Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

31

Mikroorganizmlerdiń ósimlik hám haywanlarǵa tásiri ayırım kesellik tuwdırıwshı mikroblar

(patoge bakteriyalar, viruslar hám parazit zamarrıqlar) dıń ósimlik hám haywanlarda túrli keselliklerdi keltirip shıǵarıwda kóriw múmkin.

Ósimlik, haywan hám mikroorganizmlerdiń óz-ara tásiri aldın ala olardıń topıraqta birgelikte jasawında seziledi. Nátiyjede olar óz-ara quramalı múnásibetlerde boladı. Bunday múnásibetler azıq shınjırındaǵı biotikalıq birgelikte jasar eken, olardıń óz-ara túrlishe biotikalıq múnásibetleri baylanısları bolıwı tábiyiy. Bunday múnásibet nátiyjesinde olardıń organizm ushın paydalı yamasa zıyanlı ekenligi haqqında juwmaq shıǵarıw múmkin. Biotikalıq múnásibetler biocenozlar temasında óz-ara keń tárizde ámelge asadı.

Demek organizmler arasındaǵı óz-ara múnásibet hár eki organizm ushın payda keltirse mutalistik múnásibetler kelip shıǵadı.

2 tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Antropogen faktordıń ekologiyalıq faktor túrlerinen biri ekenligi haqqında túsinik beriw.

Onıń toparların bayan etiw.

Identiv oqıw maqsetleri:

2.1. Antropogen faktor-insannıń tábiyatqa tásiri ekenligin túsinedi.

2.2.Antropikalıq hám antropogen faktor túrleriniń parqına jetedi. 2.3.Antropogen faktordıń awıl xojalıq,sanaat hám transport toparların biledi. 2- tiykarǵı sorawdıń bayanı

Antropogen faktorlar degende-insan xojalıq iskerligi menen baylanıslı bolǵan tásirlerin túsinemiz. Antropogen faktorlar házirgi waqıtta tábiyattaǵı eń kúshli faktorlardıń biri esaplanadı.Insan tiri organizimlerge tikkeley tásir etip yamasa jasaw sharayatın ózgertirip, onıń tarqalıwına yamasa qırılıp joq bolıwına sebebshi bolıwı múmkin.Insannıń tábiyatqa kórsetetuǵın eki túrdegi tásirin birbirinen jaqsı ajıratıw lazım. Olardan biri tiri organizimlerge yamasa olardıń ayırım wákillerine kórsetiletuǵın tikkeley tásiri, yaǵnıy antropogen faktorlar dep qaralsa,ekinshisin bolıp insannıń antropogen faktorları dep qaralıwı lazım.

Antropikalıq faktorlardı óz gezeginde tórt túrge bóliw múmkin.

1.Azıq hám basqa talapların qandırıw ushın (ańlaw, balıqshılıq, toǵaylardı kesiw, otlardı orıw h.t.b.) tiri organizmlerden paydalanıw.

2.Ósimliklerdi kóbeytiriw (mádeniylestiriw) hám haywanlardı qolǵa úyretiw.

3.Akklimatizaciya hám introdukciya, yaǵnıy organizmlerdiń tábiyiy arealinan basqa jaylarǵa kóshirip alıp barıw hám beyimlestiriw.

4.Jańa mádeniy ósimlik sortları hám haywan porodaların jaratıw.

Insannıń tiri organizmlerge keri nátiyjesinde jer júzinde kóplegen ósimlik hám haywan túrleri joǵalıp ketedi. Ańshılıq penen shuǵıllanıw dáslep azıqqa bolǵan talabın qandırıw maqsetinde alıp barılǵan bolsa, keyin ala kiyim-kenshek hám hár qıylı materiallar alıw ushın háwij alıp ketti. Bul óz gezeginde kópshilik haywanlardı joq qılıp jiberedi. Máselen, teńiz sıyırı 26 jıl dawamında pútkilley qırılıp ketken. Insan tárepinen ósimlik hám haywanlardıń jasaw sharayatları ózgertirildi. Nátiyjede belgili jayda jasap atırǵan ósimlik hám haywanlar toparları joq bolıp yamasa olardıń sharayatı keskin ózgerip ketti, taw toǵaylarında tereklerdi kesip taslaw, sózsiz olardıń sayasında jasap atırǵan saya súyetuǵın ósimliklerdi jasaw imkanınan ayırdı. Bunnan tısqarı tirishiligi terekler menen (azıqlanıwshı, uya qurıwshı) quslardıń joǵalıwınada alıp keldi. Sonday-aq, jasaw sharayatlarınıń keskin ózgeriwi (jerlerdi aydaw, paydalı qazılmalardı qazıp alıw, shıǵındılardı taslaw, otlaqlardı orıp taslaw, ol jerlerde úy haywanların tikkeley baǵıw sıyaqlılar) usı regionlar organikalıq dúnyasınıń quramın ózgerttirip, ayırım túrler ushın jasaw imkaniyatlarınan ayırılıwına bolıwına alıp keldi. Biz házirgi waqıtta insan tárepinen keskin ózgertirip jiberilgen planetada jasamaqtamız. Jıldan-jılǵa tábiyiy xaldaǵı landshaftlar hám toparlar iyelegen maydanlar qısqarıp ketpekte hám olardıń ornın insan tásirindegi landshaftlar hám toparlar iyelemekte.

Antropogen tásirdi sanaat, awıl-xojalıǵı, transport sıyaqlı toparlarǵa bóliw múmkin. Biz bunı Ózbekstan Respublikası hám Orta Aziya regionı tiykarında olardan ayrımların kórip shıǵamız.

32

Sanaattıń tásiri. Keyingi 15 jıl dawamında Ózbekstan Respublikasında sanaat rawajlanıwı 7 ese arttı. Islep shıǵarıw ósken sayın atmosferaǵa zıyanlı shıǵındılar taslaw kólemi ádewir arttı. Aǵım suwlar kólemide ósip barmaqta. Chirchik - Almalıq, Axangaran - Angren, Fergana - Margilan,

Nawayı hám Ózbekstannıń basqa qatar regionlarında ximiyalıq, neft-ximiyalıq hám mikrobiologiyalıq tarmaqlar kárxanaları, basqa kóp quwat hám suw talap qılatuǵın islep shıǵarıw baylanıslarınıń kópligi sebepli ekologiyalıq sharayat keskinlesedi. Tajikistannıń Tursunzada qalasında jaylasqan alyuminiy zavodınıń keri tásiri jıldan-jılǵa artıp barmaqta. Házirge shekem zıyan kórgen ulıwma maydan 25-30 mıń.ga dı quraydı. Awıl-xojalıq tarmaqlarında jetkizilgen zárer 1,5-2,0 mln. swmdan ibarat. Sarıasiya, Denov, Shorshı, Altınsay rayonlarınıń ayırım xojalıqlarında pomidor, kapusta, qıyar hám júzim ónimdarlıǵınıń azayıwı, jipek qurtı islep shıǵarıwdıń páseyiwi baqlanbaqta. Anar, qurmanıń ónimdarlıǵı hám sapası tómenlep ketken, halıq salamatlıǵı awırlaspaqta.

1982 jılda ftorlı vodorod shıǵındıları 24,5 mıń t bolsa, 1991 jılǵa kelip 56,7 mıń t ǵa kóbeygen. Sanaat tásiriniń aldıǵa qaray barıwı ximiya sanaatı shıǵındıları menen atmosferanı bılǵaw 1970

jılǵa qaraǵanda 1,5 ese kóbeygen. Awıl hám suw xojalıǵı wázirliginiń 1986 jıldaǵı maǵlıwmatlarına qaraǵanda Fergana Furan birikpeleri zavodı quramında fenol, neft ónimleri, mıs, xrom, ammoniy hám nitrit azotları hám organikalıq zatlar bolǵan aǵım suwlardı Margilansay dáryasına taslamaqta. Orta Aziya respublikalarında qurılıs materialları islep shıǵarıw kárxanaları júdá kúshli pát rawajlanbaqtm. Olar ishinde pement zavodları ayrıqsha orın iyelep, atmosfera hawasınıń pataslanıwına táshiwishli tásir qılmaqta. Qurılıs materialları kárxanaları tárepinen hawa pataslanıwınıń sotsial-gigienalıq hám ekologiyalıq táreplerin úyreniw usını kórsetpekte, eger shań-tozań uslaytuǵın nátiyjeli ilajlar engizilmese bunday zavodlar jaylasqan qalalarda pataslanıw aldınǵı jetilisken halatındp qala beredi.

Transporttıń tásiri.

Eń iri pataslandırıwshı derek - bul avtomobil transportı. Málim bolǵanınday Orta Aziya regionı avtomobtl jollarına bay. 1990 jılı respublika boyınsha jámi gaz shıǵındılarınıń 60F tin transport úlesi quraydı.

Avtomobiller sanınıń artıwı atmosferanıń jerge jaqın qatlamlarında azot gazleri, qorǵasın birikpeleri, altınkúkirt gazleri, uglerod gazleri hám basqa zatlar asıwına alıp keledi.

Avtomobil shıǵındıları:

Birinshiden: mınaday qáwiplisi bar bolıp, olar biosferanıń aktiv zonasına túsedi.

Ekinshiden: olar quramında barlıq tiri jánlik ushın júdá záhárli bolǵan qorǵasın birikpeleri bar.

Úshinshiden: avtomobil gaz shıǵındıları atmosferasınıń jerge jaqın qatlamı, insan dem alatuǵın kólemge túsedi.

Tashkent qalasınıń ózinde ǵana qala atmosferasına túsetuǵın jámi patas zatlardıń 80Ó tin avtomobil gaz shıǵındıları quraydı. Gaz shıǵındıları menen hár jılı 200 mıń t dan kóbirek hár qıylı pataslandırıwshı zatlar túsedi. Olar ishinde uglevodlar, kurum, qorǵasın birikpeleri tiykarǵılar esaplanadı.

Olar Aziyanıń jıllı klimatlı sharayatında jollardıń kópligi, qalalardaǵı kóshelerdiń jol belgileri, svetoforlarǵa kópligi jaǵdaydı jánede quramalastıradı. Jollar qanıǵarsız bolǵan sharayatta hawanıń avtomobil gaz shıǵındıları menen búliniwi normasındaǵıdan 5-10 ese asadı.

Tábiyatqa insan ekologiyasına transport tásirin jánede azaytırıwda transportlardı elektr kúshi menen islewge ótkiziw, avtobuslardı trolleybuslar menen almastırıw, avtomobillerden elektromobillerge ótiw zárúr.

Quyash energiyasınan transportta paydalanıw imkaniyatların puxta úyreniw kerek. Avtotranst maslamaların suyıltırılǵan gaz, gaz kondensatı menen islewge ótkiziw avtomobil gaz shıǵındıların ádewir azaytırǵan bolar edi. Mámleketimizde avtomobil parkiniń texnikalıq jaǵdayın bahalaw sonı kórsetedi, záhárli gaz shıǵındıları kórsetkishi boyınsha avtomobillerdiń tek 20Ó ǵana saz halda.

Awıl xojalıǵınıń tásiri.

33

Bul biogeocenoz ekodizimlerge keri tásir kórsetiwshi ekologiyalıq faktorlar toplamı. Insan tábiyattı jedel ózlestirmekte, olar xojalıqta paydalanıp atırǵan ximiyalıq maslamalar tiri jánlklerge keri tásir etpekte.

Neorganikalıq tóginler, záhárli ximikatlardıń keń qollanılıwı keyin ala ósimlikler hám haywanlardan alınatuǵın ónimlerde qorǵasın, sınap, ftor, kadmiyler topıraqta asıwına alıp kelmekte.

Suwǵarılatuǵın jer maydanların sheksiz kóbeyttiriw, muǵdar izinen quwıw, paxtashılıq salasında jańadan-jańa rekordlarǵa umtılıw Orta Aziya respublikasında ekologiyalıq sharayattıń júdá quramalasıwına alıp keldi. Millionlap gektar jerler sorlandv hám suw túbinde qaldı, aǵım suwlardıń kóbeyiwi sor kóllerdi júzege keltirdi. Ámiwdárya hám Sırdáryadan kóplegen suwdı alıw ekologiyalıq jaǵdayǵa Aral teńiziniń qurıwına alıp keldi. Bunnan tısqarı almaslap egiwge ámel qılmaw, bárhá záhárli ximikatlar salıw medicinalıq - sanitariya jaǵdayın quramalastırdı, ishimlik suwınıń quramı buzıldı. Aral boyında birinshi gezekte Qaraqalpaqstan Respublikasında,

Tashawız hám Xarezm walayatlarında suw támiynatında awır jaǵday júzege keldi.

Uzaq múddet dawamında tiykarǵı itibar suwǵarılatuǵın jańa jerler maydanların iske salıwǵa qaratıldı, bunıń ekologiyalıq hám sotsial aqıbetleri esapqa alınbadı. Tek Ózbekstan Respublikası zonasında keyingi 10 jıl dawamında hár jılı shet elde paydalanıwı qadaǵan qılınǵan, quramında xlor bar pestitsidler 6000 tonnadan jumsaldı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.Yu.Shodimetov. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Wqituvchi»,1994 165-172 b.

2.A.S.Tuxtaev. Ekologiya. T. Wqituvchi» 1998. 58-63 b.

5- sanlı lekciya

Bionormalar . Organizmlerdiń tirishilik formaları

Tiykarǵı sorawlar:

1.Biologiyalıq normalar haqqında.

2.Tirishilik forması túsinigi (Lavrenko, Varming, Serebryakov boyınsha táriypler).

3.K.Runkier boyınsha ósimlikler tirishilik forması klassifikaciyası.

4.Haywanlardıń tirishilik formaları.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler hám sózler:

Bionorma, ishki, sırtqı, sutkalı maroi, jıllıq normalar, akklimatizaciya, introdukciya.

Tirishilik forması, ekobiomorf, panerofit, xamefit, gemikriptofit, kriptofit, terofit, gelofit, gidrofit, puta, putasha, efemer, nekton, plankton, bentos, gigrofil, kserofil, aerobiont.

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Biologiyalıq norma ne ekenligin, onıń túrleri haqqında belgili bir túsiniklerdi anıqlap beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1.Bionormalar ne ekenligin ańlaydı.

1.2.Sırtqı hám ishki normalardı parıqlaydı.

1.3.Sutkalı hám jıllıq normalardıń parıqların ańlaydı, sóylep beredi.

1 - tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Tiri tábiyattıń zárúr qásiyetleriniń biri onda júz beriwshi processlerdiń úzliksizligi yamasa

izshilligi. Barlıq tiri organizmler tirishiligi (kletkadan tartıp biosferaǵa shekem) belgili bir tártipte júz berip turadı. Barlıq ósimlik hám haywanlarda uzaq tábiyiy tańlaw nátiyjesinde anatomomorfologiyalıq, fiziologiyalıq bioximiyalıq qásiyetler hám belgiler júzege keledi hámde usılar arqalı olar málim sharayatqa iykemlesedi.

Hár bir túr jıl hám máwsimlieri dawamında óz tirishiligin basqaradı. Demek, biologiyalıq norma dep, organizmler tirishiliginiń jıl dawamında qatań tárizde basqarıp turılıwına aytıladı. Sonday-aq málim waqıt aralıǵında qandayda bir process yamasa hádiyseniń tákirarlanıwı, bir jaǵdaydan ekinshi bir jaǵdayǵa ótiwi hámde qayta tikleniwi túsiniledi.

Norma materiya háreketiniń ulıwma qásiyetlerinen biri bolıp, dúnya onıń nızamları tiykarında bolıp esaplanadı. Biologiyalıq norma bolsa bir-birin inkar qılıwshı eki óz-ara dialektikalıq baylanıstaǵı tirishilik processiniń, yaǵnıy tikleniw hám jemiriliwlerden ibarat tirishilik támiynlewdi táriypleydi. Normalar ádette eki túrli, yaǵnıy ishki hám sırtqı normalardan ibarat. Sırtqı normalar geofizikalıq xarakterge iye hám olar organizmdegi endogen fiziologiyalıq

34

processlerde bayqalatuǵın normalar bolıp tabıladı. Dem alıw, júrektiń urıwı, dene xáreketi sıyaqlılar tiykarında bir neshe normalı processler jatadı. Organizmdegi hár qanday funkciya norma xarakterge iye boladı. DNK hám RNK nıń sintezi, belok sintezi, kletka organoidlarınıń jumıs iskerligi, kletkanıń bóliniwi sıyaqlılar h.t.b.

Sırtqı normalar Jerdiń Quyash átirapında aylanıwı hám Jer menen Ay ortasındaǵı baylanıslar nátiyjesinde planetadaǵı kópshilik ekologiyalıq faktorlar nızamlı túrde ózgeredi. Organizmlerdiń tirishilik iskerligindegi qatar ózgeriwler áne usı sırtqı geofizikalıq dáwirli ózgeriwler menen baylanısqan bolıp, iykemlesiw xarakterindegi biologiyalıq normalar delinedi. Olar teńiz hám okeanlarda bir keshe-kúndiz dawamında sutkalıq suwdıń kóteriliwi hám páseyiwi, sonday-aq bir aylıq hám bir jıllıq normalar.

Adamlar hám joqarı dúzilistegi haywanlarda aktivlik hám tınım, háreketli hám uyqı jaǵdayları tiykarǵı sutkalı norma esaplanadı. Adamda 100 den aslam sutkalı ózgeriwler menen baylanısqan fiziologiyalıq processler anıqlanǵan. Haywanlarda bayqalatuǵın háreketli hám uyqı dáwiriniń almasınıwı kúndizgi aktiv hám túngi aktiv túrlerdiń ajıralıwına sebep boladı. Kúndizgi aktiv tirishilik qılatuǵın haywanlar bolıp úy tawıqları, shımshıq sıyaqlılar kópshilik wákilleri, yumronqazıqlar, qumırsqalar, iyneterler hám basqalar esaplansa túnde bolsa jarǵanatlar, kirpitikenler, bayıwlı, jabayı shoshqalar, pıshıq tárizlilerdiń wákilleri, qurbaqalar, tarakanlar hám basqalar aktiv boladı.

Sutkalı normalar hám hár qıylı faktorlarǵa sezilerli ózgeriwi múmkin. Kúnniń birinshi yarımında adam organizminiń suwıq temperaturaǵa sezgirliginiń artıwı, kúnniń ekinshi yarımında bolsa joqarı temperaturaǵa artıwı anıqlanǵan. Shólde jasawshı eshekqurtlar yamasa qara daqlı qońızlardıń aktivligi topıraq betinde temperatura hám ıǵallıqtıń ózgeriwine qarap súriliwi múmkin.

Sutkalı bionormalar iri hám ashıq reńli gúllerde jaqsı táriyplengen. Olardıń gúlleri bir keshekúndiz dawamında dáwirli tárizde ashılıp jabıladı. Bunday ósimliklerge qarap waqıttı anıqlaw múmkin. Sonıń ushında «biologiyalıq saatlar» delinedi. Erteden qoyma-qoshqarma, bóztiken sıyaqlılar ashılsa, olardan keyin shashıratqı, shipovniktiń gúlleri ashıladı. Keshke qaray xosh iyisli temeki, namazgúller ashılıp, shańlanatuǵın nasekomalardı ózine tartadı. K.Liney túrli ósimliklerdiń gúllewine tiykarlanıp flora saatın dóretti. Teńiz hám okeanlarda suwdıń kóteriliwi hám páseyiwi sutka dawamında eki márte hámde aydıń bası hám aqırında bayqaladı. Usı normalarda qurǵaqlarda jasawshı organizmler iykemlesken. Mollyuskalar suwdıń páseyiwi waqtında pállelerin jawıp aladı. Aterina dep atalatuǵın balıq rawajlanıwı dáwirinde ay dawamındaǵı suwdıń eń joqarı kóterilip túsiwinen paydalanadı. Suwdıń kóteriliwi baqlanıwı waqtında urǵashısı qum astına uwıldırıǵın qoyıp, aradan 15 kún ótkennen soń olardan jas balıqlar shıǵadı hám suwdıń ekinshi márte eń joqarı kóterilip túsiwinde olar suwǵa túsip ketedi.

Bir ayǵa teń bolǵan dáwirlik qurıqlıqta hám teńizde jasawshı bir neshe organizmlerde bayqaladı. Jaqtılıqqa juwap reakciyası, kúshsiz magnit maydanı tásirinde yamasa baǵıt alıw tezligi sıyaqlılardıń haywanlarda aylıq norma menen baylanıslıǵı anıqlanǵan.

Jıllıq normalar.

Olar organizmlerdiń ulıwma qásiyetleriniń biri esaplanadı. Hámmemzge málim, respublikamız walayatlarında jıllıq temperatura normasına qaray organizmlerdiń rawajlanıwı ushın qolay dáwirler

6ay dawam etedi. Usı dáwir ishinde tiri organizmlerde tiykarǵı fenologiyalıq hádiyseler júz beredi.Jer júzesinen qarlar erip,báhár nápesi sezile baslaydı.Badam, shabdal, erik hám tallar japıraq jazbastan aq gúlley baslaydı. Topıraq ústi jasıl shópler, ósimlikler menen qaplanadı, ushın ketken quslar qaytıp keledi,qıslap shıqqan shıbın-shirkeyler tirishiligi aktivlesedi. Jaz ortalarında temperatura qolaysız boladı, terekler hám basqa kópshilik ósimliklerdiń ósiwi tómenleydi yamasa pútkilley toqtaydı, quslardıń kóbeyiw dáwiri tamamlanadı.

Jazdıń ekinshi yarımınan baslap erte gúzde kópshilik ósimliklerdiń miywe hám tuqımları pisedi, toqımalarında azıq zatlar toplanadı. Solay etip, qısqa tayarlıq baslanadı. Tereklerdiń qıslaytuǵın búrtikleri qáliplesedi hám shaqaları qatıp aǵashlanadı. Quslar toparlasıp uzaq tropikalıq mámleketlerge ushıwǵa tayarlana baslaydı. Ósimliklerde gúzgi qubılıs baqlanıp, quslar ushıp ketedi. Shıbın-shirkeyler hám omırtqasız haywanlar ushıramay qaladı.

35

Suwıq baslanıwınan aldın dene temperaturasın basqara almaytuǵın organizmler tınısh máwritke ótedi. Omırtqalı haywanlar, quslar hám sút emiziwshilerdiń qıs máwsimine iykemlesiwi bayqaladı. Olar gúzde túlleydi, qalıń hám uzın, hátteki aq reńdegi júnler hám tibit payda qıladı. Quslar pát shıǵaradı. Qısta jetkilikli azıq taba almaytuǵın haywanlar, jarǵanatlar, kemiriwshilerdiń kópshilik wákilleri, porsıqlar, ayıwlar uyqıǵa ketedi.

Suwda júzetuǵın shıbın-shirkey jewshi párrendeler qısta azıq tawıp jey almaydı, sonıń ushın olar máwsimli migraciya qılıwǵa májbúr. Bulardıń hámmesi ortalıqtıń kúnlik, aylıq hám jıllıq normalarına organizmlerdiń bergen juwabı esaplanadı.

Hár bir túrdiń jıllıq norması tábiyiy tańlanıw nátiyjesinde kelip shıǵadı. Jedel ósiw hám rawajlanıw dáwiri kóbeyip, qısqı tayarlıq hám qıslaw dáwiriniń málim tártip hám múddeti jıllıq normanı quraydı. Jıllıq normalar kópshilik túrlerde endogen xarakterge iye hám ciklik normalar delinedi.

2- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Tirishilik forması túsinigin táriyplep beriw. Lavrenko, Varming, Serebryakov boyınsha tirishilik forması túsinigin táriyplew hám studentler sanasına sińdiriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

2.1Tirishilik forması túsiniginiń mazmunın ańlaydı.

2.2Lavrenko, Varming, Serebryakov boyınsha tirishilik forması túsinig táriypin parıqlay

biledi.

2.3 Túr» hám Tirishilik forması» túsinikleri parqın ańlaydı.

morfologiyalıq iykemlesiwleri hám anıq bir jasaw tárzi organizmlerdiń tirishilik formaları delinedi. Organizmlerdiń uzaq tariyxıy rawajlanıw processinde olar jasap turǵan ortalıqqa say túrde hár qıylı morfologiyalıq hám biologiyalıq iykemlesiw qásiyetleri kelip shıqqan. Mine usı iykemlesiw

qásiyetleri olarda belgili sırtqı kórinistide júzege keltirgen.

Tirishilik formaları dáslep ósimliklerde ajıratılǵan bolıp, buǵan tán túrli táriypler hám sxemalar bar bolıp, bunday táriyplew Teofrast dáwirinen baslanǵan. Teofrast barlıq ósimliklerdi terek, puta, shala puta hám shóp ósimliklere ajıratadı. Demek, hár bir ósimlik málim ekologiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerge, forma hám ólshemine yamasa E.M.Lavrenko táripleniwi boyınsha ekobiomorfqa iye.

Tirishilik forması» terminin birinshi bolıp 1884 jıl daniyalıq botanik E.Varming tárepinen qollanılǵan. Ol «Tirishilik forması» degende: - ósimlik vegetativ denesiniń pútkil ómiri dawamında sırtqı ortalıq penen garmoniyada ekenligin, besikten qábirge shekem yamasa tuqımnan nabıt bolǵanǵa shekem baylanıslı formaǵa túsinedi.

Ósimlikler ekologiyasında bul terminniń sinonimi sıpatında ekobiomorf», Biotop», osiw forması», epimorf» sıyaqlılar qollanıladı.

I.G.Serebryakov tirishilik forması haqqında jánede tereń túsinik berip, ósimliklerdiń

«tirishilik forması» degende-málim sırtqı ortalıq sharayatında ósimlikler toparınıń ósiwi hám rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın ulıwma kórinisin (bet álpeti, gabitusı) túsinedi. Áne usınday kórinis topıraq, klimat jaǵdaylarına iykemlesiw belgisi sıpatında tariyxıy kelip shıqqan.

Túr» hám tirishilik forması» túsiniklerin aralastırıp jiberiw múmkin emes, sebebi hár bir túrdiń ózi túrli ekologiyalıq sharayatta hár qıylı tirishilik formalarına iye bolıwı múmkin. Máselen: kópshilik terekler jasaw jayı átirapında puta yamasa jatıp ósetuǵın formalardı payda qılıwı múmkin. Basqasha aytqanda, jasaw sharayatı ekologiyalıq faktorlar (klimat, topıraq h.t.b.) ózgeriwi menen tirishilik formalarda ózgeredi.

Ekinshiden, túrli floristikalıq regionlarda klimat, topıraq hám basqalar uqsas bolǵan sharayatta sistematikalıq tárepten bir-birine uzaq bolǵan túrler-uqsas, analogiyalıq, konvergent tirishilik formalar payda qıladı. Máselen: Oraylıq Amerikada sukkulent, kaktus sıyaqlı formalar haqıyqıy kaktuslardan payda bolǵan yamasa biyik tawlarda túrli sistematikalıq toparlar arasında ádewir bir-birine uqsas jatıq sıyaqlı tirishilik formaların baqlaw múmkin.

3- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

36

Ósimliklerdiń K.Raunker boyınsha tirishilik forması klassifikaciyasın studentlerge aytıp beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

3.1.Ósimliklerdiń tirishilik forması klassifikaciyasın biledi.

3.2.Klassifikaciya nege tiykarlanǵanlıǵınıń parqına jetedi.

3.3.Ósimliklerdiń tirishilik forması klassifikaciyası túrleri hám onda neler itibarǵa alınǵanlıǵın ańlap jetedi.

3- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Ósimliklerdiń tirishilik formasına tiyisli túrli túsinikler hám sxemalar bar bolıp, usılardan biri házirge shekem keń tarqalǵan, jasap kiyatırǵan sxema daniyalı botanik K.Raunkier (20ásirdiń baslarında 1893 - 1905) sxeması esaplanadı. Raunkierdiń klassifikaciyası nege tiykarlanǵan.

Bu túsinikósimliklerde jańalanıp turatuǵın organlarınıń, ásirese, búrtiktiń jaylanıwına hám olardıń qıstıń qolaysız sharayatınan saqlanıwına yamasa qurǵaqshılıqtan qorǵanıwına tiykarlanadı. Áne usı belgige tiykarlanıp jer júzindegi barlıq ósimliklerdiń tirishilik formaları 7 túrge bólip

úyreniledi.

1.Parerofitler (Ph )-paneros grekshe(anıq kórinip turıwshı) degen mánisti beredi. Bul terek hám putalar esaplanıp, olardıń búrtikleri jer júzesinen ádewir biyiklikte jaylasqan. Qısta shaqaları saqlanıp qalınadı. Suwıqtan nabıt bolmaydı.

2.Xamefitler (Ch)-(xáme-pás, jer bawırlawshı) mánisin ańlatadı. Mayda hám shala putashalar kiritilip, olardıń búrtikleri jer júzesine jaqın jaylasadı, sırtı bolsa qalıń teńgesheler menen qaplanadı, qısta qar menen qaplanadı, shaqaları saqlanıp qalınadı (teresken, izen, keyreuk).

3.Gemikriptofitler (NK) (gemi-yarım, kreptos-jasırın degeni). Bular kóp jıllıq shóp tárizli ósimlikler esaplanadı. Búrtikleri jer kólemi menen teń jaylasadı, tógilgen japıraq hám quwraǵan shaqalar menen qorǵalǵan boladı. Jer ústi massası qısta quwrap ketedi (jońıshqa, jantaq, qońırbas, otlaq ósimlikleri).

4.Kriptofitler (K) - (Kriptos-jasırın degeni). Kóp jıllıq shón ósimlikleri bolıp, jer ústki organları qısta pútkilley quwrap qaladı, jańalanıwshı búrtikler jer astında, hár qıylı tereńlikte, jer astı organlarında, yaǵnıy túynekler, tamırpaqallar, piyazbaslarında saqlanıp qaladı (lala, podsnejnik, iris, nartsiss, jer almurtı-topinambur).

5.Terofitler (Th)-(tero-jaz degen mánisti ańlatadı). Bir jıllıq ósimlikler bolıp, olardıń jer ústki hám astı organları qısta quwrap qaladı, tek tuqımları ǵana qıslap shıǵadı. Tuqım járdeminde kóbeyedi. Tuqımları ǵana qıs qurǵaqshılıqqa shıday aladı (biyday, arpa, másh).

6.Gelofitler-batpaqlıq ósimlikleri bolıp, olardıń búrtikleri jaylasqan, vegetativ organları suwdan kóterilip turadı.

7.Gidrofitler-gúlli ósimlikler bolıp, búrtikleri suw astında vegetativ shaqaları suwda jaylasadı.

Raunkier klassifikaciyasınan tısqarı ósimliklerdiń sırtqı kórinisine tiykarınan klassifikaciyalawda

keń tarqalǵan:

1.Terekler

2.Putalar

3.Putashalar

4.Shala putashalar

5.Efemerler

6.Lianalar

7.Jastıq sıyaqlı ósimlikler

1- Terekler. Kóp jıllıq, jer ústki bólegi aǵashlasqan, biyikligi eki metrden az bolmaǵan, tiykarǵı denesi jaqsı qáliplesken ósimlikler (terek, shınar, alma, qaraǵay h.t.b)

2- Putalar. Kóp jıllıq, jer ústki organları aqashlasqan, biraq aǵashlanıwı jer betinen baslanǵan hámde tiykarǵı denesi jaqsı sáwlelengen ósimlikler (shipovnik, dolana, nastar, átirgúl h.t.b)

3- Putashalar. Kóp jıllıq, pás boylı, denesi aǵashlanbaǵan biyikligi yarım metrden aspaytuǵın ósimlikler.

37

4- Shala putashalar. Kóp jıllıq ósimlikler bolıp, tek paqalınıń astıńǵı bólegi aǵashlasqan.

Paqalınıń joqarı ústki bólegi hár jılı gúzge barıp quwrap qaladı. (juwsan, izen).

5- Efemerlar. Vegetaciyasın jaz ayları basında tamamlaytuǵın (lala, fialka, jabayı piyaz h.t.b) ósimlikler.

6- Lianalar. Paqalı názik, uzın bolıp, bular qısqa ósimliklerge oralǵan xalında ósedi (júzim, páshek, jılanshırmawıq h.t.b)

7- Jastıq sıyaqlı ósimlikler. Ózine tán ósiw hám shaqalanıw qásiyetine iye bolıp, shar sıyaqlı yamasa jastıq sıyaqlı formanı aladı. Bular shól hám jaylaw sharayatı ushın tán (astragallar, bóritikenler h.t.b.).

Raunkier óz jumıslarında statistikalıq usıllardı qollap tirishilik formaları toparlarınıń klimat sharayatına baylanıslı halda tarqalıwın kórsetip beredi. Ósimlik toparında túrlerdiń tirishilik formaları boyınsha procent esabında tarqalıwın biologiyalıq spektr dep ataydı. Máselen jıllılıq hám ıǵal klimatlı tropikalıq regionda-panerofitler, normal klimatlı regionda-gemikriptofitler kóp tarqalǵan.

Demek, hár bir ósimlik málim ekologiyalıq hám biologiyalıq qásiyetlerge, forma hám ólshemine yamasa E.M.Lavrenko táripleniwi boyınsha ekobiomorfqa iye.

Tirishilik forması» terminin birinshi bolıp 1884 jıl daniyalıq botanik E.Varming tárepinen qollanılǵan. Ol «tirishilik forması» degende: - ósimlilik vegetativ denesiniń pútkil ómiri dawamında sırtqı ortalıq penen garmoniyada ekenligin, besikten qábirge shekem yamasa tuqımnan nabıt bolǵanǵa shekem baylanıslı formanı túsinedi.

osimlikler ekologiyasında bul terminniń sinonimi sıpatında ekobiomorf», biotop», ósiw forması», epimorf» sıyaqlılar qollanıladı.

I.G.Serebryakov tirishilik forması haqqında jánede tereń túsinik berip, ósimliklerdiń

«tirishilik forması» degende -málim sırtqı ortalıq sharayatında ósimlikler toparınıń ósiwi hám rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın ulıwma kórinisin (bet álpeti, gabitusı) túsinedi. Áne usınday kórinis topıraq, klimat jaǵdaylarına iykemlesiw belgisi sıpatında tariyxıy kelip shıqqan. Túr» hám tirishilik forması» túsiniklerin aralastırıp jiberiw múmkin emes, sebebi hár bir túrdiń ózi túrli ekologiyalıq sharayatta hár qıylı tirishilik formalarına iye bolıwı múmkin. Máselen: kópshilik terekler jasaw jayı átirapında puta yamasa jatıp ósetuǵın formalardı payda qılıwı múmkin. Basqasha aytqanda, jasaw sharayatı-ekologiyalıq faktorlar (klimat, topıraq h.t.b) ózgeriwi menen tirishilik formalarda

ózgeredi.

Ekinshiden, túrli floristikalıq regionlarda klimat, topıraq hám basqalar uqsas bolǵan sharayatta sistematikalıq tárepten bir-birinen uzaq bolǵan túrler-uqsas, analogiyalıq, konvergent tirishilik formalar payda qıladı. Máselen: Oraylıq Amerikada sukkulent, kaktus sıyaqlı formalar haqıyqıy kaktuslardan payda bolǵan yamasa biyik tawlarda túrli sistematikalıq toparlar arasında ádewir birbirine uqsas jatıq sıyaqlı tirishilik formaların baqlaw múmkin.

4- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Haywanlardıń tirishilik forması klassifikaciyasın, bul klassifikaciya qaysı jaǵdaylardı itibarǵa alǵan halda dúzilgenligin bayan qılıw.

4.1.Haywanlar tirishilik forması túsiniginde esapqa alınǵan tiykarǵı jaǵdaylardı biledi.

4.2.Kashkarov D.N. klassifikaciyası, A.N.Formozov klassifikaciyalarınıń parqına jetedi.

4.3.Ósimlikler hám haywanlar tirishilik foroması túsinigi nelerge tiykarlanǵanlıǵın talqılaydı.

4-tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Organizmler tirishilik formalarınıń klassifikaciyası morfologiyalıq ekologiyanıń tiykarǵı

mashqalalrınan biri esaplanadı. «Tirishilik formaları» ataması botanikadan zoologiyaǵa ótedi hám haywanlardı sırtqı kórinisleri boyınsha toparlawda júdá qol keledi.

Zoologiyada haywanlar tirishilik formaların anıqlawda túrli jaǵdaylar hám haywanlardıń biologiyalıq qásiyetlerin inabatqa alıwǵa tuwrı keledi. Atap aytqanda, bir jaǵdaylarda haywanlardıń sırtqı kórinisi tiykar qılıp alınsa, ekinshi jaǵdayda olardıń kóbeyiw jolları, úshinshi jaǵdayda háreket qılıwları yamasa azıqlanıw jolları tiykar qılıp alınǵan. Máselen: D.N.Kashkarov (1945) haywanlardıń háreketleniwi boyınsha tómendegishe klassifikaciya qıladı:

38

1. Júzip júriwshi formalar.

1.1.Tolıq suw formaları - nekton, plankton, bentos.

1.2.Shala (yarım) suw formaları - súńiwshiler, súńbeytuǵınlar, suwdan tek azıq tabıwshılar.

II. Jerdi qaplawshı formalar.

2.1.Ulıwma jer qazıwshılar (pútkil tirishiligi jer astında).

2.2.Ayırım jer qazıwshılar (jer ústine shıǵıp turadı). III. Jer ústi formaları.

3.1.In qurmaytuǵınlar: júgiriwshiler, sekiriwshiler, jer bawırlawshılar.

3.2.In qurıwshılar: júgiriwshiler, sekirip júriwshiler, jer bawırlawshılar.

3.3.Jıralar haywanları.

IV. Tereklerde órmelewshi formalar:

Tereklerden túspey jasaushılar hám waqtınsha terekke órmelewshiler.

V. Hawa formaları.

Azıqtı hawadan tabıwshılar, jerdegi azıqqa hawadan karaytuǵın formalar (hawada baqlap turıp

azıq tabatuǵın).

D.N.Kashkarov klassifikaciyasında haywanlardıń morfologiyası, háreket qılıwı hám azıqlanıwı sıyaqlı qásiyetleri inabatqa alınǵan, sonday-aq haywanlar ortalıqtıń ıǵallıq dárejesine qarap ıǵallıqtı seziwshi (gidrofiller) hám quruqlıqtı seziwshi (kserofiller) topıraqlarına bólinedi.

Haywanlar azıqlanıwına qarap: ócmlikler menen azıqlanıwshılar, hámme zat penen azıqlanıwshılar jırtqısh hám óliler menen azıqlanıwshılarǵa bólinedi.

Sonı itibarǵa alıw kerek, bir qıylı ortalıqta hám bir qıylı ómir súretuǵın haywanlardıń sırtqı kórinisleri ádewir uqsas boladı. Máselen: okean hám teńizlerde ushırasatuǵın haywanlargidrobiontlar, torpedo sıyaqlı formaǵa iye boladı. Olar túrli sistematikalıq toparlarǵa tán bolıwları hám hár qıylı ishki dúzilislerinen qatań túrde, bir-birine uqsas kóriniske iye. Atap aytqanda kalmar (mollyuskalar tipine), barrakuda (súyekli balıqlardıń xordalılar tipine), ixtiozavr (jer bawırlawshılardıń joǵalıp ketken klassı wákillerine), tyulenler (sút emiziwshiler tipine) kiredi. Atları atap ótilgen haywanlar bir qıylı ortalıqta bir qıylı minezli qásiyetlerine iye, yaǵnıy olar ashıq teńiz ortalıǵında tez háreket qılıwshı jırtqısh haywanlar toparına kiredi. Evolyutsion processtiń bir qıylı sharayatta olarda bir qıylı iykemlesiwler júzege kelgen, yaǵnıy: dene forması, oljanı tutıwshı organlar (tis, jaq, paypaslawshı qol-ayaqlar), jaqsı rawajlanǵan kóriw organları, quyırıq bólimleri bir-birlerine ádewir uqsap ketedi.

Suw ortalıǵında ushırasatuǵın gidrobiontlar tómendegi tirishilik formalarına (Zernov, 1949. Konstantinov, 1972) iye.

1. Plankton: Háreketsiz shar sıyaqlı, nurlanıwshı tayaqsha tárizli formalar. 2. Nekton: Jılan sıyaqlı torpedo sıyaqlı, kurek ayaqlı túrler

3. Bentos: Háreketsiz epibiontlar, terek tárizli, shanaqlı hám qalta sıyaqlı formalar.

Háreketsheń epibiontlar: órmelewshiler, kirpililer, qurt tárizililer, deneli ayaqlı formalar. Jerdi qaplawshı intrabiontlar: qurt tárizliler, qazıwshı múyizli pana sıyaqlı shanaqlı túrler. Pókók intrabiontlar (intersttsial formalar) tegis sozılǵan formalar.

Bul suw ortalıǵı tirishilik formalarında gabitual uqsaslıq joqarı qálipleskenliginen ápiwayı toparlarǵa qarap artıp barıwı bayqaladı. Bir topar tirishilik formalarındaǵı bir-birinen uzaq túrlerge qaraǵanda jaqın, qarındas organizmlerdiń uqsaslıǵı kóp. Onnan tısqarı, joqarı topardaǵı dizimge suw ishiniń túrli tereńliklerine morfologiyalıq iykemlesken organizmler (plankton, nekton, nektobentos, bentos) kiritilgen. Orta dárejedegi dizimge háreket qılatuǵın haywanlar tipi, ápiwayı toparǵa tiyisli tirishilik formalarına bolsa minez-qulıqlı qásiyetlerine qaray haywanlar kiritilgen.

Hár bir tirishilik forması túrli sistematikalıq toparlar wákillerin dene dúzilisin hám biologiyalıq qásiyetlerine qarap biriktirgen. Máselen: planktoǵa suwda asılǵan halda az háreket qılıp júzip júriwshi haywanlar kiredi. Bularǵa kóp omırtqasız haywanlardıń shar sıyaqlı qurtları, kolovratkalar, suwatları, radiolyariyalar, meduzalar, ayrım osminoglar, mayda qısqıshbaqa tárizliler kiredi.

Nekton toparına - ádewir úlken, aktiv háreket qılatuǵın haywanlar kirip, olar jılan sıyaqlı, torpedo sıyaqlı hám júzgishli formalarǵa iye boladı.

39

Jılan sıyaqlılarǵa - jılanbalıq, suw ilonları kirse; torpedo sıyaqlılarǵa - kópshilik balıqlar, delfinler, kalmarlar, morjlar, tyulenler tárizli haywanlar mısal boladı.

Bentos tirishilik formalarına: epibiontlar hám ılayǵa batıp jasaytuǵın intrabiontlar kiredi. Ektibiontlarǵa: háreketsheń saqıynalı qurtlar, nemartinlar, golotunyalar, shanaqlı foraminferlar,

mollyuskalar, braxnopodalar hám basqalar mısal boladı.

Háreketsiz formalarǵa: terek sıyaqlı korallar, gidroidlar, bultlar, mshankalar kiredi. Intrabiontlarǵa: ılaylar ishinde jasaytuǵın planariya, infuzoriya, shanaqlı mollyuskalar, teńiz

kirpiler nematodlar, saqıynalı qurtlar mısal boladı. Topraqta keń tarqalǵan qurt sıyaqlı geobpontlarda túrli sistematikalıq toparlarǵa tiyisli haywanlar (Sharova, Sveshnikov 1998). Máselen: topıraq nematodları - domalaq qurtlardan, jawın qurtları-saqıynalılar tipinen, peripatopsis bolsaonixoforlardan, jer - suw qurtı - jer - suwda jasawshı xordalılar tipinen. Topıraqta tarqalǵan haywanlar onı qazıp, ózlerine jol, azıq hám qolaysız sharayattan saqlaw jayın tabadı.

Ushıp júriwshi qanatlı haywanlar - aerobiontlar atlı tirishilik formaları toparına kiritiledi. Olar hám sırtqı kórinisleri menen júdá kóp tárepleme bir-birine uqsap ketetuǵın, biraq hár qıylı sistematikalıq toparlarǵa tán. Atap aytqanda: iyneter - shıbın - shirkeylerge, ramfornik - ushatuǵın kesirtke, joǵalıp ketken jer bawırlawshılar klasınan, úyrek ketken quslar klasınan, jarǵanat bolsa ketken sút emiziwshi klasına tán.

Bul haywanlar sistematikalıq hámde anatomiyalıq tárepten júdá úlken hám keskin parıqlanıwlarına qaramastan, ushıwǵa beyimlesken gabitual uqsaslıqlarǵa iye.

Professor N.P.Naumov (1963) haywanlardı awqatlanıwları boyınsha tómendegi toparlarǵa bóledi:

1.Ázzi awqatlanıwshı túrler. Bul toparlarǵa háreket qılmaytuǵın yamasa júdá az háreket qılatuǵın tómen, ápiwayı dúzilgen túrler kirip, olarǵa ishek qarınların, iyne deneler, ayırım qurtlar, lantsetnikler, bultlar mısal bola aladı. Olarǵa pás dárejede zat almasıwı, az azıq hám metabolizm qásiyetleri tán.

2.Parazitlik jolı menen (ekto hám endo) awqatlanıw.

3.Aktiv awqatlanıw túrleri. Bul toparǵa kiriwshi haywanlar joqarı dárejede awqatqa talabı úlken bolıp, awqattı arnawlı jerlerden qıdırıp tawıp ózlestiredi. Bul óz gezeginde 1)Jayılıp otlawshılar (suwdaǵı planktonlar, bentos, nekton): otlaqzardaǵı terekler, putalar ústindegi haywanlar, quslar: 2) Jayılıp, otlap, ot-jem shóplerdi tolıǵı jeydi yamasa ayırım otlaydı, baskası payhan, nabıt boladı. 3) Ańılıp turıp, oljanı tutıp, ol menen awqatlanatuǵın jırtqıshlar. Olarǵa balıqlardan - shortan balıq, quslardan-lashın, úkki, búrkit, qırǵıy, sút emiziwshilerden - pıshıq, qasqır, jolbarıs, arıslan hám basqalar kiredi. 4) Quwalap, baqlap azıq tabıw ádewir quramalı jol bolıp, bir toparlarǵa quslar (pelikan, baqlan) hám sút emiziwshiler kiredi.

A.N.Formozov (1945) cút emiziwshi haywanlardı morfologiyalıq kórinislerine qarap tómendegishe 5 tipke bólinedi.

1.Jer ústi formaları

2.Jer astı formaları

3.Terekke baylanıslı formalar

4.Hawada jasawshı formalar.

5.Suw formaları.

Usı hár bir tip ishinde háreket qılıwı, jasaw iskerliklerine qaray jaǵdaylarına iykemlesiw qásiyetleri, morfologiyalıq formaları kelip shıqqan. Ósimlikler sıyaqlı haywanlardıńda iri taksonomiyalıq birlikleriniń ishinde tirishilik formaları anıq parıqlanadı hám ajıratılǵan toparlar túrleriniń ekologiyalıq hár qıylılıǵı menen parıqlanadı. Atap aytqanda quslar ózleriniń sırtqı kórinisleri, jasaw ortalıqları háreket qılıw hám awqatlıq tabıw jaǵdaylarına qarap tómendegi tirishilik formalarına bólinedi:

1.Terek sıyaqlı ósimliklerge tán formalar.

2.Qurıqlıqtıń ashıq jerlerine tán formalar.

3.Batpaq hám sayız jaylarǵa iykemlesken formalar

4.Suwlı jaylarǵa tán formalar.

40

Hár bir tipke tán formalardıń spetsifik tirishilik formaları bar: yaǵnıy, azıqtı tırmasıp shıǵıp tabatuǵın formalar-totı quslar, shımshıq tárizliler, hákkeler: ushıp júrip azıq tabatuǵın formalar - toǵaylarda, úkiler, tentekquslar: ashıqjerlerde ushıraytuǵın uzın qanat tárizliler uzın tumsıqlar mısal boladı. Jer ústinde háreket qılıp awqatlanıwshılarǵa - tawıqlar, túy quslar, gáylekler: suwda júzip hám suwǵa súńgip azıq tabatuǵın formalar-pingvinler, gegarlar, pogankalar, úyrek ǵazlar hám basqalar esaplanadı.

Topıraqta ushıraytuǵın mayda haywanlardıń tirishilk formaları olar jasaytuǵın ortalıqtıń kompleks faktorları (jaqtılıq, temperatura hám ıǵallıq) tásirine baylanıslı topıraqtıń mayda haywanları tómendegi tirishilik formalarına bólinedi.

1.Atmobionatlar - jer ústine toplanǵan ósimlik qaldıqları ústinde ushıraytuǵın kózli túrler.

2.Euedofikalıq túrler - topıraqtıń juqa qatlamlarında ushıraytuǵın kózsiz haywanlar.

3.Gemiedofikalıq túrler - aldıńǵı eki topar aralıǵına tán formalar.

Shıbın-shirkeyler ishinde dene forması bas dúzilisi, ushıw apparatı, reńi boyınsha shigirtkelerde tómendegi tirishilik formaları parıqlanadı. (Chernova, Bılova 1981, 1988).

1.Tamnobiontlar - (denesi iri, qońır-kúl reńli), putalar, tereklerde jasaytuǵın túrler.

2.Xortobiontlar - shóp ósimliklerdiń túrli yaruslarında ushıraytuǵın formalar (denesi jasıl reńde boladı).

3.Gerpetobiontlar - topıraqtaǵı organikalıq qaldıqlarda jasawshı formalar.

4.Eremobiontlar ılay topıraqlardıń ústinde ushıraytuǵın túrleri.

5.Psammobiontlar - qumlı jaylarǵa tán túrler.

6.Petrobiontlar - az ósimlikli taslar, taslı jaylarǵa iykemlesken túrler (reńi kúl reń hám

sarı).

7.Ashıq geofillar-pútkilley ashıq jaylarda shól sharayatı topıraqlarda ushıraytuǵın shıbınshirkeyler.

Shigirtkelerdiń joqarıda keltirilgen bul tirishilik formaları, olardıń dene konfiguraciyasına bas, ayaqlardıń dúzilisine, ushıw apparatı hám dene ústiniń reńleri tiykarında klassifikaciya qılınǵan.

Bizge málim ekologiyalıq tirishilik formaları dizimin dúziwde kóbinese ekologiyalıq máwritlerden paydalanıp, morfologiyalıq qásiyetlerine ekilemshi dárejede áhmiyet beriledi.Morfologiyalıq tirishilik formalar dizimin dúziwde álbette ekologiyalıq hám morfologiyalıq máwritlerdi qosıp alıp barıladı.

Paydalanǵan ádebiyatlar

1.N.M.Chernova, A.M.Bılova. «Ekologiya». M. Prosveshenie. 1988. 94103.

2.A.S. Twtaev. Ekologiya T. «Wqituvchi» 1998. 6468 .

6- sanlı lekciya

Populyaciyalar ekologiyası Populyaciyalar dinamikası

Tiykarǵı sorawlar:

1.Ekologiyada populyaciya haqqında tusinik.

2.Túrlerdiń populyatsion dúzilmesi. 3.Populyaciyanıń dinamikalıq xarakteristikası.

4.Ósiwdiń ekspotentsial hám logistikalıq modelleri.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler hám sózler.

Populyaciya, gomestaz, populyaciya sanı, tıǵızlıǵı, cenopopulyaciya, latent, viriginil, generativ, senil dáwirler, invazion, regressiv, normal tiptegi populyaciyalar, etologiya, tuqımlas, pada, uyım, koloniya. Tuwılıw, óliw, emigraciya, immigraciya, ósiw tezligi, biopotentsial, eksponentsial ósiw, logistikalıq ósiw.

1. tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti.

Populyaciya haqqında túsinik beriw. Onıń qásiyetlerin studentler sanasına sińdiriw.

Identiv oqıw maqsetleri: