Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

21

- kletka shiresiniń osmotikalıq basımı hám japıraqtıń sorıw kúshi;

- japıraqlardaǵı suw jetispewshiligi, suwdı puwlatıw, ótezligi, ósimliklerdiń ózinde suwdı saqlaw qábileti sıyaqlılar.

Ósimliklerdiń qurǵaqshıl sharayatqa iykemlesiw jollarınan biri olar ósiwi ushın jıldıń eń qolay waqıtınan paydalanadı, qurǵaqshıl baslanıwı menen tınım dáwirine ketedi hám ómirin qısqartıradı.

Ósimliklerdiń qurǵaqshılıqqa iykemlesiw jolları úyrenilip, olardıń ekologiyalıq klassifikaciyaları beriledi. Bul klassifikaciyalardıń tiykarın ekologiyalıq iykemlesiw iyeleydi. Bunday islerge arnalǵan

ádebiyatlar tómendegi ilimpazlar jumıslarında berilgen: P.A.Genkel (1946, 1975, 1982),

Yu.S.Grigorev (1955), D.I.Kolpikov (1987, 1971), Shennikov (1964), Lavrenko (1968) Sveshnikova, Gorshkova h.t.b.

Biziń sharayatımızda bunday izleniwler ÓzR FA Botanika institutında uzaq jıllar dawamında alıp barılǵan hám alıp barılmaqta.

Ózbekstannıń ádir sharayatında ósimliklerdiń bio-ekologiyası, struktura-funkcional belgileri kompleks xalda úyrenilip, kserofitlardıń ekologiyalıq klassifikaciyası T.Raximova tárepinen (1988) berilgen:

1.Giperkserofitler-seksewil, keyreuk, chagon.

2.Euksorofitler-teresken, izen.

3.Teroiremoksorofitler-juwsan túrleri.

4.Gemikserofitler-jantaq, kapers, shirinmiya.

5.Mezofitler: kseromezofitler-jońıshqa, espartset. Mezofitler-efimerler toparları.

Ósimlikler tábiyatta suwdan paydalanıwǵa qarap 3 toparǵa bólinedi:

1.Ombrofitlar-tamırı onsha tereń ketpegen, jawın suwınan paydalanatuǵınlar.

2.Trixogidrofitler-tamırı jer astı suwlarınıń qollanıwshı gorizontına jetken.

3.Friatofitler-tamırı jer astı suwlarına jetken.

Ósimliklerdiń suwdı puwlandırıwın qısqartırıw maqsetinde túrli dúzilistegi qorǵanıw

xarakterindegi iykemlesiwler:

1.Transpiratsion júzeniń qısqarıwı-japıraqtıń redukciyaǵa ushırawı (cilindr japıraqlar kóp kserofit ósimliklerde boladı).

2.Jıllılıq hám qurǵaq dáwirlerde japıraq kóleminiń qısqarıwı-juwsanlarda.

3.Japıraqlardıń kúshli transpiraciyada qorǵanıw qılınıwı-túksheler menen qaplanıwı, qalıń epidermis, qaplawshı toqımalardıń bolıwı.

4.Japıraqtaǵı awızshalardıń regulyaciya qılıp turılıwı.

Ósimlikler suw menen támiyinleniwi hám puwlanıwınıń ózgerip turıwına qaraǵanda poykiligidrik hám gomoyogidriklerge bólinedi:

Poykilogidrikler-toqımalarda suwdıń muǵdarı turaqlı emes hám ortalıq sharayatınıń ıǵallıǵına baylanıslı boladı (kópǵana moxlar, suw otları, paportnikler).

Gomoyogidrikler - toqımalarında suwdıń muǵdarın salıstırmalı turaqlı tutıp turıwına hám qorshaǵan ortalıq ıǵallıǵına az baylanıslı boladı (kópshilik joqarı ósimlikler).

Ósimlikler suw menen támiynleniwin yamasa ıǵallıq sharayatına iykemlesiwine qaray 5 ekologiyalıq toparǵa bólinedi.

1.Gidrofitler ómiri bárhá suwda ótiwshi ósimlikler bolıp, bul topar tiykarınan suw otlarınan

ibarat.

2.Gidrofitler-denesiniń bir bólegi suwdan tısqarıda, qalǵan bólegi suw qabatında jaylasqan boladı. Bul toparǵa suw nilufarları, gichchak, sagitarriya, suw ayıwtabanı, oqjapıraq hám basqa suwda

ósiwshi gúlli ósimlikler kiredi.

Gidrofitler júzip júriwshi júzesiniń úlken hám vegetativ organlarınıń shılmshıq bolıwı, mexanikalıq toqımasınıń ázzi rawajlanǵanlıǵı, hawa boslıqlarınıń barlıǵı, qaplaǵısh toqımasınıń ázzi rawajlanǵanlıǵı, suw qatlamında jasaytuǵın túrlerinde awızshalardıń bolmawı, júziwshi japıraqlarınıń ústki tárepinde kóp sandaǵı awızshalar jaylasqanlıǵı, tamır diziminiń

22

kúshsiz rawajlanǵanlıǵı hámde vegetativ kóbeyiwiniń ústem turıwı sıyaqlı iykemlesiw qásiyetleri menen ajıralıp turadı.

3.Gidrofitler-ıǵal topıraqta hám suw jetkilikli bolatuǵın ortalıqta jasawshı ósimlikler toparı. Olardı dárya, kól boyındaǵı batpaqlıqlarda hám basqa jaylarda ushıratıw múmkin. Gitrofitler toǵaydıń ıǵal saya bóleginde hám tawlı rayonlarda da kóp ushıraydı. Olarǵa sabaǵısh, qamıs, qıyaq, salı, kuga, hilal gúllilerdiń ayırım túrleri hám basqalar kiredi. Bul ekologiyalıq topar ósimliklerde gidrofitler sıyaqlı artıqsha ıǵallıq sharayatına iykemlesken anatomo-morfologiyalıq belgilerge iye boladı.

4.Mezofitler-ortasha ıǵallıq sharayatında ósiwshi ósimlikler esaplanıp, bul ekologiyalıq toparǵa kópshilik mádeniy hám jabayı ósimlikler kiredi. Mádeniy túrlerine ǵoza, jońıshqa, mákke, qawın, ǵarbız hám kópshilik terekler kirse, jabayı halda ósiwshilerge sebarga, buǵdayıq, aqsoxta, marvaridgul hám otlaq ósimlikleri kiredi.

Mezofitlerdiń tamır dizimi jaqsı rawajlanǵan, japıraqları kóbinese iri, jalpaq, jumsaq, etsiz, toqımaları ortasha rawajlanǵan boladı. Japıraq mezofili bult sıyaqlı hám stolba sıyaqlı toqımalarǵa ajıralǵan. Japıraqları kóbinese túksiz, awızshaları ádette japıraqtıń astıńǵı bóleginde jaylasqan. Suw sarpı awızshalar arqalı basqarıladı. Kletka shiresiniń osmotikalıq basımı 2,10,-2,5-10 Pa ǵa teń.

5.Kserofitler-qurǵaqshıl sharayatta ósiwge iykemlesken ósimlikler. Olar ádette dásht, shól hám shala shól zonalarında keń tarqalǵan. Barlıq kserofitler sukkulent hám sklerofitlerge bólinedi.

Sukkulentler denesi suwlı, etli paqalı yamasa japıraǵında suwdı zapas xalda toplaytuǵın kóp jıllıq ósimlikler. Olar da óz gezeginde paqalında hám japıraǵında suw saqlawshı toparlarǵa bólinedi. Paqalınıń suw saqlawshılardıń japıraqları tikenlerge yamasa tengeshelerge aylanǵan, japıraqtıń funkciyasın jaqsı rawajlanǵan jasıl etli paqallar atqaradı (kaktus, ayırım sútlemeler, qarashoralar). Japıraǵında suw saqlawshı sukkelentlerdiń paqalları kúshsiz rawajlanǵan, japıraqları etli, suwlı boladı (agava, aloe, semizek). Sukkulentlerdiń suwlı organlarında suw saqlawshı parenxima toqıması kúshli rawajlanǵan hám onda suw zapas halda toplanadı. Mexanikalıq toqıma jaqsı rawajlanbaǵan.

Sklerofitler qurǵaqshılıqqa shıdamlı, kóp jıllıq, paqalı daǵal, kóbinese japıraqları kúshli redukciyalanǵan yamasa tikenlerge, tengeshelerge aylanǵan, qalıń kutikula qabatı hám jaqsı rawajlanǵan mexanikalıq toqımaǵa iye. Olarǵa betaga, chalov, seksewil, jantaq, astragallar hám basqalar kiredi.

Arqa keńlikte yamasa joqarı tawda kóp ǵana ósimlikler suwıq dáwirinde hám ıǵallıq jetispewshiligin sezer eken. Buǵan sebep tómen temperaturada topıraqtaǵı suwdı alalmas eken, fiziologiyalıq tárepten múmkin bolmaydı. Bunnan kelip shıǵıp suwıq hám ıǵal jayda ósiwshi ósimliklerge bolsa kriofitler dep ataladı.

4.Mezofitler - ortasha ıǵallıq sharayatında ósiwshi ósimlik esaplanıp, bul ekologiyalıq toparǵa kópshilik mádeniy hám jabayı ósimlikler kiredi. Mádeniy túrlerine ǵoza, jońıshqa, mákke, qawın.

Ayırım waqıtlarda ózine tán ekologiyalıq topar tropofitlerdide ajıratadı. Bularǵa ıǵallıq hám qurǵaqshılıq máwsimleri almasıp turatuǵın regionlarda ósiwshi terekler, putalar kirip qolaysız sharayatta japıraqların tógedi.

6 - tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Haywanlar tirishiliginde suwdıń rolin túsindiriw. Olardıń suwǵa bolǵan talabın qanıqtırıw jolları menen tanıstırıw. Suw rejimine qaraǵanda olardıń ekologiyalıq toparları haqqında maǵlıwmat beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

6.1.Suwdıń haywanlar ushın áhmiyetin mazmunın ańlaydı.

6.2.Suwǵa bolǵan talabın qanıqtırıw jolların biledi.

6.3.Suw rejimine salıstırǵanda ekologiyalıq toparların parıqlaydı.

6 - tiykarǵı sorawdıń bayanı:

23

Haywanlar tirishiliginde de suw shártli oynaydı. Olar suwǵa bolǵan talabın 3 túrli jol menen qandıradı:

1.Tikkeley suwdı ishiw arqalı.

2.Ósimlikler menen azıqlanıwı arqalı

3.Metabolizm hádiysesi denesindegi maylar, beloklar hám karbon suwlarınıń ıdırawı arqalı. Suwdı puwlandırıw bolsa - tiykarınan dem alıw, terlew, sidik arqalı atqarıladı. Jıllı kúnleri sút

emiziwshiler suwdı hádden tısqarı kóp sarıplawı múmkin. Máselen: adamlar jaz aylarında bir kúnde 10 litrǵa shekem suwdı terlew arqalı sarıplawı múmkin eken. Jolbarıs, jayran, pil, arıslanlar hár kúni suw izler uzaq qashıqlıqlarǵa ketedi. Suw izlep uzaq jaylarǵa ketetuǵınlar ushın awqat quramındaǵı suw jetispewshilikli emes. Ayırım haywanlar ushın bolsa usı azıq quramındaǵı suw menen qanaatlanıwǵa iykemlesiw bar. Bunday iykemlesiwlerge ádette 3 túrli boladı: júris-turıs háreketi arqalı, morfologiyalıq, fiziologiyalıq iykemlesiw.

Júris-turıs arqalı iykemlesiwde haywanlar álbette suwdı izlep tabıw, jasaytuǵın jaydı tańlaw, in qazıp, onda jasaw arqalı iykemlesedi.

Morfologiyalıq iykemlesiw denesiniń ústinde baqanshaqlar, sabıtlar, qalqan hám teginsheler hámde kutikulalar payda qılıw arqalı ámelge asırıladı. Júzim ulitkası, tasbaqa, kesirtke, qońızlar áne usınday iykemlesedi.

Fiziologiyalıq iykemlesiw bolsa metabolitik suw payda qılıw arqalı ámelge asadı. Adamlar denesinen salmaǵınan qaraǵanda 10F ke shekem suw joǵatıwı múmkin. Onnan artıq suw joǵatılsa organizm nabıt boladı. Suwsızlıqqa shıdamlılıq haywanlarda kúshli. Ashlıqtan 40F ke deyin dene awırlıǵın joǵatıw múmkin (organizm nabıt bolmaydı). Ashlıqtan góre suw joǵatıw ólimge tezirek alıp keledi. Joqarıda aytılǵan kórsetkish túrli haywanlarda túrlishe boladı. Máselen: túyeler 27 procent, qoylar 23 procent, iytler 17 procent suw joǵatıwǵa shıdaydı. Eger sonnan assa, páleket júz beredi.

Sonıń ushında qurǵaqlıqta jasawshı ayırım haywanlarda bir qatar fiziologiyalıq iykemlesiwlerdi kóriw múmkin. Máselen, ayırım úy haywanları isheginde suw súriledi, awqat qaldıqları dáret halında tısqarıǵa shıǵarıladı. Ayırım nasekomalarda (qońız, xanqızı qumırsqalarda bólip shıǵarıw organı (malpigi tútiksheleri) niń bir ushı ishektiń arqa diywalına tutasqan bolıp, ondaǵı suw súriliwi arqalı organizm tárepinen qayta sarıplanadı, yaǵnıy reabsorbciya hádiysesi júz beredi. Suyıq azıq penen azıqlanıwshı pal hárri, gúbelek hám shıbınlarda bolsa reabsorbciya hádiysesi bayqalmaydı. Ol sidik arqalı tısqarıǵa hár túli zıyat duzlar hám mochevina shıǵaradı. Nátiyjede suw denede biraz tejep qalınadı. Jer bawırlawshılar, tasbaqalar, quslar hám kóp ǵana nasekomalar ózlerinen jaqsı erimegen sidik kislotasın, órmekshiler bolsa guanin zatın shıǵaradı. Bunıń ushın bolsa onsha kóp suw sarıplanbaydı. Tez shıǵarıp turıw, suwdı tejew, organizmlerdiń suwsızlanıwına shıdamlılıǵı, suwdı silekeyli perdeler arqalı puwlatıp turıwda fiziologiyalıq iykemlesiwlerge kiredi.

Ayırım suwda jasawshı haywanlar (gidrobiont) suwdı jutıwı yamasa filtraciya qılıw arqalı jasawǵa iykemlesken. Nátiyjede suw boylarında biologiyalıq tazlanıw júz beredi. Máselen, lixet, mshanka, astsidiy, plankton, rak tárizliler, mideyalar bir sutkada 150-280m3 suwdı tındıradı hám tazalaydı.

Qurǵaqshılıq sharayatında jasawshı suwotları, lishaynikler hám moxlar poykilokserofitler dep ataladı. Olar qurǵaqshıl dáwirde quwrap qalıp anabioz xalatına ótedi hám jawın-shashın baslanıwı menen jáne tirishiligin tiklep dawam ettire beredi.

Haywanlardıń qurǵaqshılıq sharayatına iykemlesiwleri de júdá hár qıylı. Galapatos atawlarındaǵı tasbaqalar suwdı sidik qaltasında jıynaǵan halda saqlaydı. Avstraliya shóllerindegi qurbaqalarda da usınday xalat bayqaladı. Kemiriwshiler hám nasekomalar ádette suwǵa bolǵan talabın azıq quramındaǵı suw esabına qandıradı. Yumronqazıq sıyaqlı haywanlarda qurǵaqshılıq sharayatına uyasınıń ádewir shońqırda bolıwı, denesindegi belgili muǵdarda may jıynalıp, jazǵı uyqıǵa (tinimǵa) ketiwi menen iykemlesedi. Túyeler bolsa toplanǵan may muǵdarın metabolik ıdıraw jolı menen organizmlerdiń suwǵa bolǵan talabın qandıradı. Tez júgiretuǵın haywanlar (antilopalar) yamasa ushatuǵın quslar suw ishiw ushın uzaq qashıqlıqlarǵa barıp keledi. Omırtqasız haywanlar qurǵaqshıl dáwirin cista (yamasa qalıń qabıqlı sporalar) halatında ótkizedi yamasa ayırım birleri ádewir qolay bolǵan jaylarǵa kóship ketedi.

24

Solay etip, qurǵaqshıl sharayatında jasawshı haywanlar denesinen joǵaltqan suwdı pútkil denesiteri qatlamı arqalı sorıwı yamasa azıq arqalı, ádewir quramalı jol esaplanǵan belok, may hám uglevodlardıń ıdırawı waqtında ajralıp shıqqan suw esabına qandıradı.

Jer júzinde jasawshı haywanlardı suw rejimine qaray 3 ekologiyalıq toparǵa ajıratıw múmkin, biraq olar ósimliklerge qaraǵanda anıq kórsetilmegen.

1.Gigrofiller - ıǵallıq súyiwshi haywanlar. Olar ushın ortalıq joqarı ıǵallıqqa iye bolıwı kerek. Olarda suw almasınıwın basqarıp turıwshı mexanizm kúshsiz rawajlanǵan yamasa ulıwma joq. Suwdı denesinde kóp muǵdarda toplaw hám uzaq waqıt saqlap turıw qábiletine iye emes. Bunday haywanlar

ıǵallı ortalıqta jasaydı hám bárhá suw zapasın toldırıp turıwǵa májbúr. Bul topardıń tipik wákili mollyuskalar, amfibiyalar esaplanadı.

2.Mezofiller-ortasha suw talap qılatuǵın, yaǵnıy evrigil organizmler esaplanıp, ıǵallıqtıń ózgeriwine jaqsı shıdam beredi. Olar gigrofil hám kserofillerdiń ortasında aralıq halattı iyeleydi. Kópshilik nasekomalar, quslar, sút emiziwshiler tipik mezofiller esaplanadı.

3.Kserofiller-qurǵaqshılıqtı jaqsı kóretuǵın haywanlar bolıp, shólde jasawshılar-túyeler, shól kemiriwshileri bul toparǵa kiritiledi. Olarda suw almasınıwınıń basqarıw mexanizmi jaqsı rawajlanǵan.

7-tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Hár túrli klimat faktorları menen bir qatarda tiri organizmler tirishiliginde topıraqta zárúr rol

oynaydı. Topıraq - grekshe «Edafos» sózinen alınǵan. Edifikalıq faktor degende topıraq faktorın túsinemiz. Topıraq degende jerdiń gewek, ónimdar júze qabatın túsinemiz.

Topıraqta ushırawı barlıq tiri organizmler jasaw processinde bir-birine qaraǵanda túrli múnásibette bolıp, tásir kórsetedi, yaǵnıy ósimlik, haywan hám mikroorganizmler ortasındaǵı quramalı múnásibetler nátiyjesinde topıraqta gumus hám mineral zatlar toplanadı.

Topıraqtıń ekologiyalıq faktor sıpatında ósimliklerge tásiri haqqında aytqanda, sonı aytıw kerek, topıraqt ósimlikti ózinde tutıp turadı hám onı azıq penen támiynleydi. Ósimlik topıraqtan suw hám onda erigen mineral hám organikalıq zatlardı aladı. Ósimlikke topıraqtıń qásiyetleri hám ximiyalıq quramı hámde mikroflorası júdá úlken tásir qıladı. (Zammarıqlar, bakteriyalar, jasıl ósimliklerdiń tamırları).

Topıraqtıń ximiyalıq qásiyetlerinen biri onıń kislotalıǵı bolıp, bul vodorod ionlarınıń koncentraciyası menen kórsetiledi. Topıraq eritpesinde oń zaryadlanǵan (N+) fodorod ionları kóp bolsa, topıraq kislotalı, eger teris (ON-) zaryadlanǵan gidroksil ionlar kóp bolsa topıraq siltili boladı. Topıraqtaǵı bul teńlikler teń bolsa, topıraq eritpesi neytral reakciyada boladı.

Ósimlikte jer astı organlarınıń rawajlanıwı topıraqtıń vodorod ionları koncentraciyasına baylanıslı boladı. Braun Blanke klassifikaciyası boyınsha: kislotalı topıraqta jaqsı ósetuǵın ósimlik túrlerine atsedofil, siltili topıraqlarda ósiwshi ósimlik túrlerine bazofiller, neytral topıraqta ósiwshi túrlerge bolsa neytrofiller dep ataladı.

Ósimliklerdiń topıraqta bolatuǵın túrli tuzlarǵa qatnasınde hár qıylı. Ayırım ósimlikler karbonat duzları kóp topıraqlarda jaqsı ósedi hám olarǵa kaltse - filler (sibir, qaraqayıń, sumtallar hám basqalar kiredi) delinedi.

Kislotalı ortalıqqa iye bolǵan topıraqta ósiwshi ósimlik kaltsiy duzların jaqtırmaydı hám olar kaltse - filler (torf moxları, atqulaq, chay, kashtan sıyaqlılar kiredi) dep ataladı.

Ańsat eriwshi duzlarǵa bay bolǵan topıraqlarda (shor jerlerde) ósiwshi ósimlikler galofitlar delinedi. Qumlı topıraqlarda psammofitler dep atalǵan ósimliklerdiń ekologiyalıq toparları tarqalǵan. Psammofit ósimliklerdiń japıraqları ensiz, qattı yamasa ádette redukciyalasqan, miywe hám tuqımları qumda órmelep yamasa samal járdeminde tarqaladı hám shar sıyaqlı kóriniste boladı. Shorsız jaylarda ósiwshi ósimlikler glikofitler delinedi. Ósimlikler morfofiziologiyalıq dúzilisi hám shorlıqqa shıdamlılıǵı boyınsha P.A.Genkel klassifikaciyasına tiykarınan tómendegi toparlarǵa bólinedi:

1. Eugalofitler. Shor jerde ósiwshi ósimlikler bolıp, tiykarınan soralar, saleros, sarı sazan tárizliler kiredi. Bul sukkulent ósimlikler bolıp, japıraq kólemi qısqarǵan, buwınlı, etli. Olardıń kletkaları joqarı ótkiziwsheńlik qásiyetine iye. Eugalofitler duzǵa shıdamlı bolıp, denesinde duz

25

toplaw qásiyetine iye, «duz jıynawshı» ósimlikler esaplanadı. Olardıń japıraq hám paqalları túsiwi nátiyjesinde jerler shorlanadı.

2.Krinogalofitler. «Duzdı tısqarıǵa ajıratıp shıǵarıwshı» ósimlikler esaplanadı. Buǵan tamarik hám kermekler mısal boladı. Bunda duzlar duz ajıratıwshı arnawlı bezler arqalı japıraqlar júzesine ajıralıp shıǵadı, shorlanıw qánshelli joqarı bolsa, bezler sanı da kóbeyip baradı, geyde ósimlikler japıraqların duzlardan kútiledi.

3.Glikogalofitler. Bul kseromorf kórinistegi ósimlikler bolıp, olardıń kletkaları duzlardı ótkizbeydi, sonıń ushın olar kúshli shor topıraqlarda óiswine qaramastan, duzdı toqımalarında toplamaydı. Buǵan juwmanlar mısal bola aladı. Onnan tısqarı aq seksewil, jınǵıl, jiyde, buyırǵanlarda.

4.Galomezofitler. Bul otlaqlarda, azıraq shorlıqqa iye bolǵan topıraqlarda ósiwshi ósimlikler. Qumlı jayda ósiwshi ósimliklerge psammofitler delinedi. Haywanlarǵa psammofitler dep ataladı. Tas hám jıralarda ósiwshi ósimlikler litofitler delinedi. Buxaraǵa avtotrof suw otaları, jıralardaǵı

lishaynikler mısal.

Topıraqtıń belgili túrler dep ataladı. Bunı úyrenetuǵın pánge fitoindikatsion botanika dep ataladı. Plaunlar alyuminiyge bay topıraqlarda, astragal selenga, itqonaq ruhqa, juwsan, ápiwayı qaraǵaylar altınǵa bay bolǵan topıraqlarda ósedi.

Topıraq organizmleriniń ekologiyalıq toparı.

Topıraqta organizmler muǵdarı júdá kóp. Olar jasaw ortalıǵı menen baylanıslıǵı dárejesine qarap, 3 tiykarǵı ekologiyalıq toparǵa bólinedi:

5. Geobotanika topıraqta turaqlı jasawshılar.

Olardıń hámme rawajlanıw cikli topıraq ortalıǵında ótedi. Tipik wákilleri bolıp, jawın qurtı, kóp ǵana birlemshi qanatsız nasekomalar esaplanadı.

6.Geofiller rawajlanıwınıń bir bólegi yamasa qálegen bir fazası álbette topıraqta ótedi. Bul toparǵa kópshilik nasekomalar: shigirtke, qońızlar kiredi. Lichinkaları topıraqta rawajlanadı, úlken xaldaǵıları tipik jer júzinde jasaydı.

7.Geoksenler bul toparǵa ayırım waqıtlarda waqtınsha jamırınıw ushın topıraqta jasawshılar kiredi. M: kóp ǵana yarım qattı qanatlılar, qońızlar, kemiriwshiler, sonday-aq inlerde jasawshı sút emiziwshilerde kiredi.

Bul klassifikaciya haywanlardıń topıraq payda bolıwındaǵı rolin anıqlar bere almaydı, sebebi hár bir toparda aktiv halda háreket qılıwshı hám azıqlanıwshı, onnan tısqarı passiv qaysı topıraqta rawajlanıwınıń ayırım fazalarında ǵana (lichinka, máyek qoyıw sıyaqlı) boladı. Sonıń ushın topıraqta jasawshılardı háreketleniwlerine qaray 3 toparǵa bóledi:

1.Mikrobiotip topıraq mikroorganizmleri. Bular ósimlik qaldıqları hám topıraq haywanları arasındaǵı aralıqta quraydı. Bularǵa jasıl, kók-jasıl suw otları, bakteriyalar, zamarrıqlar hám ápiwayı organizmler kiredi.

2.Mezobiotip bul toparǵa topıraq nematodları, nasekomalardıń mayda lichinkaları, keneler hám basqalar kiredi. 1m2 topıraqta júz mıńnan millionǵa deyin boladı.

3.Mikrobiotip iri nasekomalar, jawın qurtları hám basqa haywanlardan tartıp jer qazıwshı omırtqalılarǵa shekem kiredi. Sonday-aq bul tipke ósimlik tamırları da tán bolıp tabıladı. Eń áhmiyetlisi jawın qurtları esaplanadı. Topıraqlardıń tábiyattaǵı hám jámiyet tirishiligindegi roli júdá úlken. Topıraq oragnizmler ushın tirishilik ortalıǵı, azıq deregi esaplanadı. Zatlardıń kishi biologiyalıq hám úlken geologiyalıq aylanba háreketinde rol oynaydı. Topıraq qattı, suyıq, gaz sıyaqlı komponentlerden mikroorganizmlerdiń óz-ara quramalı tásiri nátiyjesinde payda boladı.

Tábiyatta zatlardıń almasıwında topıraq da qatnasadı. Bunı ilimpaz V.R.Vilyams biologiyalıq aylana bárhá saqlanıp turadı. Topıraq eń aldın ósimlik, haywanlar hám mikroblar menen birge quramalı ekodizimdi júzege keltiredi hám planetamız biosferasında tirishiliktiń jasawın támiylewindey zárúr wazıypanı atqaradı.

Topıraqtıń insan ómirindegi áhmiyeti sonnan ibarat, ol ózin tazalaw qásiyetine iye ekenligi sebepli tábiyattaǵı patas zatlardı biologiyalıq jol menen ózine sindiriwsheńlik (adsorbent), tazalawshańlıq (purifikator) hám neytrallastırıw-shılıq qásiyetine iye.

26

Topıraq xalıqtıń biybaha baylıǵı hám insannıń jasawı ushın tirishilik deregi. Insan ózi ushın zárúr bolǵan azıq resursların, kiyis-bastı topıraqtan aladı. Sebebi topıraq awıl xojalıq eginleriniń tiykarǵı deregi esaplanadı.

Topıraq tawsılatuǵın hám tiklenetuǵın resurslarǵa kiredi, dúzilisine qaray topıraqta 3 tiykarǵı qatlam ajıratıladı.

A - eń ústki gumus (shirindili) qatlam;

V - joqarı qatlamnan mineral hám organikalıq birikpeler toplanatuǵın gorizont;

S - topıraq júzege keletuǵın ana jınısı, topıraqtıń hár bir gorizontı organikalıq hám mineral birikpeler aralaspasınan ibarat.

Topıraq tariyxıy quralǵan quramalı ǵárezsiz tábiyiy zat bolıp, ózgeriwsheń dinamikalıq tuwındı bolıp esaplanadı. Jer júzi túrli qabıqları ortasındaǵı baylanıs topıraq arqalı ámelge asadı. Topıraq tábiyiy máplerdiń tiykarı esaplanadı.

Biosferada atqaratuǵın iskerligine qarap topıraqtı organikalıq tirishilik shınjırınıń eń zárúr saqıynası dep atasa boladı.

Tábiyat komponentleri taw jınısları, suw, hawa, topıraq, ósimlik hám haywanlar ózine tán qásiyetleri menen rawajlansada óz-ara tıǵız baylanısqan. Olar ortasında úzliksiz zat almasıwı ámelge asadı hám nátiyjede tábiyiy zonallıq kompleksler landshaftlar payda boladı. Shól, toǵay, dásht, toǵay hám basqa landshaftlardı ajıratıw múmkin. Óz-ara ishki múnásibetleri hám birligine góre basqa jaylardan parıq qılıwshı, tábiyiy shegaralarına iye bolǵan zonallıq komplekslerge landshaftlar delinedi.

Topıraqta ol yamasa bul mikroelementlerdiń jetispewshilgi yamasa artıqlıǵı organizmlerdiń rawajlanıwı hám insannıń sawlıǵına tikkeley tásir kórsetedi. Topıraqta, sil, chuma, bryutselez hám basqa keselliklerdiń qozǵatıwshıları bolıwı múmkin.

Biosferarada topıraqtıń eń zárúr roli sonda, barlıq organizmlerdiń qaldıqları topıraqta ıdıraydı hám jáne mineral birikpelerge aylanadı. Topıraq qatlamısız jer júzinde tirishilikti kóz aldımızǵa keltire almaymız.

Jer júziniń házirgi bir topıraq qatlamı jámiyet rawajlanıwı nátiyjesinde kúshli ózgergen. Insaniyat tariyxı dawamında 2 mlrd tan zıyat ónimdar topıraqlı jerler jaramsız xalǵa keltirilgen. Hár jılı planetamızdaǵı awıl xojalıǵı ushın jaramlı jerler maydanı shor basıwı, shólleniwi, jemiriliwi nátiyjesinde 5-7 mln.ga azaymaqta.

Jer júzinde diyxanshılıq maqsetlerinde isletiletuǵın jerler bar jerler zonanıń 80F tin quraydı hám dúnya halqı san basına 0,5 den tuwrı keledi.

L.I.Kurakova (1983) maǵlıwmatına qaraǵanda házir jer júzindegi qurıqlıqtıń 1,9 mlrd ga aydap egin egiletuǵın maydanlarǵa durıs keledi. Ele dúnyada aydap diyxanshılıq qılıwǵa jaramlı jerler maydanı kóp. Máselen: tek qubla Amerikada házir ulıwma jer maydanınıń 5Ó dan ǵana awıl xojalıǵında paydalanbaqta. Degen menen bul jayda awıl xojalıǵında jaram lı jerler maydanı 25Ó tin quraydı yamasa Amerikada jan basına 12 ga awıl xojalıǵına jaramlı jerler tuwrı kelse, házir sonnan tek 1 ga dan aydap paydalınmaqta.

Demek, joqarıdaǵı maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, sayeramızda ele egin egiwge hám suwǵarıwǵa jaramlı jer resursları bar. Bul jerlerdi ózlestiriw processinde tek onnan kóbirek zúráát alıw menen birge topıraqtıń ónimdarlıǵın asırıp barıwǵa, topıraq eroziyasınıń aldın alıwǵa da ayrıqsha itibar beriw kerek. Jerge biz qanshelli dárejede itibarlı, durıs múnásibette bolsaq, ol bárhá sonshelli dárejede jaqsılanıp baradı. Bunıń ushın topıraqtı islewde aldıńǵı agrotexnikaǵa ámel qılıw, jerdi bárhá tóginlep turıw, topıraqta ıǵal saqlaw, almaslap egiwdi engiziw zárúr bolıp tabıladı. Eger bul isler ámelge asırılmasa, topıraqta azıqlıq zatlar azayıp ketedi, yaǵnıy topıraq «kámbaǵallasıp» baradı. Nátiyjede ónimdar jerler az zúráátli topıraqlarǵa aylanadı, kisilik jámiyeti ushın keri aqıbetler kelip shıǵadı, keleshek áwladqa tábiyiy halatı ózgerip jamanlasqan, kem ónimdar jerler ǵana miyras bolıp qaladı.

Usı sebepten jer júzindegi hám bir kisiniń muqáddes wazıypası keleshek áwladlarǵa jerlemizdi jaqsı saqlanǵan halında qaldırıwdan ibarat bolıwı kerek. Joqarıda aytıp ótildi, jer júzinde ortasha hár bir adamǵa 0,5 ga aydalatuǵın jer tuwrı keledi dep, bul kórsetkish jáne L.I.Kurakova

27

(1983) maǵlıwmatı boyınsha: Yaponiyada-0,7 ga, Egipette-0,10 ga, AQShta- 2 ga dan kóp, Argentinada - 6 ga, Avstraliyada40 ga dan kóp eken.

Respublikamızda hár bir adamǵa 0,17 ga egin maydanı tuwrı keledi. Qazaxstanda- 1,54 ga, Qirǵizistanda- 0,26 ga, Ukraina- 0,59 Rossiya- 0,67 ga egin maydanı tuwrı keledi. Jer júzi topıraq qatlamınıń házirgi halatı kisilik jámiyetin kóp ásirlik tásiri nátiyjesinde óziniń dáslepki tábiyiy qásiyetin ádewir ózgertirgen. Insannıń topıraqlarǵa unamlı hám keri tásiri ajıratıladı. Insan topıraq ónimdarlıǵın asırıwı, jerlerdiń jaǵdayın jaqsılawı múmkin. Toǵaylardı payda etedi, topıraq flora hám faunasın qorǵaydı. Sonıń menen birge qala qurılısın, qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı, agrotexnikalıq ilajlardıń talapqa juwap bermewi nátiyjesinde topıraqlar tikkeley joq qılınıwı, jaramsız halǵa keliwi, jemiriliwi múmkin. Házirgi kúnde topıraqlar maydannıń azayıwı onıń tikleniwinen mıńlap márte tezirek ámelge aspaqta.

Insan óziniń xojalıq iskerliginde topıraqtan paydalanıw processinde unamlı tásir etip, topıraqqa hár qıylı tóginler saladı, suwǵaradı, ızǵarlıǵın qashıradı, almaslap egin egedi, topıraqtıń ústki ónimdar bóleginiń juwılıp ketiwden saqlaydı. Jerdi agrotexnika qaǵıydalarına áme qılıp aydaydı hám onda ıǵallıqtı uzaq saqlanıwın támiynleydi.

Toǵaylardı nadurıs kesiwge shek qoyadı, toǵaylar payda qılınadı, topıraq flora hám faunasın qorǵaydı hám basqa ilajlar kóriw arqalı topıraqtıń quramın jaqsılaydı, nátiyjede topıraq ónimdarlıǵı asadı.

Insan óziniń xojalıq iskerliginde topıraqqa keri tásir de jasaydı. Onıń ónimdarlıǵın páseytirip, ónimdar jerler maydanınıń qısqarıwına sebepshi boladı. Agrotexnika qaǵıydalarına ámel qılmawı sebebinen topıraq eroziyası kúsheyedi: suwǵarıw qaǵıydası hám normasına ámel qılmaw aqıbetinde topıraq qayta shorlanadı, batpaqlasadı, mineral tóginlerden nadurıs paydalanıw hám záhárli ximikatlardı jumsaw qaǵıydalarına ámel qılmaw nátiyjesinde topıraq ximiyalıq zatlar menen záhárlenedi: almaslap egiwge itibar bermew sebebinen topıraqta azıq zatlar muǵdarı kemeyedi, shamal eroziyasına qarsı ixota toǵaylar payda qılınbasa, topıraqtıń ústki ónimdar bólegi úshirilip ketedi, janbawırları, tik jerlerdi nadurıs aydaw aqıbetinde suw eroziyası kúsheyedi.

Bunday keri aqıbetler nátiyjesinde házir dúnyada jılına 6-7 mln.ǵa awıl xojalıǵı aylanmasındaǵı jer isten shıqpaqta.

Topıraq sapasınıń buzılıwında injenerlik kommunikaciyanıń tásiri de bar bolıp, gaz, neft, jıllılıq, kanalizaciya, suw trubaları átirapındaǵı topıraqtıń biologiyalıq hám jıllılıq rejiminiń buzılıwına sebep boladı. Sońǵı jıllarda 75-80F shaxtalarda ashıw usılda minerallar qazıp alınıwı nátiyjesinde awıl xojalıǵı aylanmasındaǵı jer maydanı qısqarmaqta.

Jerlerdiń ústki ónimdar bólegin suw hám shamal tásirinde juwılıp yamasa úshirip ketiwine eroziya delinedi. Eroziya diyxanshılıq ushın júdá úlken zıyan keltiriwshi páleket esaplanıp, latınsha 349s8a» degen sózden alınǵan bolıp, kemiriw» yamasa jemiriliw» degen mánisti bildiredi.

Topıraq eroziyası tábiyiy hám jasalma bolıwı múmkin.

Topıraqlardı adamlardıń xojalıq iskerligi tásirsiz tábiyiy jaǵdayda eroziyaǵa ushırawı tábiyiy eroziya, adamlardıń tásiri nátiyjesinde eroziya dep ataladı. Eroziyaǵa ushıraǵan topıraqta ónimdarlıq 5- 10 ese azayıp, hár jılı jabayı shópler 2-4 ese kóbeyedi. Usı sebepli dúnya boyınsha eroziya nátiyjesinde jılına 1000 mlrd dollar kórilmekte.

Tábiyatta topıraqtıń tábiyiy jaǵdayda eroziyaǵa ushırawı processleri bolıp, onı geologiyalıq eroziya dep aytıladı. Demek, geologiyalıq eroziya bul insannıń tásirsiz júz beretuǵın process bolıp, bul process topıraq payda bolıwı processi tezligine teń. Geologiyalıq eroziya tektonikalıq processler sebepli júz beredi.

Tektonikalıq processler tásirinde tawlar kóteriledi, muzlar háreket qıladı,darya alablarında qatar qayırlar júzege keledi. Waqıt ótiwi menen nuraw sebebinen biyik tawlar (Qazaqstan pás tawları) tómenleydi, muz qaytadı, teńiz sheginedi. Olar ornında áste-aqırın topıraq júzege kelip, ósimlikler ósedi, topıraqtıń ústki bóleginde jáne ónimdar qatlam payda bola baslaydı.

Topıraqtıń jasalma hám tezlestirilgen eroziyasıda bar. Bul eroziya jer júzinde payda bolǵanın berli jerlerden nadurıs paydalanıw sebepli júz bere baslaǵan bolıp, onıń tiykarǵı sebepleri toǵay hám toǵaylardı kesip jiberiw, jaylawlarda sharwa malların baǵıw normasına ámel qılmaw, diyxanshılıq júritiwdiń nadurıs metodlarınan paydalınıw h.t.b.

28

Túrli maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda hár kúni jer júzinde eroziya nátiyjesinde 3500 ga ónimdar topıraqlı jerler isten shıǵadı.

Ósimlikler topıraqta shirindi muǵdarın kóbeytiriwden tısqarı qar hám jawın suwlarınıń jer sırtınan aǵıp ketiwdi azayttıradı, kerisinshe olardıń topıraq arasına sińiwine járdem beredi, nátiyjede topıraqta ıǵal saqlanıp qalıwına imkan beredi.

F.K.Kocherga maǵlıwmatı boyınsha Orta Aziya tawlı rayonlarında toǵaylar jer ústi aǵımın azayttırıp, topıraqqa sińdiriw arqalı jawın suwların 50F tutıp qaladı. Kerisinshe toǵay hám butalardı kóplep kesiw nátiyjesinde jawǵan jawınnıń 90F ti taw janbawırları arqalı aǵıp ketedi.

Ósimlikler qaplamı qánshelli tıǵız bolsa, topıraq eroziyası sonshelli ázillenedi. Eroziya processiniń tezlesiwinde jaylawlarınan nadurıs paydalanıwda zárúr faktor esaplanadı. Bir rayonda bárhá mal baǵılıwı nátiyjesinde usı jaydıń ósimlik qaplamı siyreklesedi, tuyaqları menen ósimliklerdi ezip, basıp topıraqtı bosatıp jiberedi. Soń jawın suwları yamasa samal sebepli ol jerlerde topıaq eroziyası baslanadı.

Janbawırları tik bolǵan jerlerdi nadurıs aydaw suw eroziyası processin júdá tezlestiredi. Bunday jerlerdi esesine aydaw, ilaji barınsha bir jıllıq eginlerdi azıraq egiw kerek. Suw eroziyası topıraqtıń ónimdar ústki qabatınıń jawın hám qar suwlarınan payda bolǵan aǵımları menen juwılıwı. Bul hádiyse nátiyjesinde jer júzinde shuqırshalar, oyıqlar payda boladı.

Suw eroziyasınıń qáwipli túrlerinen biri sel hádiysesi. Kúshli jawın nátiyjesinde júzege keletuǵın aǵım bolıp, toıpraqtı juwıw menen birge óz jolında ushıraǵan hámme zattı alıp ketedi, júdá kóp jerlerdi isten shıǵaradı. Nátiyjede awıl xojalıǵı úlken zıyan kóredi. Samal eroziyasın deflyaciya dep te ataladı, grekshe «d3fl9» úpleymen degen mánisti ańlatadı.

Bunda jer júzindegi topıraq hám jınıslardıń mayda, qurǵaq bóleksheleri samal tásirinde jemirilip, ushırılıp, basqa jaylarǵa kóshiriledi. Samal topıraqtıń shirindi ónimdar bólegin, geyde bolsa aydalǵan bólegin pútkilley ketedi, nátiyjede topıraqtaǵı ósimliktiń ósiwi ushın zárúr elementler aayıp, topıraqtıń ónimdarlıǵı júdá páseyip ketedi hám isten shıǵadı. Samal eroziyası Aziya tegislik bóleginde Qazaqstan, Arqa Kavkazda, Rossiya hám Batıs Sibir tegislikleriniń tegislikleriniń qublasında keń tarqalǵan.

Samal eroziyasınıń júzege keliwine belgili rayonada kúshli samallardıń esiwi, klimattıń qurǵaqshılıǵı, topıraqtıń mexanikalıq quramı hám tóginniń azlıǵı, toǵaylardıń rejesiz kesiliwi, sharuwa malların úzliksiz bir jayda baǵıw hám basqalar tiykarǵı sebepshi.

Eger Qızılqum hám Qaraqumda mallar qatarına bir jayda baǵılsa 3-4 jıl ishinde qum kóship barxanlar júzege keledi. Usı barxanlardı toqtatıw ushın ósimlikler egilse, 15-20 jıl kerek boladı. Samal eroziyası jergilikli hám shań boranlı sıyaqlı eki túrge bólinedi: - jergilikli samal eroziyası shań boranlı bolmastan samalǵa qarsı qaraǵan jerlerdi áste-aqırınlıq penen jemiripushırıp jiberedi. Nátiyjede belgili waqıttan soń usı jaylardaǵı topıraq kem zúráátli jerlerge aylanadı.

Shań buranlı eroziya-júdá kúshli samal nátiyjesinde júz beredi. Bunda nuraǵan shań tozanlı bóleksheler hawaǵa kóterilip, hawa quramın ózgertip, qarańǵılastırıp jiberedi. Bunday samal eroziyası hár -5, 10-20 jılǵa qaytarılıwı múmkin.

Bul kórinistegi eroziya sebebli 1-2 hám hátteki 2-25 sm qalıńlıqtaǵı ústki bólegi ushıp ketedi.

Nátiyjede awıl xojalıq eginleri nabıt boladı.

Aral kóleminiń páseyiwi sebepli ádewir ǵana maydandı duz basqan. Shań buranlı usı duzlar hám qumlardı uzaq qashıqlıqlarǵa, atap aytqanda tómen Amudáryaǵa alıp barıp, suwǵarılatuǵın jerlerdiń sorlıǵın asırmaqta.

Orta Aziyada samal eroziyası nátiyjesinde qumlar kóship, barxanlar júzege kelgen, ónimdar alablarǵa qum bastırıp kiriwi jaǵdaylarıda bar. Qumlardıń alabqa bastırıp kiriwi nátiyjesinde burında abat bolǵan tómengi Zarafshan hám tómengi Amudáryadaǵı suwǵarılatuǵın jerlerdiń bir bólegi háirde qum astında qalǵan. Suw eroziyası-kóbirek taw aldı hám tawlı regionlarda, samal eroziyasıtegisliklerde bayqaladı.

Eroziya processiniń aldınalıw hám oǵan qarsı gúresiw ushın: ósimlikler qaplamın tiklew, agrotexnikalıq joybarlardı durıs alıp barıw, jasıl qorǵanıw zonaların payda qılıw, gidrotexnikalıq jumıslardı rejeli ótkiziw hám basqalar kiredi. Suwǵarılatuǵın diyxanshılıq rayonlarında topıraqlardıń shorlanıwı tiykarǵı ekologiyalıq mashqalalardan esaplanadı. Topıraqlardıń shorlanıwı -

29

suwǵarıwın nadurıs alıp barǵanda jer astı suwları kóleminiń kóteriliwi nátiyjesinde júz beredi. Birlemshi hám ekilemshi shorlanıw bayqaladı. Ekilemshi shorlanıwda suw kapilyar arqalı kóterilip, duzı topıraqta qaladı yamasa zıyat suwǵarıw nátiyjesinde grunt suwları erigen duzlar menen sorlanadı. Ekilemshi sorlanıw kóbirek zıyan tiygizedi.

Ózbekistanda barlıq suwǵarılatuǵın jerlerdiń 50F ten aslamı sorlanǵan. Ásirese Qaraqalpaqstan respublikası, Buxara, Sırdarya, Xorezm uálayatları topıraqları kúshli sorlanǵan. Topıraqta shirindi muǵdarı 30-50F qa shekem azayǵan. 2 mln ga dan aslam jerler eroziyaǵa ushıraǵan. Bunday jerler Fergana, Surxandarya, Qashqadarya wálayatlarında keń tarqalǵan.

Topıraqlardıń pestitsidler menen pataslanıw dárejesi de joqarı. Buǵan tiykarǵı sebeplerden biri uzaq waqıt dawamında paxta jeke ústemligi bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda paxta maydanlarınıń azaytırılıwı, almaslap egiwdiń keńirek járiyalanıwı, mineral tóginlerdi isletiwde, normalap turılıwı hám basqa jumıslar topıraqlar jaǵdayınıń jaqsılanıwına alıp kelmekte.

Shorlanıwdıń aldın alıw ushın ótkiziledi, jerlerdiń sorı juwıladı. Topıraqlardıń batpaqlanıwıtiykarınan ıǵallıq kóp jaylarda bayqaladı. Suw saqlaǵıshları átirapında da batpaqlanǵan uchastkalar júzege keledi. Jer júziniń qurǵaqshıl rayonlarında jerlerdiń insan xojalıq iskerliginde nadurıs paydalanıw aqıbetinde onıń tábiyiy qásiyetleri jamanlasıp shólleniw processi baslanadı.

XX-ásir tariyxında Afrikadaǵı Saharadıǵı saxıl rayonında 1968-73 jıllarda bolıp ótken páleketli shóllesiw hádiysesi óshpes iz qaldırdı. Usı jıllarda qurǵaqshılıq ádewir kúshli bolǵan. Tábiyiy jaylawlar ıǵal jetispewshiligi sebepli quwrap, ónimdarlıq keskin azayıp ketken, puta hám terekler qurǵaǵan. Áqibette diyxanshılıq jaylaw sharwashalıǵı bir neshe jıllar dawamında úlken zıyan kórdi, xalıq arasında ashlıq hám ólim háwij aldı. Insan tásirinde payda bolǵan shóllerdiń jámi maydanı 9,1 mln km2 ni tashkil qıladı.

Shólleniw Aziya, Afrika, Avstraliya mámleketlerinde kúshli dárejelerde júr bermekte. Alıp barılǵan esap-kitaplarǵa qaraǵanda keyingi 20ında pútkil dúnyada shólleniw nátiyjesinde jetkizilgen ulıwma zıyan 520 mlrd. AQSh dollardı quraydı.

Respublikanıń 70F ten aslam zonası shól hám shala shól regionlarında jaylasqanlıǵı sebepli suwǵarılatuǵın jerlerde shorlanıw, samal hám suw eroziyası, jaylawlarda jer astı suwları kóleminiń kótiriliwi sıyaqlı hádiyseler keyingi waqıtlarda úlken maydanlarda júz bermekte. Bunıń aqıbetinde awıl xojalıǵında paydalanılatuǵın jerlerdiń ónimdarlıǵı barǵan sayın tómenlep, azıq-awqat, ot-jem, sanaat shiyki zatların jetkilkli muǵdarda jetistirip beriw quramalaspaqta.

Shólleniw hádiysesi menen jeke ilimiy dástúr tiykarında barlıq jerlerde gúres alıp barıw usı kúnniń áhmiyetli máselesine aylanǵan. Bul salada Ózbekstanda házirge shekem belgili dárejede ámeliy jumıslar atqarılmaqta. Ózbekstan Respublikası shólleniwge qarsı gúres Xalıq aralıq konvenciyasına jol qoyǵan.

Onnan tısqarı Respublikada jer hám jer resurslarınan paydalanıwdı tártipke salıw maqsetinde «Ózbekstan Respublikasında Jer haqqında»ǵı nızam qabıl qılınǵan.

3.A.S.Tuxtaev. Ekologiya. T.Wqituvchi, 1998. 36-45 b.

4.A.Baratov. Tabiatni muhofaza qilish. T. Wqituvchi» 1991.124-155 b.

5.A.A.Rafiqov. Geologik mashqalalar. T Wqituvchi» 1997. 111 b.

6.X.T.Tursunov. Ekologiya asoslari va tabatni muxofaza qilish. Toshkent Universitet 1997. 34-37 b.

7.A.S.Twxtaev. Ekologiya. T. «Wqituvchi» 1998. 50-53 b.

4- sanlı lekciya

Biotikalıq hám antropogen faktorlar.

Tiykarǵı sorawlar:

1.Biotikalıq faktor túrleri.

2.Antropogen faktor - ekologiyalıq faktor ekenligi, onıń sanaat, awıl xojalıǵı hám transport

toparları.

30

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler hám sózler:

Biotikalıq faktor, fitogen, zoogen, mikrobiogen, antropogen faktor, 1-tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Biotikalıq faktor ekologiyalıq faktor ekenligin, onıń túrlerin anıqlap beriw. Biotikalıq faktorlardıń sáwleleniw halların, yaǵnıy fitogen, zoogen, mikrobiogen tásirlerdi mısallar járdeminde studentler sanasına jetkeriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1.Biotikalıq faktor - ekologiyalıq faktor túrlerinen ekenligin ańlaydı.

1.2.Fitogen faktor ósimlikler dúnyasınıń tásiri ekenligin;

1.3.Zoogen faktor haywanlar dúnyasınıń tásiri ekenligin parıqlaydı.

1.4.Mikrobiogen faktor tásirin biledi.

1 - tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Biotikalıq faktorlar degende barlıq tiri organizmlerdiń jasaw processinde bir-birine tásir kórsetiwin túsinemiz. Bul organizmler ontogenezi dawamında ómir keshiriwi, tarqalıwı, ózinen áwlad qaldırıwı ushın sırtqı ortalıq penen málim múnásibette boladı. Nátiyjede organizmler ósedi, rawajlanadı, násil qaldıradı hám ómirdiń sońǵı basqıshıda nabıt boladı.

Tiri organizmler júdá hár qıylı xarakterge iye. Olar azıq deregi bolıp xızmet qıladı (ósimlikler haywan - fitofaglar ushın; haywanlar - jırtqıshlar ushın), jasaw ortalıǵı bolıp xızmet qıladı (tegintamaq ushın xojeyin, iri ósimlikler - epifitler ushın) kóbeyiw ushın xızmet qıladı (ósimliklerdiń shańlatıwshıları), ximiyalıq, fizikalıq hám basqa tásirleri bar.

Biotikalıq faktorlar tómendegi hallarda sáwlelenedi:

1.Fitogen - yaǵnıy ósimliklerdiń ósimliklerge, ósimliklerdiń haywanlarǵa tásir etiwi.

2.Zoogen yaǵnıy haywanlardıń ósimliklerge, haywanlardıń haywanlarǵa tásir etiwi.

3.Mikrobiogen - mikroorganizmlerdiń ósimlik hám haywanlarǵa tásiri.

4.Ósimlik haywan hám mikroorganizmlerdiń óz-ara bir-birine tásirinde kórinedi.

Ósimliklerdiń ósimliklerge tásiri degende - bir túrdiń ekinshi túrge kórsetken tásiri kiredi. Bunday tásir nátiyjesinde olar ósedi,rawajlanadı, tuqım-miywe (yamasa spora) payda qılıp, jánede keńirek tarqaladı. Demek, hár bir ósimlik jasaw ushın gúresedi. Bunday gúres nátiyjesinde ósimlikler ómirinde parazitlik (tegintamaqlıq), simbiozlıq (óz-ara awızbirshilik), neytrallıq sıyaqlı múnásibetler kelip shıǵadı.

Ósimliklerdiń haywanlarǵa tásiri degende - ayırım bir záhárli ósimlikler hám nasekomalar menen azıqlanıwshı ósimlikler mısalında kórinedi. Biz quramında záhárli zatlar bar bolǵan ósimlikler (záhárli ayıwtaban, kempirshapan, kakra, bangiduwana, mıńdiywana h.t.b.) hámde 500 ge jaqın ósimlikler (aldrovanda, venerin shıbıntutarı, nepentes, puzırchatka sıyaqlılar)dıń haywanlar menen azıqlanıwı pánge málim ekenligin bilemiz. Bunday ósimlikler shıbın-shirkeyler menen azıqlanıwshı ósimlikler delinedi. Olar tiykarınan batpaqlıqta ósedi. Aytıp etkenimizdey batpaq jerlerde azotlı zatlar az bolǵanlıǵı sebepli, shıbın-shirkeyler menen azıqlanıwshı ósimlikler bul zatlarǵa bolǵan talabın usı jerde jasaytuǵın nasekomalar menen zaıqlanıwı arqalı qandıradı. Bunıń ushın shıbın-shirkey jewshi ósimlilker uzaq evolyuciya dawamında arnawlı iykemlesiwlerge (nasekomalardı tutıp sińiriwshi) iye. Olardıń túklerinen ferment (suyıqlıqlar) ajıraladı hám suyıqlıq nasekomlardı ıdıratıp sińiwine imkan beredi. Onnan tısqarı ayırım haywanlar (kene, shıbın, hárriler h.t.b.) ushın ósimlikler in qurıw ushında zárúr rol oynaydı.

Haywanlardıń ósimliklerge tásiri - kópshilik haywanlar ósimlikler menen azıqlanǵanda ósimliklerdiń spora, tuqım hám miyweleriniń tarqalıwına tásir kórsetedi. Ayırım zıyankeslerdiń bolsa

ósimliklerdiń tirishiligine keri tásiri hámmemizge málim. Máselen: kapusta gúbelegi, ǵoza qurtı, kartoshka qońızı, miywe hám ovosh eginleri, toǵay terekleri, dánli eginlerdiń zıyankesleride buǵan mısal.

Haywanlardıń haywanlarǵa tásiri bunı tábiyatta jırtqısh olja ortasındaǵı múnásibette anıq kóriwimiz múmkin. Bunda oljanıń dushpanınan qorǵanıwına umtılıwların aytıp ótsek boladı. Bunday qorǵanıw aktiv hám passiv kórinislerde sáwlelenedi.