtılıq bul jerge suw túbine shekem jetip

baradı. Joqarı ósimlikler hám ayırım suw otları ushıraydı.

2.Limnik zona - suwdıń onnan tómenirek bólegi bolıp, buǵan jaqtılıq az halda túsip turadı.

3.Profundal zona - bul jerge jaqtılıq túspeydi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.N.M.Chernova, A.M.Bılova. Ekologiya. M. «Prosveshenie» 1988.168-181b.

2.V.A.Radkevich. Ekologiya. Minsk. «Vıshaya shkola» 1983. 186-200 b.

3.A.S.Twxtaev. Ekologiya. T. «Uqituvchi» 1998. 95-106 b.

9-10-11-sanli lekciya Biosfera haqqında táliymat

Tiykarǵı sorawlar:

1.Biosfera haqqında túsinik. Biosfera haqqında házirgi zaman ilimiy kóz - qaraslardıń qáliplesiwinde V.I. Vernadskiydiń roli. Biosfera qatlamları.

2.Tiri hám biokos zatlar. Biosferada zatlardıń aylanıwı.

3.Noosfera. Biosfera hám insan iskerligi

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler:

Biosfera, atmosfera, litosfera, gidrosfera, troposfera, stratosfera, ozon qatlamı, biokos, biogen, óli hám tiri zatlar, zatlardıń kishi hám úlken sheńberdegi aylanıwı, noosfera.

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Talabalarǵa biosfera haqqında túsinik beriw. V.I.Vernadskiydiń Biosfera táliymatı» haqqında hám onıń ullı ilimpaz ekenligin studentler sanasına jetkeriw. Biosfera qatlamları haqqında maǵlıwmat beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1.Biosfera - tirishilik sharı ekenligin tiykarlap beredi.

1.2.«Biosfera táliymatı» áhmiyetin túsindirip bere aladı.

1.3.Biosfera qatlamların biledi. Parıqların ańlap jetedi.

1.4.Ozon qabatı - evolyuciya rawajlanıwın támiynlewin ańlaydı.

1- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Jerdiń tiri organizmler tarqalǵan hám onıń tirishilik iskerligi júz beretuǵın jer yamasa qabıqbiosfera delinedi.