Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

41

1.Ekologiyada populyaciya ne ekenligin túsinip jetedi.

2.Túrlerdiń ózine tán qásiyetleri parıqların ańlaydı hám bul qásiyetlerin este saqlaydı.

1- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

«Populyaciya» - bul túr ishindegi organizmler toparı bolıp, ol belgili shegaralanǵan jerde tirishiligi topardıń rawajlanıp atırǵan bólegin iyelep turadı.

«Populyaciya» - latınsha «P9p7l7s» sózinen alınǵan bolıp, xalıq degen mánisti beredi. Ekologiyada populyaciya dep - birgelikte ulıwma maydanda iyeleytuǵın hámde óz-ara bir-

birine tásir qılatuǵın, bir ǵana túrge tiyisli bolǵan individler jıyındısına aytıladı.

Populyaciyaǵa tán qásiyetlerinen biri ózin san tárepten basqarıwı. Tuwılıw hám nabıt bolıw (ólim) arasındaǵı sáykeslik populyaciya sanınıń basqarılıwı delinedi. Populyaciyadaǵı organizmler sanı faktorlar tásirinde ózgerip turadı. Populyaciya sanınıń azayıwına óliminiń kóbeyiwi hám ónimdarlıqtıń azayıwı tásir qıladı.

Basqarıwdıń jáne bir forması-populyaciyada tıǵızlıqtıń asıwı baqlanǵanda boladı. Tıǵızlıq normadan asıp ketse, awqat jetispese populyaciyada óz - ózin basqarıw hám usı arqalı populyaciyalardı basqarıw júz beredi. Balıqlarda, tıshqanlarda populyaciya tıǵızlıǵı belgili dárejege jetkende olardıń jınısıy aktivligi tómenlep ketedi. Bul awqat jetispewshiligi nátiyjesinde boladı. Gormonal ózgeriwler boladı, ol bolsa jınısıy minez - qulıqqa tásir qıladı hám násilsizlikke alıp keledi, bala taslawǵa, ata - anası tárepinen balalarınıń jeyiliwine, basqınshılıq jaǵdayı asadı. Populyaciya tıǵızlıǵı asawı menen bolıwı azayadı. Jay jetispewshiligi menen migraciya baslanadı.

Bir qıylı populyaciyalar tuwıw arqalı basqarılsa, basqaları óliw arqalı regulyaciya qılınadı. Demek populyaciya basqarıw bolıpta esaplanadı. Usı sharayatta individlardıń optimal muǵdarda saqlanıp turılıwı populyaciya gomestazı delinedi. «Gomo»- uqsas, «staz» - jaǵday degen mánisti ańlatadı. Demek populyaciya toparlı tirishilik tárizli yamasa birlespe esaplanadı, individlar arasında óz-ara baylanıslar hám jasap turǵan jayları menende baylanısta boladı. Toparlı tirishilik tárizli populyaciyalar ushın ózine tán qásiyetlerin keltirip shıǵaradı. Bunday qásiyetlerge tómendegiler kiredi: populyaciya sanı, tıǵızlıǵı, tuwılıw, óliw (nabıt bolıw), populyaciyanıń ósiwi tezligi. Usı múnásibet penen populyaciya óz nızamshılıqları menen ekologiyanıń tiykarǵı obekti dep qaralıwı lazım. Individlerdiń málim zonada tarqalıwı, jınıs hám jas salıstırmalı, morfologiyalıq, fiziologiyalıq, hulqıy hám genetikalıq qásiyetleri populyaciyanıń dúzilmesin táripleydi.

Populyaciyanıń individları bir-birinen jası, jınısı, waqıt cikliniń túrli fazalarına, qararsız toparshalarǵa tiyisliligi menen parıq qıladı.

Populyaciya sanı - ósimlik hám haywanlardıń málim jaydaǵı ulıwma muǵdarı. Ol hesh qashan turaqlı bolmaydı hám kóbeyiw hámde óliw tezligi salıstırmasına baylanıslı boladı.

Populyaciya tıǵızlıǵı degende, belgili maydan birligine durıs keletuǵın individler sanı túsiniledi. Populyaciyanıń muǵdarı hám tıǵızlıǵı bir-biri menen tıǵız baylanıslı, sonıń ushın ol yamasa bul populyaciya haqqıda sóz barǵanda onıń sanı hám tıǵızlıǵı teń itibarǵa alınadı. Populyaciya tıǵızlıǵın úyreniwge izertlewshiler túrlishe jandasadı. Zoologlar-populyaciyadaǵı individlar sanın maydan birliginde, mikrobiologlar - topıraqtaǵı yamasa gumusdaǵı massa birliginde, suwdaǵı ápiwayı haywanlar hám suw otları, topıraq mezo hám mikrofaunaları jandasıw durıs esaplanıp, haqıyqatında da biogecenozǵa haywanlar hám mikroorganizmler individler sanı menen ósimlikler bolsa biomassası menen tásir etedi.

Populyaciya ólshemi hár qıylı túrlerdiń populyaciyası bir-birinen ólshemi menen parıq qıladı.

Máselen, bir gektar toǵayda quslardan onlaǵan individler, tıshqan sıyaqlı kemiriwshilerden onlaǵan hám júzlegen, shıbın-shirkeyler hám jawın qurtlarınan millionlaǵanın ushıratıw múmkin. Túrler populyaciyası tıǵızlıǵınıń ózgerip turıw sebeplerinen biri individlerdiń úlkenkishiligi bolıp esaplanadı. Individler qánshelli iri bolsa, populyaciya shegaraları úlken, tıǵızlıǵı bolsa pás boladı.

Populyaciya tıǵızlıǵı waqıt dawamında ózgerip turadı. Hár qanday ózgeriwdiń tómengi hám joqarǵı shegaraları, sonıń menen ortasha ólshemleri boladı. Populyaciya tıǵızlıǵınıń joqarı shegarası individlar sanınıń artıp ketiwi hám óz-ózin sheklew menen baslanǵan, tómengi shegarası bolsa populyaciyanıń keleshekte jasay alıwı yamasa ólimge júz burıwı, yaǵnıy minimal ólshemge túsip qalıwı menen belgilenedi. Hár bir populyaciya málim sharayatta ortasha tıǵızlıqqa

42

iye boladı, bunda barlıq tirishilik processler nátiyjeli bolıp, onıń nátiyjesi populyaciyanıń joqarı ónimdarlıǵı, tirishiligi hám basqalarda kórinedi. Bul nızamlıq ekologiyada olli qaǵıydası atamasın alǵan.

2- Tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Túrlerdiń jınıs, jas, galaktik hámde haywanlar populyaciyasınıń etologiyalıq háddiháreket dúzilmeleri haqqında pikir júritiw. Dúzilme qásiyetlerin bayan etiw hám studentler sanasına sińdiriw.

Indentiv oqıw maqsetleri:

2.1. Túrlerdiń populyatsion dúzilmesindegi parıqların ańlaydı, hám mazmunın túsindiredi. 2.2 Haywanlar populyaciyasınıń etologiyalıq is-háreket dúzilmelerine túsinip jazadı.

2- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Hár qanday túr populyaciyalar diziminen quralǵan. Populyaciya dúzilisi bir tártipte emes. Ol bárha ózgerip turadı. Organizmlerdiń ósiwi, rawajlanıwı, jańa organizmniń tuwılıwı, hár qıylı sebeplerge qaray óliw, qorshaǵan ortalıq sharayatınıń ózgerisi, dushpan sanınıń kóbeyiwi hám azayıwı-bulardıń hámmesi populyaciya ishinde, hár kıylı salıstırmalardıń ózgeriwine alıp keledi.

Populyaciyanıń jınısıy strukturası dúzilmesi degende túrli jastaǵı toparlarda erkek hám urǵashı individlardıń san tárepinen salıstırmalı túsiniledi. Populyaciya jınıslar boyınsha organizmlerdiń salıstırması hám ásirese kóbeyip atırǵan urǵashı individlardıń bir bólegi keyin ala olardı sanınıń ósiwi ushın úlken áhmiyetke iye.

Populyaciyadaǵı jınıslardıń salıstırması birinshiden genetikalıq nızamlıqlarǵa baylanıslı bolıp, populyaciyanıń evolyuciyası ushın urǵashı organizmlerdiń sanı zárúr áhmiyetke iye boladı. Máselen, adamlar populyaciyasınıń potentsial ósiwi -óspirim hám qariyalarǵa qaraǵanda 15 jastan 35 jasqa shekem bolǵan áyeller esabına durıs keler eken. Ekinshiden, belgili dárejede sırtqı ortalıq ta tásir etiwi múmkin. Máselen, toǵay qumırısqaları temperatura 20 tan tómen bolǵanada tek erkek, al joqarı temperaturada bolsa derlik urǵashı qumırsqalar rawajlanadı.

iyanıń jas dúzilisi - qayta tikleniwdiń tezligi, nabıt bolıw dárePopulyatsjesi hám náseller tańlanıwınıń tezligi sıyaqlı zárúr processlerin táriypleydi.

Ósimlikler populyaciyasınıń jas dúzilmesi.

Fitocenozdaǵı ayrıqsha túrleriniń hár qıylı jaǵdaydaǵı individlar jıyındısı cenopopulyaciya delinedi. Bulardı gúlli ósimlikler mısalında kórsek, yaǵnıy shóp ósimliklderdiń tınısh jaǵdayındaǵı ekilemshi jer astı organları - tamırpaqal, túynek, piyazbas kiredi. Túrlerdiń ózi byuolsa populyaciyalar diziminen ibarat. Toparda hár bir hám jasınıń salıstırması menen parıqlanıwı múmkin.

T.A. Rabotnov ósimlikler toparındaǵı ósimlikler tirishiligin jası boyınsha tómendegi tiykarǵı dáwirlerge bóledi:

Latent dáwiri. Bunda ósimlik spora, tuqım yamasa miyweler halında tınısh dáwirinde ushırydı. Tınısh dáwiri hár qıylı ósimliklerde hár qıylı dawam etedi. Qolay sháriyat júzege keliwi menen aq ónip shıǵadı. Terektiń tuqımı tirishilgin 3-4n 3 háptege shekem saqlay aladı, ayırım bir jabayı shóp ósimlikler bolsa tuqımınıń tirishiligin bir neshe on jıllap saqlay aladı.

Venginil dáwiri:. Bul dáwirde ósimliktiń nállik, jas ósimlikler hám jetken waqıtı esaplanadı.

Náller jas ósimliklerden tuqımlas japırıqlarınıń bolıwı menen parıqlanadı.

Senil (ǵarrılıq) dáwiri. Ósimliklerdiń jası úlkeygen sayın genetiv kóbeyiw qásiyetin joǵaltadı, sonnan baslap ósimliktiń qartayıw dáwiri baqlaydı.

T.A. Rabotnov boyınsha invazion, normal hám pregressiv túrdegi populyaciyalar ajıratıladı. Invazion tiptegi populyaciya degende, ósimlik toparına endi ǵana kirip kiyatırǵan populyaciyalar

túsinilip, onı náller, jas ósimlik er jetken halında ushıratıw múmkin.

Regressiv populyaciya.- generativ kóbeyiw qásiyetin joǵaltqan populyaciya. Ol ádette gúllemeydi jaǵday populyaciyasınıń fitocenozda ólip, shirip ketip atırǵanlıǵınan derek beredi.

Normal ósimlikler populyaciyası toparında rawajlanıw dáwiriniń barlıq basqıshların tolıq ótkiziwshi ósimlikler. Olar spora yamasa tuqımlarınan tartıp er jetken ósimlikler kórinisinde ushıraydı.

C inoptikalıq kóz - qarastan olar ósimlikler toparınıń tiykarǵı populyaciyasınıń jas

43

dúzilmesine júdá kóp mısallar keltiriw múmkin. Biraq biz populyaciyanıń jas dúzilmesin jaqsırıq sáwlelendiriw ushın adamlardıǵı jas dáwirlerine tiyisli maǵlıwmatlardı mısal qılıp keltiremiz.

Adamlardıń tuwılǵan kúninen baslap qartayıwına

Populyaciyanıń galaktikalıq dúzilmesi. Bunda ayırım individ hám toparlardıń tarqalıw xarakteri sáwlelenedi. Ádette túr hám ayırım populyaciyalar ishinde individler bir tegis tarqalmaydı, sebebi jasaw sharayatı, yaǵnıy resursları, baspana sıyaqlılar tegis emes bólingen. Hár qanday populyaciyadaǵı individlerdiń málim dárejede bir jaydan ekinshi jayǵa kóship júriwi bayqaladı. Ayırım individler tuwılǵan jayında ómiriniń aqırına shekem jasap qalsa, ayırım birewleri uzaq qashıqlıqqa kóship ketedi.

Individler bir tegis tarqalǵanda, miyweli terekler baqta ótkizilgenindey, bir-birine qaraǵanda bir qıylı qashıqlıqta jaylasadı. Bunday jaylasıw populyaciyanıń tıǵızlıǵı az bolǵan bir qıylı ortalıqqa ushratıladı.

Tábiyatta toparlı tarqalıw túri kóp ushıraydı. Bunda individler toda payda qılıp bir-birinen túrlishe qashıqlıqta jaylasadı. Toparlı tarqalıw tegis emes ortalıq tásiri nátiyjesinde, yaǵnıy ortalıqtıń ayırım bólimlerinde qolay sharayat bolıwı, sonday-aq, qolaysız faktorlar menen birge ushıraytuǵın jaylar ushın xarakterli.

Haywanlar populyaciyasınıń etologiyalıq (hulqıy) qáddi-háreketi dúzilmesi

Haywanlar hulqıy is-háreketi nızamlıqların úyrenetuǵın pán etologiya (grekshe-”35h9s”, xarakter) dep ataladı.

44

Bir populyaciya aǵzaları arasındaǵı óz-ara múnásibet dizimine populyaciyalardıń etologiyalıq dúzilmesi delinedi.

Organizmlerdiń pútkilley jalǵız ómir keshiriwi tábiyatta ushıramaydı. Ayırım túrler júdá kúshsiz bolsada kontaktta (birge jasawı da) bolıwı múmkin. Máselen: xan qızı tek tuqımlanıw aldınan erkek hám urǵashısı ushırasadı, basqa waqıtlarda bir-birinen ayrıqsha jasaydı.

Haywanlardıń hulqı oldardıń ómir keshiriw tárizi menen baylanıslı boladı. Haywanlardıń birgelikte jasawınıń qatar formaları bar. Birgelikte jasaw qısqa, uzaq, ómiriniń aqırına shekem bolıwı múmkin.

Násil qaldırıw haqqında qayǵırıw nátiyjesinde shańaraq dep atalatuǵın haywanlardıń birgelikte jasaw forması kelip shıǵadı. Olardıń birazi iri birlespelerine pada, topar hám koloniya bolıp jasawı kiredi.

Koloniya - otlaqta ómir keshiriwshi haywanlardıń birgelikte jasawı bolıp esaplanadı. Olar uzaq waqıt yamasa kóbeyiw aldınan birge jasawı múmkin. Koloniya bolıp ómir keshiriw shańaraqlı toparlardıń keńeyiwi esabınan kelip shıǵadı hám birgelikte kóbeyiw, qorǵanıw, ózin hám balasın baǵıw hám basqa funkciyalardı atqaradı.

Wyımlar - bir túrge kiriwshi ayırım topar haywanlarınıń qálegen bir biologiyalıq tárepten paydalı háreketti ámelge asırıw ushın waqtınsha birlesiwi esaplanadı. Wyımlar dushpannan saqlanıw, azıq tabıw, migraciyalar sıyaqlı funkciyalardı atqarıwdı jeńillestiredi. Wyım jasaw balıqlar, quslarda hám sút emiziwshilerden iyt sıyaqlılarda ushıraydı.

Balıqlar wyımı dushpannan saqlaǵanda, quslar máwsimli migraciya waqtında qáliplesedi.

Otırıq halda jasawshı menen baylanıslı signallar bar.

Qasqırlar wyımı qısta birgelikte ań qılıw ushın shólkemlesedi.

Padalar-wyımlarǵa qaraǵanda haywanlarda ádewir uzaq múddet dawamında turaqlı birlesiw forma esaplanadı. Padalar ádette túr ushın tán bolǵan barlıq funkciyalardı, yaǵnıy azıq tabıw jırtqıshtan saqlanıw, migraciya, kóbeyiw hám balalardı tárbiyalaw sıyaqlılardı ámelge asıradı. Padalardaǵı haywanlardıń toparlı hulqıy is-háreketleri «ústem» hám «boysınıwshı» tiykarındaǵı óz-ara múnásibetlerden quraladı. Padadaǵı hár bir individ basshısına boysınǵan halda háreket qıladı.

3- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti

Populyaciyalardıń ónimdarlıǵı, tuwılıw, nabıt bolıw, aktivlilik emigraciya hám immigraciya túsiniklerdi studentlerge túsindiriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

3.1.Dúzilisi, nabıt bolıw sıyaqlı túsiniklerdi parıqlay aladı.

3.2.Jasawshılıq (aktivliliktiń) nadurıs sızıqları mánisine jetedi.

3.3.Populyaciya sanınıń ózgeriwi nelerge baylanıslılıǵın talqılay aladı.

3-tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Populyaciyalardıń dinamikalıq xarakteristikasın tuwılıw, nabıt bolıw, aktivlilik, emigraciya hám immigaciya sıyaqlılar belgileydi.

Tuwılıw hám ónimdarlılıq.

Tuwılıw kóbeyiw tezligin muǵdar tárepten xarakterlewshi, yaǵnıy vegetativ yamasa generativ jollar menen kóbeytiwinen ǵárezsiz trúde populyaciyada jańa payda bolǵan individler sanın bildiredi.

Populyaciyada individler sanınıń artıwı tuwılıw esabına artıp ǵana qalmastan, bálkim immigraciya sebepli, yaǵnıy basqa populyaciyalardan individlerdiń kelip qosılıwı esabına da ózgeredi.

Tuwılıw túsinigi populyaciyaǵa isletiledi. Ol belgili waqıt aralıǵında payda bolǵan jańa tuwılǵan individler sanı.

Tirishiligi dawamında kóbeyiw dáwiri sanına qarap monotsiklik hám politsiklik úrler parıqlanadı. Monotsiklik qásiyet, ádette ómiri qısqa waqıt dawam etetuǵın túrlerge tán (may qońızı, losos

balıqları, basqa shıbın-shirkeyler).

Politsiklik rawajlanıwında bolsa, túrler bir máwsimde birneshe márte násil beredi. Bul kóbinese omırtqalı haywanlarǵa hám qatar omırtqasızlarǵa, máselen rak tárizlilerge tán.

45

Ósimliklerde mono hám polikarp túrlerge bólinedi. Olar tirishiligi dawamında bir márte hám kóp márte kóbeyedi. Individlerdiń mol násilligide zárúr áhmiyetke iye. Násillik kópshilik jaǵdaylarda kútimleniwine yamasa máyektiń azıq zatlar menen támiynlengenligine baylanıslı boladı. Quslarda máyek qoyıw balıqlardaǵı sıyaqlı mıń danaǵa shekem ózgermeydi. Olar birewden 20-25 ǵa deyin máyek qoyıwı múmkin. Olar balaların baǵıw ushın kóplep energiya joǵaltadı. Kishi quslar uyasına bir sutkada 100-200 márteden kóp; úlken siren-400, sayraqı qus-600 mártege deyin uyasına azıq alıp keledi. Eger uyaǵa qoyılǵan máyekler ádettegiden kóp bolsa, shójeler toyıp azıqlana almaydı, yaǵnıy azıq jetkilikli hám onıń aktivliligi pás boladı. Eger populyaciyalarda násillik joqarı bolsa, olardıń nabıt bolıwı da joqarı boladı. Sonıń ushın populyaciyalarda násillik joqarı bolsa, olardıń ulıwma kóbeyiwi pás boladı.

Nabıt bolıw (óliw). Nabıt bolıw populyaciyada individlerdiń óliwin xarakterleydi. Ekologiyalıq nabıt bolıw degende, belgili sharayatta individlerdiń nabıt bolıwı túsiniledi. Bul kórsetkish sırtqı ortalıq hám basqa faktorlar tásirinde ózgerip turadı.

Nabıt bolıwdan tısqarı populyaciyada individler sanınıń azayıwına emigraciya tásir qıladı. Emigraciya anıq bir populyaciyalardaǵı individlerdiń basqa populyaciyaǵa shıǵıp ketip, jedel kóbeyiwi hám individlerdiń joqarı tıǵızlıǵı nátiyjesinde kelip shıǵadı.

Populyaciyadaǵı sanlardıń ulıwma ózgeriwi 4 jaǵday esabına ámelge asadı: tuwılıw, óliw, túrdiń emigraciyası, immigraciya. Populyaciya sanınıń ózgeriwi = tuwılıw + immigraciya - óliw

+ emigraciya.

Populyaciyada individlerdiń óliwi kóp ǵana sebepler arqalı júz beredi: túrdiń genetikalıq hám fiziologiyalıq tolıqlıǵı, ortalıq sharayatı, qolaysız faktorlar tásiri, jırtqıshlar, parazitler, keselliklerdiń tásiri. Tájriybe populyaciyalarda óliwdiń qanday barıwın biliw ushın jasap qalıw kestesi dúziledi. Bul keste tiykarında jasap qalıw qıysıq sızıq sızıladı.

Tábiyattaǵı kópshilik túrler ushın ólim jas organizmlerde olardıń ómiriniń erte dáwirlerinde er jetkenlerine qaraǵanda bárhá joqarı boladı. Kóp ǵana balıqlarda er jetken fazaǵa deyin qoyılǵan ikranıń 1-2F ǵana jasap qaladı. Nasekomalarda qoyılǵan máyekten 0,3-0,5Ó ǵana.

Insanlarda da uzaq waqıtqa shekem balalar ólimi joqarı bolǵan-medicina rawajlanıwı menen, ólim biraz azayǵan. Bul bolsa áwladlar jasawshılıǵın qıysıq sızıǵı tipiniń ózgeriwine alıp keledi hám jer júzi xalıq sanınıń artıwına, yaǵnıy «demografiyalıq partlawǵa» alıp keldi. Ólim 3-tipke ajıratıladı:

1- tipine pútkil ómir dawamında bir qıylındaǵı ólim kiredi yamasa bir tegis nabıt bolıwı bayqaladıı ol eksponentsial qıysıq sızıǵı menen táriyplenedi. Bunday tiptegi ólim júdá az ushıraydı, yaǵnıy pútkil ómiri dawamında salıstırmalı az nabıt bolıwı bayqaladı. Bul grafikte baslanıw hám generaciyanıń nól muǵdarınan baslap bir tegis tuwrı sızıq payda qıladı.

2- tipi rawajlanıwdıń baslanǵısh basqıshıda joqarı ólim menen xarakterlenedi. Kópshilik ósimliklerdiń maksimal ólimshiligi tuqımnıń hám ósimshesiniń ónip shıǵıw basqıshı júz beredi. Haywanlarda bolsa - lichinka fazası hám jas jaǵdayında bayqaladı. Bunday populyaciyalarda óliw qıysıq sızıǵı vertikal oq boyınsha basında aq keskin tómenge túsip ketedi. Er jetken formaları ádewir qorǵalǵan hám shıdamlı boladı.

3- tipi úlken jastaǵı ásirese ǵarrı túrlerde joqarı ólimshilik penen xarakterlenedi. Egerde bir generaciyadan payda bolǵan individler ózleriniń biologiyalıq jas shegarasına shekem jasap, keyin qısqa waqıt ishinde óletuǵın bolsa, bul ideal jaǵday esaplanadı. Bul populyaciyadaǵı eń az nabıt bolıwına tuwrı keledi. áwladlar sanınıń waqıtqa baylanıslılıǵın táripleytuǵın bunday qıysıq sızıq dáslep gorizontal oqqa parallel tárizde baradı, keyin bolsa tez tómenge iyilip túsedi.

Tábiyatta ayırım túrlerdiń nabıt bolıwı onıń belgili muǵdarda haqın bolıwı múmkin: Máselen ayırım nasekomalarda qońız, iri sút emiziwzilerde bayqaladı. Bul tipke házirge insan populyaciyaların da kiritiw. Bunday populyaciyalarda túrdiń ortasha tirishiliginiń dawam etiwi joqarı bolıp, maksimumǵa jaqınlap qaladı.

Populyaciyalardıń individlerdiń tuwılıwı menen nabıt bolıwı ortasındaǵı parıq jasawshańlıq dep qaraladı. Joqarıda aytılǵan ónimniń 3-tipi tiykarında jasawshańlıq, tirishilik qıysıq sızıǵı sızıladı.

46

Jasawshańlıq qıysıq sızıqlardıń 3-túrli (E.Makfeden boyınsha, 1965). I- II. Jasawshańlıq qıysıq sızıqları.

1.-Gidro hám ayırım quslar, sút emiziwshilerge tán.

2.-Iri, kópshilik omırtqasız haywanlar, balıqlar, quslardıń ayırım túrlerinde bayqaladı. 3.- Iri sút emiziwshiler, adam populyaciyasına tán.

4- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Biopotentsial, ósiwdiń ekspotentsial hám logistikalıq modeli haqqında túsinik beriw. Populyaciyalar ósiwdiń bul modellerdiń mazmunın ashıp beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

4.1.Biopotentsial mazmunın túsinip jetedi.

4.2.Óciwdiń ekcpotentsial hám logistikalıq modeli neden ibarat ekenligin biledi hám parıqlay

aladı.

4- tiykarǵı sorawdıń bayanı.

Biotikalıq potentsial.

Eger sırtqı ortalıq faktorları onı sheklep qoymasa, hár qanday populyaciya ilimiy tárepten alǵanda tábiyatta sanınıń sheksiz ósiwine beyimlesken. Bunday gipotexnialıq jaǵdayda populyaciya

ósiw tezligi túr ushın tán bolǵan tek tirishilik potentsial úlkenligine baylanıslı boladı. Bul túsinik ekologiyaǵa 1928 jılda R.Chepmen tárepinen kiritilgen. Biotikalıq potentsial belgili waqıt birligi ishinde bir juptan alınatuǵın áwladlardıń teoriyalıq maksimumın, máselen jıl dawamında yamasa hámme tirishilik dáwir dawamındaǵısın sáwlelendiredi. Biotikalıq potentsial esaplaǵanda ol koefficent

4 menen belgilenedi. Populyaciyanıń maksimal ósiwi ÚN, belgili bir waqıttaǵı populyaciyalardıń sanı Ú5, populyaciyanıń bastaǵı sanı - N0bolsa,

N - populyaciya sanı N0 N5

N0-populyaciya sanınıń dáslepki dáwirleri N5-qanday da bir waqıttaǵı sanı

Hár qıylı túrlerde biotikalıq potentsial úlkenligi hár qıylı. Máselen, tirishiligi dawamında urǵashı pal hárresi - 50 mıń máyek, balıq (ayırım túrleri) 3 milliardqa ikra (uwıldırıq) qoyıwı múmkin. Bul hámme áwladları saqlanıp qalsa, hár qanday populyaciyanıń sanı belgili bir waqıt intervalınıń keyin geometrikalıq progress boyınsha asıwı múmkin edi. Mine bunday populyaciyalardıń ósiwin kórsetetuǵın qıysıq sızıq sheksizlikke ketiwi múmkin. Bunday qıysıq sızıq - eksplotentsial delinedi.

Populyaciya sanınıń sheklewshi faktorlar tásirisiz ósiwi ekspotentsial ósiw dep qaraladı. Ekspotentsial ósiw tómendegi teńleme menen táriplenedi:

N5 = N0 345

Ekspotentsial ósiw organizmler sanı artıwınıń potentsial imkaniyatın xarakterleydi. R.N.Chepman onı biotikalıq potentsial dep ataǵan.

Tábiyattaǵı populyaciyalardıń biotikalıq optentsialı hesh qashan tolıq ózlestirilmeydi. Onıń ádette populyaciyada tuwılıw hám óliw arasındaǵı parıq menen táriplenedi: 4=b-d. Bul jerde populyaciyadaǵı bir waqıttıń ózinde - v - tuwılǵan, d - ólgen organizm sanı.

Grafik arifmetikalıq formada N5 j-sıyaqlı qıysıq sızıq penen táriplenedi. Logarifm formaǵa iye grafik durıs sızıq formada bolıp, onıń iyilinde populyaciyanıń potentsial ósiw menen baylanıslı boladı.

Tábiyiy ekspotentsial ósiw júdá qısqa waqıt dawamında baqlanıwı múmkin. Bunda populyaciya ulıwma júdá úlken tezlik penen ósedi. Fitoplanktonlardıń jalpı kóbeyiwi nátiyjesinde joqarıdaǵı ósiw bayqaladı.

Sheklewshi sırtqı ortalıq sharayatında kóshilik tiri organizmler ushın populyaciyalar sanınıń logistikalıq ósiwi tán. 1845 jılı Ferxyulist atap ótkenindey, onıń grafik táriypi S-sıyaqlı, yaǵnıy J- sıyaqlı iyrek sızıqqa qaraǵanda ádewir sınıq kórinisinde boladı. Populyaciyanıń logistikalıq ósiwi tásiri yaǵnıy qolaysız tásir etiwshi faktorlar sebepli tuwılıwǵa qaraǵanda nabıt bolıw artadı. Nátiyjede populyaciyanıń ósiw páseyedi. Belgili waqıttan soń teń salmaqlılıq júzege keledi.

47

Populyaciyanıń tıǵızlıǵı menen sırtqı ortalıq resursları salıstırması durıs kelgende teń salmaqlılıq bayqaladı.

A.J - sıyaqlı ekspotentsmal ósiw iyrek sızıǵı;

B.S - sıyaqlı gogistik iyrek ósiw sızıǵı.

M va K - sanlı ózgeriwdiń tómengi hám joqarǵı shegaraları. Populyaciyalardıń ósiwin eki faktor basqaradı.

1.Organizmlerdiń tuwma qábiliyeti, yaǵnıy maksimal tezlik penen kóbeyiwi (biopotentsial).

2.Ortalıqtıń tásiri, yaǵnıy ol biopotentsial menen ámeldegi ósiw tezligi ortasındaǵı parıqda kórinedi.

Ortalıqtıń tásiri - óz ishine tiklenetuǵın (suw, jaqtılıq, azıq) hám tiklenbeytuǵın (kosmos, uya qurıw ushın jay hám basqalar) resursların aladı.

Óz betinshe is tapsırmaları aldıńǵı temada berilgen.

Paydalınlǵan ádebiyatlar:

1. V.A.Radkevich. Ekologiya. Minsk. Vısshaya shkola» 1983. 155-186 b. 2.N.M.Chernova, A.M.Bıvaya. Ekologiya. M.Prosveshenie». 1988.106-148-166 b.

3.A.S.Twxtaev.Ekologiya.T. Wqituvchi» 1998.74-83-89 b.

7- sanlı lekciya

Biocenoz,Biogeocenozlar hám ekodizimler.

Tiykarǵı sorawlar:

1.Biogeocenoz (V.N.Sukachev) hám ekodizim (A.Tensli) sıyaqlı túsinikler ózgesheligi.

2.Ekodizimde zatlar aylanıwın támiynlewde qatnasıwshı organizmler haqqında.

3.Biogeocenozlar ónimdarlıǵı. Ekodizimlerdiń biologiyalıq ónimdarlıǵı.

4.Biocenoz haqqında túsinik. Biocenozdıń dúzilisi.

5.Biocenozda organizmlerdiń bir-birleri menen múnásábetleriniń tiykarǵı tipleri túrdiń ekologiyalıq ornı haqqında.

6.Biocenozda organizmler arasındaǵı óz-ara múnásebetler.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik hám sózler.

Biocenoz, fitocenoz, zoocenoz, landshaft, epifit, qabatlılıq, fizionomiyası, dáwiriylik, tirishilik forması, biotop, dominant, edifikator, subdominant, ekonisha, topik, trofik, fabrik, mutalim, komensalizm, jırtqıshlıq, parazitlik, neytralizm, antibioz, qarsılaslıq, amensalizm, mutalizm-simbioz, protoko-operaciya, epifit, epifil,

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti.

Biocenoz túsinigi haqqında, onıń túrleri tuwralı túsinik beriw. Biocenoz dúzilmesi haqqında túsinik payda qıldırıw.

Identiv oqıw maqsetleri

1.Biocenoz túsiniginiń mazmunın ańlaydı.

2.Fito hám zoocenoz túsiniklerin parıqlaydı.

3.Biocenoz dúzilmelerin sóylep beredi.

1- tiykarǵa sorawdıń bayanı.

Bizge málim, tábiyatta ósimlik hám haywanlar ádette uyım halında jasaydı.

Uyım degende - rawajlanıwdıń túrli basqıshlarında bolǵan, bir topar organizmlerdiń belgili sharayatında birgelikte jasawı túsiniledi. Bunda olar óz-ara múnásábetlerde boladı.

Tiri organizmlerdiń bir-birlerine óz-ara tásiri ortalıqtıń biotexnikalıq faktorları dep qaralsa, olardıń átirapın orap alǵan barlıq tiri organizmler biocenotikalıq ortalıqtı quraydı. Hár bir túr normal ómir súriw ushın jeke halda jasay almaydı, bálkim átirapındaǵı basqa tiri organizmler menen birgelikte ómir súredi.

Demek «biocenoz» (latınsha «bios»-ómir, «cenoz» ulıwma) degende bir qıylı ortalıqqa iykemlesip alǵan hám bir jaydıń ózinde birge jasaytuǵın barlıq organizmler túsiniledi. Bul termin nemis biolog. Mebius (1877y) tárepinen berilgen.

Egerde bir qansha túr ósimlik birgelikte qáwim bolıp jasasafitocenoz (ósimlikler toparı), eger bir qansha haywanlar birgelikte qáwim bolıp jasawına - zoocenoz (haywanlar toparı) delinedi.

48

Biocenozdıń úlken-kishiligi hár qıylı bolıwı múmkin. Ápiwayı lishaynik dóńliginen tartıp toǵay, dasht, shól sıyaqlı iri landshaftlardı: terek denesi, batpaqlıqlardıǵı moxlardan ibarat dóńgelekeler, qumırsqa uyası hám basqa ushın mikrotopar biocenotik toparlar sıyaqlı atamalar qollanıladı.

Biocenoz iyelep turǵan ortalıq - biotop, delinedi, biotop - biocenozdıń jasaw ortalıǵı. «Bios» - ómir, «topos» -jasaw jayı demek.

Biocenoz dúzilmesi. Biocenoz ádette túr, fazo, ekologiyalıq dúzilmelerge bólip úyreniledi. Biocenozdıń túr dúzilmesi degende biocenozdaǵı túrlerdiń hár qıylılıǵı, muǵdarı,

olardıń fenologiyalıq jaǵdayı hám basqalar itibarǵa alınadı.

Biocenozdıń galaktikalıq dúzilmesi - topardıń qáliplesiwi dáwirinde bul jerde hár qıylı jaǵdayda jay aladı. Ayırım túrlertopıraqta, onıń júzesinde, suwda, terek denesine jabısıp, (epifit), japırıqlarında (epifil) jabısıp jasawı múmkin, tarqalıwı múmkin. Bunıń nátiyjesinde fitocenozdıń dúzilisinde qabatlılıq kelip shıǵadı. Qabatlıq degende, topardaǵı túrlerdiń topıraq júzesine salıstırmalı hár qıylı biyiklikte qabatpa - qabat jaylasıwı túsiniledi. Gidrofit toparlarında qabatlılıq suw júzesi, suw qatlamı hám jer astındaǵı suw sıyaqlı kórinislerine ajıratıladı.

Biocenozdıń eń zárúrli qásiyetlerinen biri onıń túrler quramı. Iǵal tropikalıq toǵaylardıǵı biocenozlar túrlerge bay bolsa, qurǵaqshıl hám suwıq jerlderdegi biocenozlarda túrler az ushıraydı.

Maydan birligine sáykes keletuǵın sanı biocenozdıń túrlerge toyınǵanlıǵı delinedi. Joqarıda aytıp ótilgendey, ósimlik toparı degende bir túrdegi málim uchastkalarda topar bolıp jasap atırǵan tómen hám joqarı ósimlikler jıyındısı túsiniledi.

Hár qanday ósimlikler toparı da túrler quramı, túrler ortasındaǵı óz-ara saa hám muǵdar múnásibetleri, qabatlılıq, gorizontal dúzilisi, sırtqı kórinisi, dáwirliligi, tirishilik formalarınıń hár qıylılıǵı, jasaw jayı sıyaqlı qásiyetleri menen xarakterlenedi hám bir - birinen parıqlanadı.

Fitocenozdı qurawda ósimlikler arasında san tárepinen kópshilikti qurawshı yamasa kózge anıq taslanıwshı túr ajıratıladı hám bul túr dminat (ústem) túr delinedi. Demek olar muǵdar boyınsha kóp ushıraydı. Olar tiykarınan organikalıq massa toplawshı hámde fitocenozdıń fonın hám xarakterin belgileydi. Máselen: aǵaylar toǵaylardaǵı ápiwayı qaraǵaydı, Orta Aziya tawlarınıń arshazarlardıń arshanıń bir neshe túrlerin, seksewilli shóllerde bolsa seksewil hám basqa ósimliklerdi kóriw múmkin.

Edifikator - túrler bolsa jámáániń arnawlı ortalıǵın payda qıladı. Olar jámáániń qurıwshıları bolıp, fitocenozdıń qásiyetlerin belgilep beredi. Máselen, Ózbekstannıń qumlı shóllerinde terek kórinisindegi edifikator tur-aq seksewil bolıp tabıladı.

Dominat túrlerge qaraǵanda azıraq ushıraytuǵın, biriqta fitocenozda belgili áhmiyetke iye bolǵan túrler-subdominant túrler dep ataladı.

Biocenozdıń ekologiyalıq dúzilisi túrli biocenozlar tiri organizmleriniń belgili ekologiyalıq toparları ózgesheligi menen xarakterlerip, bul onıń ekologiyalıq dúzilmesin táripleydi.

Uqsas ekologiyalıq dúzilmege iye bolǵan biocenozlar hár qıylı túrler quamına iye bolıwı múmkin. Sebebi ol yamasa bul ekologiyalıq ornı ekologiyası uqsas túrler tárepinen iyelengen bolıp, túrleri tuwısqanlıq kóz-qarastan jaqın emes, bálkim olar biocenozlarda bir qıylı funkciyalardı atqarıwshı vikar túrler delinedi. Tábiyatta ekologiyalıq vikarlik keń tarqalǵan.

Biocenozdıń ekologiyalıq dúzilmesi belgili klimat hám landshaft sharayatlarında nızamlı túrde qáliplesedi. Máselen, túrli regionlardaǵı biocenozlaroda fitofaglar menen saprofaglar ózgesheligi nızamlı túrde ózgeredi. Biocenozdıń ekologiyalıq dúzilisi qosjámáálerdegi ósimlik hám haywanlardıń qálegen bir abiotikalıq faktorǵa qarap ekologiyalıq toparlar ózgesheligin de bildiredi. Tómendegi kestede kól shól biocenozlarındaǵı ıǵallıq faktorı boyınsha ósimliklerdiń ekologiyalıq toparları ózgesheligi keltirilgen.

49

Solay etip, qálegen bir ekologiyalıq toparlar wákilleriniń qatnası hám kóp bolıwı usı biotiptiń belgili dárejede fizikoximiyalıq qásiyetlerin xarakterlep beredi.

2- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Túrdiń ekologiyalıq ornın studentlerge túsindiriw.

V.N. Beklemıshev maǵlıwmatnama qaray ekonisha túrlerin bayan etiw.

Identiv oqıw maqsetleri:

2.1.Ekonishanıń mazmunın ańlaydı.

2.2.Baylanıslardıń -ekonisha túrleri arasındaǵı parıqlardı biledi.

2- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Biocenozda organizmler bir - birleri menen baylanıslı boladı. Bul baylanıslar topardaǵı jasaw sharayatın hám olardıń awqatlanıw jolların belgileydi.

Toparda hár bir túrdiń óz-ara múnásebeti, sırtqı ortalıqqa bolǵan talabı, tásiri sı túrdiń ekologiyalıq ornı yamasa ekologiyalıq nishası delinedi.

Túrlerdiń ekologiyalıq ornı túsingenin pánge D. Grinnel kirgizgen bolıp, ol belgili bir túrdiń barlıq abiotikalıq hám biotikalıq faktorlar toplamına bolǵan múnásebeti, yaǵnıy ostoparda tutqan ornın kórsetedi.

Ekodizimdegi túrdiń iskerligi tiykarınan azıqlanıwdan ibarat bolǵanı ushın ekologiyalıq ornın - azıq ornı dese de boladı.

Haywanlar arasında ósimliklerge qaraǵanda ekologiyalıq orın jaqsı kórinedi. Biraq biogecenozlarda ósimlikler de ekologiyalıq orınǵa iye. Ósimliklerde ekologiyalıq orınlarǵa ajıratıw belgileri tómendegiler esaplanadı: túrdiń hár qıylı biyiklikte bolıwı, tamırlardıń topıraqtıń túri qatlamlarına kirip barıwı, túrli waqıtlarda gúllewi, shańlatıwshınıń hár qıylılıǵı h.t.b.

Dashtdegi biocenozlarda iri hám mayda sút emiziwshiler shóp ósimlikler menen azıqlanadı. Bolar tuyaqlılar (otlar, qwylar, antilopalar,saygaklar) hám kemiriwshiler (sugurlar, yumronqazıqlar, tıshqan sımonları kópshilik wákilleri). Bulardıń hámmesi biocenozda bir funkcional topar, yaǵnıy otxor, haywanlardı tashkil qıladı.

Baqlawlar usını kórsetedi, ósimlik massasın istemol qılıwda olardıń roli bir qıylı emes eken, bálkim olar azıqlanıw ushın ósimlik qaplamınıń túri quram bólimlerinen paydalanıladı. Iri tuyaqlılar toyımlı, salıstırmalı uzın boylı ósimliklerdi julıp aladı. Usı jerde jasawshı sugurlar tuyaqlılardıń izinekn olar jemegen siyrek hám ezilgen shóplerdi jeydi. Jerqazarlar bolsa, tuyaqlılar, suguralardan qalǵan ósimliklerdi yiǵindilar. Solay etip, toparlas payda qılıwshı usı úsh toparda otqor haywanlar qaplamı biomassasınıń paydalanıwda fukkciyasınıń bólip alınıwı bayqaladı. Usı haywanlar ortasında qarsılaslıq kórinisindegi múnásibetler baqlanbaydı. Sebebi olar ósimlikler qaplamınıń túrlishe quramınan paydalanıladı.

V.N. Beklemıshev boyınsha ekologiyalıq orın (ekonisha) tórt toparǵa bólinedi: trofitk, topik, forik hám fabrik.

Trofik baylanıs bir túrdiń ekinshi túr menen azıqlanıwında bayqaladı:

Topik baylanıs bir túr tárepinen ekinshi túrdiń jasaw sharayatı ózgertiliwinde jasawı, toǵaydaǵı terekler tárepinen usı jerlerde ósiwshiler ómirinde kórsetiletuǵın tásirlerde bul anıq baqlanadı.

Forik baylanıs bir túrdiń tarqalıwına ekinshi túrdiń tásir etiwinde kórinedi. Kópshilik haywanlar tárepinen ósimlik tuqım hám miyweleriniń tarqalıwı buǵan mısal. Bunda haywanlar tiykarǵı tasıwshı rolin oynaydı.

Haywanlar járdeminde ósimliklerdiń tuqım sporaları hám shańlarınıń tarqalıwı múmkin. Buǵan zoororiya delinedi. Basqa mayda haywanlardıń tarqalıwına bolsa - foreziya delinedi.

Fabrik baylanıs bolsa bir túrdiń ózine in qurıw ushın basqa túrdiń qaldıqlarınan paydalanıwda baqlanadı. Mısalı, quslar in qurıw ushın terek japıraqları, shaqaların tasıp keledi, haywanlardıń jún hám pátlerinen paydalanıp in quradı.

3- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Toparda túrler arasında bolatuǵın óz-ara múnásibetlerdi túsindiriw hám mazmunın ashıp beriw.

50

Identiv oqıw maqsetleri:

3.1.Óz-ara múnásibet túrlerin biledi.

3.2.Olar arasındaǵı parıqlardı ańlap jetedi.

3.3.Biotikalıq baylanıs túrleri tásiri nátiyjelerin sóylep bere aladı.

2-tiykarǵı sorawdıń bayanı.

Tiri organizmler birgelikte jasar eken, olardıń óz-ara túrlishe biotikalıq nátiyjesine qaray ol yamasa bul organizm ushın olardıń paydalı yamasa zıyanlı ekenligi haqqında juwmaq shıǵarıw múmkin.

Egerde baylanıslar eki organizmnen birine paydalı bolsa + belgisi, kerisinshe zıyanlı bolsa - belgisi menen belgilenip, biotikalıq baylanıslardı tómendegishe túrkimlew múmkin (keste-2).

Keste - 2

Biotikalıq baylanıs túrleri.

2-3 túrleri keri túrdegi óz-ara tásir. 6- 7-9 unamlı túrdegi óz-ara tásir.

4-5 eki túrge kiritiw múmkin.

Joqarıda keltirilgen keste tiykarında biotikalıq baylanıs túrlerin ayırıqsha kórip shıǵamız.

1.Neytralizm. Eki túrdiń birge jasawında olar bir-birlerine ya keri, ya unamlı tásir kórsetedi yamasa aytıw múmkin - ya payda yamasa - ya zıyan kóredi. Máselen: Toǵayda suwın hám almaxan birge jasap, bir-birine derlik baylanıs joq. Biraq toǵaylardıń qurǵaqshılıq nátiyjesinde zıyanlanıwı yamasa zıyankesler menen zıyanlansa bul hár bir bir túr ushın bir qıylı dárejede bolmasa da tásir qıladı.

2.Qarsılaslıq-konkurenciya. Azıq hám jasatuǵın jayı jaqın bolǵan túrler ortasındaǵı múnásibet.

Konkurere» - latınsha qashıw, yaǵnıy bir qıylı sharayatta jasap qarsılaslıq qılıwshı organizmlerden biri-bul konkurent esaplanadı.

Bir qıylı sharayatta jasaǵan eki túrdiń birewi erteme yamasa keshpe qısıp shıǵarıladı. Bul ulıwma ekologiyalıq qaǵıydalardan biri esaplanadı hám konkurentlik nızamı delinedi.

Ch.Darvin - konkurenciya jasaw ushın gúrestiń tikarǵı bólimlerinen biri dep tiykarlanǵan hám ol túrler evolyuciyasında úlken rol oynawın kórsetken.

Konkurenciyada sırtqı ortalıq sharayatına jaqsı iykemlesken túrler jeńip shıǵadı.

Qarsılaslıq túrler ishinde hám túrler aralıq bolıwı múmkin. Túrler ishindegi gúres kúshli bolıp, onıń tiykarında tábiyiy tańlaw hám túr payda bolıw sıyaqlı processler jatadı.

3.Amensalizm. Eki túrdiń birge jasawı birewine keri tásir kórsetedi, ekinshisi bolsa ya payda, ya zıyan kóredi. Mısalı: Terek sayasında ósken ósimlik zıyan kóredi. Biraq terektiń ózi ushın onıń qońsıshılıǵı áhmiyetsiz, parıqsız. Bul jaǵday kóbinese ósimliklerde ushıraydı.

4.Parazitizm - teginqorlıq. Bunda bir organizm tiri organizmnen tek awqat deregi sıpatında ǵana emes, bálkim turaqlı yamasa waqtınshalıq jasaw jayı, azıqlanatuǵın jay sıpatında paydalanıladı.

Bul túr (parazit) ekinshi organizmdegi (xojeyin) azıq zatlar yamasa onıń toqımaları esabına ómir