Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

11

3-tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Ekologiyalıq faktorlar qanshelli hár qıylı bolmasın, olardıń tiri organizmlerge tásir etiwi xarakteri kóz-qarasınan olar ushın ulıwma bolǵan nızamlıqlar bar. Faktordıń unamlı tásir etiwshi kúshi optimum zona dep qaraladı, yamasa optimum delinedi. Ekologiyalıq faktor organizmge hádden tısqarı kúshsiz (minumum) hám kúshli (maksimum) tásir etiwi múmkin. Minumum hám maksimum shegaraları kritik noqat dep qaraladı. Kritik noqatlardan artıq kúsh tásirinde organizm nabıt boladı.

Ortalıqtıń qálegen bir faktorına keń aynalada iykemlesken ekologiyalıq túrlerge evri-aldı qosımtasın qosıp, al tar aynalada iykemleslerge bolsa steno-aldı qosımtasın qosıp ataladı.

Tempuraturaǵa qaraǵanda evriterm, stenoterm; ıǵallıqqa qaraǵanda evrigidrid, stenogidrid; shorlanıwǵa qaraǵanda evrigid, stenogal; basımǵa qaraǵanda evribat, stenobat; jaqtılıqqa qaraǵanda evrifot, stenofot sıyaqlı ekologiyalıq toparlarǵa ajıratıladı.

Kritikalıq noqatlar arasındaǵı shıdamlılıq shegarası jánliklerdiń ortalıq faktorlarına qaraǵanda ekologiyalıq valentligi esaplanadı. Sırtqı ortalıqtıń túrli faktorlarına qaraǵanda ekologiyalıq valentlikler jıyındısı túrdiń ekololgiyalıq spektrin quraydı.

Organizmlerdiń normal tirishiligi ushın belgili dárejede sharayat talap etiledi. Eger barlıq sharayatlar qolay bolıp, olardan biri jetkilikli muǵdarda bolmasa, onı sheklewshi faktor dep ataladı. Sheklewshi faktor organizmniń usı sharayatta jasawı yamasa jasay almaslıǵın belgilep beredi.

1840 jılda ximiko-organikalıq, agroximiya tiykarshılarınan biri Yu.Libix ósimliklerdiń mineral azıqlanıw teoriyasın alǵa súredi. Ol usı zattı anıqladı, ósimliklerdiń rawajlanıwı ushın jetkilikli muǵdarda bolǵan ximiyalıq elementler yamasa zatlarǵa baylanıslı bolıp qalmastan, bálkim jetispeytuǵınlarǵada baylanıslı boladı. Máselen: artıqsha suw yamasa azot-topıraqta mikro muǵdarda ushıraytuǵın temir hám bor jetispewshiliginiń ornın basa almaydı. Libix óziniń

«minimum nızamın» qáliplestirdi. Buǵan tiykarınan topıraqtaǵı minimum muǵdarda ushıraytuǵın azıq zatlardıń muǵdarın álbette asırıw kerek.

«Minimum nızamı» tek ósimlik ushın ǵana tán bolmastan, bálkim insanǵada tán bolıp tabıladı. Insan salamatlıǵı ózine tán zatlar menen anıqlanadı, ádette bul zatlar organzmge júdá az muǵdarda ushıraydı. Egerde bul zatlardıń muǵdarı múmkin bolǵan minimum shegarasında páske túsip ketse, insan onıń jetispewshiligin vitamin yamasa mikroelement qabıl qılıwı menen toltıradı.Amerikalı ilimpaz V.Shelfordttıń kórsetiwi boyınsha tek minimumda ǵana ushırawshı zatlar emes, bálkim artıqsha elementte ónimdarlıq yamasa organizmlerdiń tirishiligin anıqlawı múmkin.V.Sheldford boyınsha-artıqsha yamasa jetispeytuǵın faktorlar shegaralawshı bolıp, buǵan shegeralawshı faktor yamasa «tolerantlik nızamı» dep ataladı.

Minimum hám maksimum shegaradan tısqarıǵa shıǵatuǵın faktorlar sheklewshi faktorlar. Túrlerdiń arqaǵa qaray jılısıwına temperatura faktorınıń jetispewshiligi tásir etse, qurǵaqshıl

rayonlarda (qublada) ıǵallıq yamasa joqarı temperaturanıń tásirin sheklewshi esaplanadı. Demek, sheklewshi faktorlar túrlerdiń geografiyalıq tarqalıwında belgileydi. Sheklewshi faktorlar tek ǵana abiotikalıq faktor bolıp qalmastan, bálkim biotikalıq faktorlar bolıwı múmkin. Gúlli ósimlikler túrlerin qálegen jerge klimatlastırıwda olardı shańlatıwshı shıbın-shirkeyler sheklewshi faktor boladı. Sheklewshi faktorlardı anıqlaw ámeliy tárepten zárúr áhmiyetke iye.

Paydalanılǵan ádebiyatlar.

1.V.A. Radkevich,Ekologiya. Minsk, Vısshaya shkola» 1983.37-44 b

2.N.M.Chernova., A.M.Bılova. Ekologiya.

M.Prosveshenie, 1988. 22-17 b.

3. A.S.Tuxtaev. Ekologiya. T.Wqituvchi, 1998. 30-36 b.

3- sanlı lekciya

Tiykarǵı abiotikalıq faktorlar. Jaqtılıq hám jıllılıq (temperatura). Iǵallıq, edafikalıqtopıraq faktorı ekologiyalıq faktor sıpatında.

12

Tiykarǵı sorawlar:

1. Jaqtılıq-ekologiyalıq faktor sıpatında.

2. Ósimliklerdiń jaqtılıq faktorına beyimlesiwi.Jaqtılıqtıń haywanlar tirishiligindegi

áhmiyeti.

3.Jıllılıq-ekologiyalıq faktor sıpatında. Ósimliklerdiń jıllılıq faktorına beyimlesiwi.

4.Haywanlar tirishiliginde jıllılıqtıń áhmiyeti hám iykemlesiw jolları.

6.Haywanlar ómirinde ıǵallıqtıń áhmiyeti.

7.Topıraq-ekologiyalıq faktor sıpatında. Onıń tábiyat hám insan ómirindegi áhmiyeti. Shorlanıw. Shorlanıwǵa shıdamlılıq boyınsha Genkel klassifikaciyası.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler hám sózler:

Geleofit, stsiofit, fakultativ geleofitlar, fotoperiodizm, biolominescenciya, paydalı temperatura muǵdarı, poykilometrm, gomoyoterm, termofil, psixrofil, fizik, ximiyalıq termoregulyaciya, minezxulıq iykemlesiwi. Gravitatsion, kapillyar, baylanǵan, gidatofitler, gidrofitler, gigrofitler, mezofitler, kserofitler, sukkulentler, sklerofitler, psixrofiller, anabioz, cista, evrigir, organizm, reabsorbciya.

1.1Jaqtılıq-ekologiyalıq faktor ekenligin ańlaydı.

1.2Ósimliklerdiń jaqtılıqqa bolǵan talabına qaray ekologiyalıq toparlarınıń parqına jetedi.

1- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Eń zárúr ekologiyalıq faktor-tirishilik faktorlarınan biri bul jaqtılıq esaplanadı. Jaqtılıq fizikalıq kóz-qarastan alǵanda jaqtılıq dereginen shıǵıp atırǵan elektromagnit tolqınlarınan ibarat energiya túri. Bul jaqtılıq nurı tiri organizmler tirishiliginde zárúr rol oynaydı.

Ultrofiolet nurlar arasında jer júzine jetip keletuǵın tek uzın tolqın uzınlıǵındaǵılar (tolqın uzınlıǵı 290-380 km) esaplanadı. Qısqa tolqın uzınlıqtıǵa nurlar bolsa tirishilikti nabıt etiwshi esaplanıp, 20-25 km biyiklikte O3 molekulasınan quralǵan ozon ekranı tárepinen tolıq jutıladı. Tolqın uzınlıǵı uzın bolǵan ultrofiolet nurlar joqarı ximiyalıq aktivlikke iye. Onıń úlken muǵdarı organizmler ushın zıyan bolıp, azıraq muǵdardaǵısı bolsa kópshilik túrler ushın zárúr esaplanadı.

Demek, jaqtılıq deregi túrler ushın zárúr esaplanadı. Pútkil túsip atırǵan quyash radiaciyasınıń 42 procenti atmosfera arqalı qaytarıladı, 15Óti atmosferanı jılıtıwǵa sarıplanadı, tek 43Óti ǵana jer júzine kelip túsedi. Ósimlikler tárepinen jıl dawamında ózlestiriletuǵın jaqtılıq tek ǵana jaqtılıq tezligine baylanıslı bolıp qalmastan, ol kúnniń uzınlıǵınada baylanıslı boladı.

Kúnniń uzınlıǵı ekvatordan kutblarǵa qaray asıp baradı. Ósimlikler qaplamı ushın pútkil jıl dawamında qabıl qılınatuǵın radiaciya jıyındısı emes, bálkim jıl dawamında ósimlikler ósiw máwsimindegi jaqtılıq muǵdarı áhmiyetke iye.

Ósimlikler tek ózine tikkeley túsetuǵın jaqtılıqtan emes, bálkim tarqaq halda túsetuǵın jaqtılıqtanda paydalanadı.

Tikkeley túsetuǵın quyash nurları kóbinese ósimlikler ushın qáwipli boladı. Sebebi nurdıń tásiri nátiyjesinde ósimlikler citoplazması hám xlorofilleri nabıt boladı. Tarqaq halda túsetuǵın jaqtılıq ósimlilker tárepinen tolıq ózlestiriledi. Ol paydalıraq bolıp, onıń 50-60Ó fotosintez processi ushın zárúr bolǵan kógis-qızıl nurlardan ibarat. Tikkeley túsetuǵın jaqtılıqta bul túrdegi nurlar muǵdarı 3035Ó ten aspaydı.

Jaqtılıq seziwshi ósimlilkerde japıraqlar tiykarınan kúnniń eń qáwipli saatlarında radiaciyanı az qabıl qılıwǵa iykemlesken. Japıraqlar gorizontal tegislikke qaraǵanda úlken múyesh penen jaylasqan, japıraqlardıń bunday jaylasıwın tereklerden ekvalipt, mimozada kóriwimiz múmkin,

13

júdá kóp shóp ósimliklerde ushıraydı. Máselen, jabayı lagun ósimliginde hámme japıraqları arqadan qublaǵa qaray qaratılǵan. Bunıń nátiyjesinde tús waqıtlarındaǵı kúshli quyash nurları az muǵdarda qabıl qılınadı. Bunday ósimliklerge kompas ósimlikler delinedi. Quyash jaqtılıǵı túrli tolqın uzınlıǵındaǵı, túrli reńli nurlardan quraladı. Máselen, qızıl, sarı, hawa reń, kók, kógis, fiolet reń. Ósimlikler ushın jaqtılıq spektriniń kógis-qızıl, kók-fiolet nurları zárúr. Sarı-jasıl nurlar hámmesinende kem jutıladı. Infraqızıl nurlar derlik jutılmaydı. Joqarı temperatura sharayatında infraqızıl nurlar ósimlikke keri tásir qıladı. Sebebi bul nurlar japıraq pigmentleri tárepinne jutılmastan, bálkim toqımalardaǵı suw tárepinen jutıladı, bul bolsa ósimlikler ushın júdá zárúr: fotosintez nátiyjesinde jutılǵan jaqtılıq energiyası ximiyalıq energiyaǵa aylanadı. Ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı ushın zárúr esaplanǵan organikalıq zatlar payda bolıwında qatnasadı. Jaqtılıqqa bolǵan talabına qaray ósimliklerdiń tómendegi ekologiyalıq toparları parıq qılınadı:

1.Jaqtılıqtı súyetuǵın ósimlikler (geliofitler).

2.Sayanı súyetuǵın ósimlikler (spetsiofitler).

3.Aralıq ósimlikler (fakultativ geliofitler).

1.Jaqtılıqtı súyetuǵın ósimlikler - jaqtılıq jetkilikli bolǵanda ǵana normal ósiwi, rawajlanıwı múmkin. Bular sayaǵa shıdamsız boladı. Bul toparǵa dásht shól zonaları ósimlikleri, otlaqlarda ósiwshi jıltırbas, salma boyı hám toǵaylardıń birinshi yarusın payda etiwshi biyik boylı terekler, qırǵaq hám suw otları, ashıq jerlerdegi kópshilik mádeniy ósimlikler kiredi. Kóp jıllıq shóp ósimlikleriniń efemeroid tipindegi tirishilik formalarıda kiredi.

2.Sayanı súyetuǵın ósimlikler yamasa sayada ósiwshilerjaqtılıq kúshsiz túsetuǵın jaylarda ósedi. Olar kúshli jaqtılıqtı jaqtırmaydı. Bularǵa ósimlik qaplamınıń tómengi yaruslarında ósiwshi túrler, moxlar, paporotnikler, taw lalası mısal boladı. Onnan tısqarı kópshilik xana hám ósimlik toparınıń tómengi yarusındaǵı ósimliklerde. Jaqtılıqtı súyetuǵın hám saya súyetuǵın ósimliklerdi salıstırıp qaraǵanda olardıń anatomiya, morfologiya, fiziologiyasında sezilerli parıq barlıǵın kóriw múmkin. (tablitsa)

3.Fakultativ geliofitler - jaqsı jaqtılıq túsip turǵanda jasaydı, biraq sayaǵada shıdamlı boladı. Bul toparǵa tiykarınan toǵay ósimlikleri kiredi. Bul 3 ekologiyalıq topar anıq bir shegaraǵa iye emes, sebebi olardıń arasında bir-birine ótetuǵın formaları bar.

Tablitsa-1

Jaqtılıq hám saya súyetuǵın ósimliklerdiń tiykarǵı xarakterli belgileri

Fotoperiodizm.: Túrli geografiyalıq zonalarda jaqtılıq kúniniń uzınlıǵı túrlishe yamasa aytıw múmkin kún menen túnniń almasıwı xarakteri bir qıylı emes, biraq ıǵal hám suwıq klimatlı zonalarda jaz ayları kún uzın hám qısqarıwına iykemlesiwi kelip shıǵadı.

14

Ósimliklerdiń kúnniń uzın yamasa qısqarıwına qatnası fotoperiodizm delinedi. Basqasha aytqanda, ósimlikler generativ rawajlanıwınıń, yaǵnıy gúllewiniń jaqtılandırǵanlıq múddetine baylanıslıǵı fotoperiodizm delinedi. Bul 1920 jılda Amerikalı ilimpazlar V.Garner hám Allard tárepinen ashılǵan. Olardıń baqlawı boyınsha temeki ósimligi ıssıxanada báhárde hám gúzde gúllegen, biraq ashıq jayda gúllemegen, buǵan sebep kúnniń uzınlıǵı. Issıhanada kúndi jasalma qısqarttırıw jolı menen temeki ósimligi gúllegen. Baqlawlardıń kórsetiwinshe, ósimlikler belgili dárejede jaqtılıq hám qurǵaqlıq fazaların ótkizgenen keyin gúllew hám tuxım baylawǵa ótedi. Fotoperiodikalıq reakciya belgilerine qarap ósimlikler 3 toparǵa bólinedi:

1.Qısqa kún ósimlikleri: bul ósimliklerdiń gúllew fazasına ótiw ushın sutkada 12 saat yamasa onnan azıraq jaqtılıq waqıtı kerek (kenap, temeki).

2.Uzın kún ósimlikleri: bulardıń fazasında bir sutkada 12 saattan kóbirek waqıt kerek (bizdegi kóp ǵana jabayı ósimlikler).

3.Fotoperiodlıq reakciyası boyınsha neytral ósimlikler.

Bul ósimlikler ushın kúnniń uzınlıǵı gúllew fazasına ótiwde parıq qılmaydı. Bul toparǵa pomidor, qaqı ot tárizli ósimlikler kiredi. Jaqtılıq spektriniń quramı kóp tárepten geografiyalıq halatqa baylanıslı boladı. Arqada jaqtılıq intensivligi kúshsiz bolıp, biraq jarıtılıw uzaq dawam etedi, tiykarınan uzın tolqınnan ibarat bolǵan nurlardan tarqalıp túsetuǵın jaqtılıq ústemlik qıladı, qublada bolsa kún qısqa. Jaqtılıq intensivligi joqarı, qısqa tolqınlıǵı jaqtılıq ústemlik qıladı. Demek arqada ósimlikler uzın kún, qublada qısqa kún sharayatında ósedi.

Hár bir túr ushın óziniń fotoperiodikalıq yamasa jaqtılıq dáwiri xarakterli boladı: xrizantema ushın gúllew fazasına ótiwde sutkasına 14 saat 40 minut dawamında jaqtılıq kerek, eger 13 saat 50 minut dawamında qabıl qılınsa ǵumshalar payda bolmaydı.

Fotoperiodikalıq reakciya belgili geografiyalıq ortalıqqa iykemlesiwi bolıwı menen birge ósimliklerdiń jer júzinde tarqalıwında shegaralawshı faktor bolıpta esaplanadı. Belgili fotoperiodikalıq reakciyalı ósimlikler olarǵa durıs kelmeytuǵın jaqtılıq muǵdarında óse almaydı. Kúnniń uzınlıǵı arqadaǵı uzın kún ósimlikleriniń qublada tarqalıwında; qubladaǵı qısqa kún ósimliklerdiń bolsa arqaǵa tarqalıwına kesent beredi. Neytral fotoperiodikalıq reakciyaǵa iye bolǵan ósimlikler keń tarqalǵan bolıp, tropikalıq toǵaylardan tartıp arktikalıq rayonlarǵa deyin ushıraydı.

2- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Ósimliklerdiń jaqtılıq faktorına beyimlesiwi haqqındaǵı pikirlerin bayan qılıw. Jaqtılıqtıń haywanlar tirishiligindegi áhmiyetin jaratıp beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

2.1Ósimliklerdiń jaqtılıq faktorına beyimlesiwin táriypleydi.

2.2Haywanlar tirishilinde jaqtılıqtıń rolin ańlaydı, sóylep beredi.

2- tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Ósimliklerdiń jaqtılıqqa iykemlesiwi, ósimlikler jasaytuǵın ortalıqtıń jaqtılıq penen támiynleniwi júdá hár túrli, sebebi bizde biyik taw, shól dáshtlerdegi eń jaqtılıqqa bay jaylardan tartıp, júdá qarańǵı úńgirler, suw astındaǵı ortalıqlar bar. Usı sebepli ósimliklerdiń jaqtılıqqa iykemlesiwide túrlishe.

Geliofitlerdiń ekologiyalıq optimumı-jaqtılıq kóp bolǵan zonaǵa tuwrı keledi. Spiofitlerdiki bolsa jaqtılıq dárejesi tómen bolǵan jaylarǵa tuwrı keledi.

Ósimliklerde jaqtılıqqa iykemlesiwdi japıraq dúzilisinde kóriw múmkin: jaqtılıqtı súyetuǵın ósimliklerdiń japıraqları jaqtılıqtan basqa tárepke ózgerip tursa, sayada ósetuǵın ósimliklerde japıraqlar quyash nurınan maksimum dárejede paydalanatuǵın halatta turadı. Bunı qalıń bolıp ósetuǵın toǵaylardıń tómengi yarusında ósetuǵın ósimlikler mısalında kóriw múmkin. Olar japıraq kólemin terekler arasınan túsetuǵın kúshsiz jaqtılıqqa qaray qaratıp aladı.

Jaqtılıqtı súyetuǵın ósimliklerde japıraqtıń bet bólegi nurdı qaytarıwǵa qolaylasqan, jıltıraq lak penen qaplaǵanday;

Máselen magnoliya, lavr ósimlikleri sıyaqlı. Basqa ósimliklerde japıraqlar túksheler menen qaplanǵan, kserofit belgilerine iye boladı. Epidermisdegi kristallar nurdı qaytaradı.

Sayanı súyiwshi ósimliklerde bunday iykemlesiwler bolmaydı.

15

Bularda kletka arasındaǵı boslıqlar úlken awızshalar tek japıraǵınıń tómengi bóleginde jaylasqan boladı. V.N.Lyubimenko 600 túr ósimlikti úyrenip usınday juwmaqqa kelgen: sayanı súyetuǵın ósimliklerdiń japıraǵında xlorofill muǵdarı jaqtılıqtı súyiwshi ósimliklerge qaraǵanda kóp, olardıń reńi toq jasıl boladı.

Belgili ekologiyalıq ortalıqta ósimliklerdiń jasawı, fotosintez dawam etiwi hám organikalıq zat payda qılıwı ushın ósimlikler jetkilikli dárejede jaqtılıq nurın qabıl qılıwı kerek. Bunıń ushın japıraqtıń dúzilisi hám ósimlikler toparınıń jaqtılıqqa iykemlesiw arxitektonikası úlken áhmiyetke iye.

Jaqtılıq nurlarına iykemlesiwi ushın ósimlik japıraǵınıń ishki dúzilisi, toqımaları hám basqalar úlken rol oynaydı. Bular jaqtılıq muǵdarına qarap hár qıylı jaylasadı. Belgili muǵdarda jaqtılıqtı qabıl qılıw ushın japıraqlardıń quyash nurına qaray jaylanıwı zárúr. Jaqtılıqqa beyimlesiw ósimliklerde japıraqlardıń kóp qabatlı jaylasıwı, yaruslap jaylasıwı. Ósimliklerdiń eń joqarı bóleginde japıraqlar vertikal formada jaylassa, ortaraǵında iyilińkirep, eń tómeninde bolsa gorizontal formada jaylasadı.

Haywanlar ushın quyash nurı jasıl ósimlikler sıyaqlı zárúr faktorlardan biri bolıp esaplanbasa da, olardıń ómirinde spektrdiń jaqtılıq bólegi zárúr rol oynaydı.

Jaqtılıqtı súyiwshi haywanlarǵa-fotofiller, sayanı súyiwshi haywanlarǵa bolsa fotofoblar dep ataladı. Keń jaqtılıq diapozonına iykemlesken haywanlar-evrifot, jaqtılıqqa iykemlesiw diapozonı tar bolǵan haywanlarǵa stenofotlar dep ataladı.

Jaqtılıq haywanlar kóriwi ushın zárúr faktor bolıp esaplanadı. Haywanlarda kóriwdiń rawajlanıwı nerv diziminiń rawajlanıwı menen parallel halda barǵan.

Kóriw organlarınıń jetilisiwi etiwi-bul hár bir túr jasaǵan belgili ekologiyalıq sharayat hám jasaw ortalıǵına baylanıslı. Bárhá úńgirde jasaytuǵın haywanlarda, ol jerge jaqtılıq túspegenligi sebepli, olardıń kóriw organları-kózleri shala yamasa tolıǵınsha redukciyalasqan boladı. Máselen bazı bir kózi ázzi qońızlarda.

Jaqsı kóriw tek kózler jetkilikli dárejede quramalı dúziliske iye bolǵanda ǵana múmkin boladı.

Máselen, órmeshekler 1-2 cm qashıqlıqtaǵı háreket qılatuǵın zatlardı ajıratadı. Keń kólemde kóriw adamǵa, geypara quslarǵa-bayıwlı, búrkit tárizlilerge tán.

Ayırım shırqıldawıq jılanlar spektrdiń infraqızıl nurların kóre alǵanlıǵı sebepli, oljasın qarańǵıda da awlaydı. Pal hárreler ultrafiolet nurlardı ajırata aladı, biraq infraqızıl nurlardı ajırata almaydı.

Adamlar ushın kóriw nurınıń shegarası-fioletovıydan tartıp toq qızılǵasha esaplanadı.

Joqarıda atap ótilgenindey, jaqtılıq kópshilik haywanlar ushın hawada móljel alıwǵa járdem beredi. Máselen pal hárreler pal, shire kóp bolǵan jaydı bildiriw ushın inine qaytqannan soń, uzaq múddet dawamında gir aylanıp quyash penen azıq jaylanıwına qaray belgili múyesh payda qılǵan halda toqtaydı. Quslar bolsa jaylarǵa ushıp ketip baratırǵanda quyashqa qaray, juldızlarǵa qarap móljel aladı.

Haywanlardıń tirishilinde biolyuminescenciya hádiysesiniń áhmiyetide úlken yaǵnıy tiri organizmlerdiń ózinen nur shıǵarıwı, janıp turıwı. Bul qásiyet balıqlar, molyuskalar hám basqa suw organizmleri ushın tán. Bul jaqtılıq signalı shıǵarıwdan maqset oljaǵa tuzaq qoyıw, jırtqıshlardı qorqıtıw, jınısıy máresim, dushpannan qorǵanıw, dushpandı shalǵıtıw sıyaqlılardı atqarıwdan ibarat. Qurıqlıqtaǵı ortalıqta suwdaǵıǵa qaraǵanda bul hádiyse azıraq bayqaladı. Máselen, qońızlarda baqlaw múmkin. Olar jaqtılıq signalınan keshte ózlerine qarama-qarsı jınıslardı shaqırıw

ushın paydalanadı.

Jaqtılıq haywanlardıń geografiyalıq tarqalıwına da tásir qıladı. Quslar álemi wákilleri hám ayırım sút emiziwshilerdiń gúz keliwi menen qubla táreplerge migraciyası baslanadı, sebebi qısqa arqa kúnleri kóp ǵana túrler ushın ózleriniń azıq awqatın jetkilikli dárejede tabıw ushın jetkilikli emes. Mayda quslar ózine kerekli azıqlıq zattı alıw ushın kún dawamında 5-6 márte awqatlanıwı kerek, bul bolsa olardıń bir jaydan ekinshi jayǵa kóship ótiwine sebep boladı. Qısqa kúnde awqat tawıp úlgere almaydı. Arqadan ketip qalıwlarına tómen temperatura, awqat jetispegenligi emes, bálkim qısqa kún ishinde

ózine kerekli awqattı taba almaslıǵı sebepshi.

16

Haywanlardıń arasında kúndizgi, keshki hám túńgilerin, yaǵnıy quyash nurına shıday almaytuǵın, bárhá qarańǵıda jasawshılardı ajıratıw múmkin. Olarǵa topıraq haywanların, tereń úńgir hám 1500 m tereńlikte teńizde jasawshılardı, ósimlik hám haywanlardıń ishki parazitlerin mısal qılıp alıw múmkin.

Haywanlarda kóriwde hár qıylı boladı. Kópshilik omırtqalılar insanlarǵa uqsap reń hám formanı ajırata aladı, basqa birewleri bolsa tek aq-qara reńdi ajıratadı, zat formasın ajırata almaydı. Jaqtılıqtı olar signal - xabar beriw faktorı sıpatında qabıl qıladı, bul bolsa olardıń hulqı hám tarqalıwın anıqlaydı. Máselen, iri shıbın hám olardıń lichinkaları kúshsiz jaqtılıqtı jaqsı kóredi, kúshli qarańǵı hám kúshli jaqtılıqtan qashadı. Topıraq omırtqasızlarınıń hámmesi derlik fotofoblar. Olar ushın jaqtılıq signal, yaǵnıy qolaysız sharayattan xabarlandıradı (qurǵaqshılıq, joqarı temperatura sıyaqlı).

Juwmaqlastırıp turıp sonı atap ótiwimizge boladı, jaqtılıq ósimlikler ushın birinshi gezekte fotosintezge boladı, jaqtılıq ósimlikler ushın birinshi gezekte fotosintezdiń ámelge asıwı ushın zárúr esaplansa, haywanlar ushın tiykarınan informaciya beriw sıpatında áhmiyetke iye.

3- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Jıllılıq hám ekologiyalıq faktor ekenligin, termofil hám kriofil ósimlikler, ósimliklerdiń tómen hám joqarı temperaturaǵa iykemlesiwleri toparları haqqında túsinik beriw.

Identiv oqıw maqsetleri.

3.1.Termofil hám kriofil ósimliklerdiń parqına jetedi.

3.2.Bul ósimliklerdiń ózine tán iykemlesiw qásiyetlerin ańlaydı.

3.3.Jıllılıq faktorı - ekologiyalıq faktor ekenligin biledi.

3 - tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Jer sharındaǵı organizmlerdiń tarqalıwı, kóbeyiwi hám basqa tirishilik processlerin belgileytuǵın faktorlardan biri - temperatura.

Ekvatorda temperatura jıl dawamında hám bir sutka dawamında onsha kesip ózgermeydi. Biraq ekvatordan arqaǵa yamasa qublaǵa baǵdarlanǵan sayın tegislik jaylarda hár 100 km.ǵa temperatura 0,5-0,60 S qa ózgere baradı. Bunday ózgeriwler jer sharınıń tawlı bóleginde hám hár 100 m biyiklkte kóterilgende júz beredi. Demek, barlıq ósimliklerdiń tirishilik processleri usı túrdegi ózgeriwler menen baylanıslı halda ótedi. Ásirese, ósimliklerdiń tarqalıwında bunday ózgeriwler ayrıqsha rol oynaydı. Usı sebeplide jer sharınıń tegislik bóleginde ushıraytuǵın ósimlikler hám olar payda qılatuǵın qaplam úyrenilgende bir neshe klimat zonasına, atap aytsaq: Arqa qutb, tundra, toǵay, dásht, shól, subtropikalıq, tropikalıq sıyaqlı geografiyalıq zonalarǵa bólip úyreniledi. Klimat zonaları:

1.Ekvator

2.Tropikalıq

3.Subtropikalıq

4.Orta klimat

5.Kutblı (polyar)

Temperatura ádette jer sharınıń qurǵaq bóleginde bir az ózgerip turadı. Suw ortalıǵında bolsa bunday ózgeriwler, ásirese sutka dawamında júdá áste ózgeredi.

Ulıwma alǵanda, kópshilik tiri organizmler ómiri 0 dan 500 S dan joqarı bolǵanda tirishilik processleri keskin dárejede páseyip qaladı. Demek, tiri organizmler ómirine temperatura optimum, minimum, maksimum dárejede tásir etedi. Máselen, bakteriyalardıń ayırım wákilleri 70-900 S temperaturada ushıraydı; sporaları 120-1400 S qa shıdamlı boladı, ósimlikler Ekutistonda-600 S ósedi, tuqımları 70-2730 S qa shıdaydı.

Ayırım suw otlardıń ómiri 00S dan tómen bolǵan temperatura tásirinde normal ótedi. Kók jasıl, diatom hám jasıl suw otlardıń ayırım wákilleri 73-930S lı qaynar bulaqlarda normal ósiwi anıqlanǵan. Bunnan kórinip turıptı, organizmler túrli temperatura diapozonına iye hám olar túrli jollar menen iykemlesedi.

Qorshaǵan ortalıqtıń jıllılıq halatı temperatura arqalı kórinedi. Temeratura bolsa 1000S C elsiy shkalası menen belgilenedi. Geografiyalıq zonalardıń jıllılıq penen támiynlengenligi ulıwma

17

klimat kórsetkishleri menen belgilenedi. Bolarga-jaydıng ortasha jıllıq temperaturası, ortasha aylıq temperatura, absalyut minimum, eń ıssı hám eń suwıq aylardıń ortasha temperaturası kiredi.

Ulıwma qılıp aytqanda, temperatura organizmde baratuǵın tirishilik ushın zárúr processlerge ósiw, rawajlanıw, kóbeyiw, dem alıw, fotosintez, organikalıq zatlardıń hám basqalarǵa tásir qılatuǵın zárúr ekologiyalıq faktor esaplanadı.

Ósimliklerdiń temperaturaǵa bolǵan qatnasıne qaray yamasa aytıwımız múmkin tómen yamasa joqarı temperatura tásirinde jasawı hám oǵan iykemlesiwine qaray 2 úlken ekologiyalıq toparǵa bólinedi:

1.Joqarı temperatura tásirinde jaqsı ósip rawajlanatuǵın ósimlikler termofil.

2.Tómen temperatura tásirinde jasawshı ósimliklerge bolsa kriofil (psixrofil) delinedi. Bul eki topar ósimlikleri ózine tán iykemlesiw qásiyetine iye.

Termofil ósimlikerdiń kletaksı ıssıǵa shıdamlılıǵı, organlar júzesiniń kishireyiwi, túklerdiń jaqsı

rawajlanǵanlıǵı, efir maylarǵa bay bolıwı, ózinen artıqsha tuzlardı ajıratıp shıǵarıwı, uzaq múddet dawamında tınısh dáwirin ótkiziwi sıyaqlı qásiyetleri menen xarakterlenedi.

Kriofil ósimlikler bolsa suwıq sharayattı hár qıylı xalatlarda (yaǵnıy tınısh yamasa vegetaciya dáwirinde) anatomo-morfologiyalıq iykemlesiw arqalı ótkizedi. Bunday iykemlesiwlerge paqalınıń jer bawırlap ósiwi, pállerdiń jatıq ósiwi, toplanıw buwını hám tamır moynınıń jer satında jaylasıwı, xazanrezgilik, pókek qabatınıń jaqsı rawajlanǵanlıǵı, aq denege iye bolıw sıyaqlılardı aytıw múmkin.

Ósimlilkerdi tómen temperaturaǵa bolǵan qatnası yamasa iykemlesiwge qaray 3 toparǵa bóliw múmkin:

1.Salqınǵa shıdamsız ósimlikler (tropikalıq zonada ósiwshi barlıq ósimliklerdi usı toparǵa kiritiw múmkin).

2.Suwıqqa (yamasa ayaz) shıdamlı ósimlikler (ıǵal hám suwıq klimatlı zonalarda ósiwshi

ósimlikler).

3.Suwıqqa shıdamsız ósimlikler (subtropikalıq zona ósimlikleri) sebebi olardıń kletka shiresindegi zatlar -50S, -70S dan tómen temperaturada muzlaydı.

Ósimliklerdi joqarı temperaturaǵa bolǵan qatnasıne qaray 3 toparǵa bóliw múmkin:

1.Issıǵa shıdamsız ósimlikler (suw otları, suwda ósiwshi gúlli ósimlikler, mezofitler).

2.Issıǵa kónlikken ósimlikler (shól hám dásht zonası ósimlikleri).

3.Issıǵa shıdamlı ósimlikler (ıssı suwlarda ósiwshi ayırım suw otları, ayırım bakteriyalar). Million jıllar dawamında ósimlikler áne usınday tómen (suwıq) hám joqarı (ıssı)

temperaturaǵa qaray iykemlesiwge májbúr bolǵan. Nátiyjede olardıń ishki hám sırtqı dene dúzilisinde qatar iykemlesiwler júzege kelgen. Ósiw, shaqalardıń óz-ara tıǵız bolıp ósiwi, shar sıyaqlı kórinsinde bolıp ósiwi, japıraqlardıń sheksiz dárejede qırqılǵan bolıwı hám basqalar sıyaqlı tómen temperaturaǵa iykemlesiwlerdi kóriw múmkin. Kutb hám biyik tawlarda ósetuǵın kóp jıllıq ósimlikler, puta hám putashalardıń biyikligi bir neshe sm. den aspaydı, japıraqları mayda boladı.

Joqarı temperaturaǵa qaray qatar ózgerislerdi kóriw múmkin. Máselen: japıraq hám paqallardıń ádewir kóp túkli bolıwı, mum zatı menen qaplanǵanlıǵı, waqtınsha japıraqsız bolıwı (yamasa waqtınsha japıraqlardıń tógiliwi), japıraqlardıń ádewir kishireyiwi yamasa olardıń tereń jaylasqanı, tamırlardıń topıraq astına júdá tereń ketiwi, japıraqlardıń jıltırawı, olardıń vertikal hám merdial formada jaylasıwı, temperatura kóteriliwi menen japıraq plastinkasın qaytarıp alıwı h.t.b. Bul másele maslamalardıń hámmeside ıssı hám suw puwlanıwın qısqarttırıwǵa qaratılǵan kompleks iykemlesiwler.

Ósimliklerdiń temperaturasın elektrotermometr yamasa termopara járdeminde ólshenedi.

Ósimlikler temperaturası turaqlı emes.

Ósimliklerdiń joqarı xalatı transpiraciya oynaydı. Bul halat ıssı sharayatlarda ósimliklerdiń japıraqları júzge bólingen (ol jerde suw puwlanıwı ushın xızmet qılatuǵın tesiksheler awızshalar jaylasqan) vazelin menen maylap qoyılsa, japıraq kóz aldımızda qızıp ketiwi nátiyjesinde nabıt

18

boladı. Joqarı temperatura tásirinde ósimlikler ushın qatar qáwip-qáterler bolıwı múmkin: kúshli suwsızlanıw hám quwrap qalıw, kúyiw, dem alıwdıń qayta tiklenbesligi h.t.b. Kóp ǵana ıssılıqtı súyiwshi ósimlikler joqarı temperaturaǵa shıday aladı. Máselen: qoytiken +700S ıssıǵa shıday aladı, ayırım ósimliklerde +400S da ólim belgileri seziledi. 40-500S da kópshiligi óledi.

Joqarı temperaturada ósimliklerdiń ólimine sebep ósimlik toqımalarında belok hám aminokislotalardıń ıdırawı nátiyjesinde toplanǵan ammiaktıń citoplazmasına záhárli tásiri. Buǵan jáne +500S hám onnan joqarı temperaturada citoplazmanıń jumsarıp qalıwı processin jánede tezlestiredi.

Issıǵa shıdamlı túrlerde organikalıq kislotalardıń toplanıwı qásiyeti kúshli. Olar ammiaktı baylap, ósimlik ushın zıyansızlantıradı.

Suwıq sharayat yamasa tómen temperaturada ósiwshi ósimliklerdiń morfologiyalıq iykemlesiw qásiyetlerin endi, jasaw sharayatına qarapta bir túrdiń óziniń ósiw formasın ózgerttiriwi múmkin. Ósiw formaları qatarına suwıq jaylarda jasap qalıwǵa iykemlesken jastıq tárizli túrlerdi alıw múmkin. Ósiwdiń basqa qásiyetleri arasında, suwıq tásirin jeńiwge járdem beretuǵın qásiyetlerinen biri qalıń etli hám kúshli jetilisken mexanikalıq toqımalardan ibarat tamırlardıń rawajlanıwı. Sonday-aq suwıqtan qorǵanıwdıń fiziologiyalıq usılı bar bolıp, bunda eriwsheń uglevodlar esabına kletka shiresiniń koncentraciyası artadı. Bul bolsa suwdıń muzlap qalıwınan saqlanıwǵa qaratılǵan. Ósimlikler feneologiyası ushın temperatura sharayatı da zárúr. Belgili bir temperatura jıyındısın alǵannan keyin ósimliklerdiń ónip shıǵıwı baslanadı. Belgili bir dáwirde rawajlanıw ushın kerek bolatuǵın jıllılıqtıń muǵdarına paydalı temperatura muǵdarı delinedi. Eger temperatura jıyındısı jetkilikli bolmasa, ósimlik gúllemeydi, zúráátke kirmeydi, gúllegen táǵdirde de miywesi pisip jetilmeydi.

Rawajlanıwdıń temperaturasın bilgen halda paydalı temperaturanıń jıyıdısın formula járdeminde

ilimpazlardı ázelden qızıqtırıp kelgen. 1874 jılda A.Dekondol klimat poyasları menen baylanıslı bolǵan tómendegi ósimlikler toparın usınıs qıladı:

1.Megatermlar bularǵa joqarı temperatura, turaqlı ıǵallıq kerek, suwıqqa shıdamsız. Iǵal tropikalıq hám subtropikalıq ósimliklerge tuwra keledi.

2.Kserotermlar qurǵaq, subtropikalıq klimatqa iykemlesken. Joqarı temperatura hám pás

ıǵallıqqa shıdaydı. Biziń shól ósimlikleri.

3.Mezotermlar turaqlı jasıl ósimlikler kiredi. Ortasha jıllılıqtaǵı hám qısqı suwıq poyas

ósimlikleri. Jıl boyı vegetaciya qıladı.

4.Mikrotermlar ortasha klimat ósimlikleri.

5.Gekistotermlar kutb poyası hám alıp joqarı tawları ósimlikleri bolıp, minimal jıllılıq

sharayatında jasaydı.

Ósimliklerdiń ósiwi hawa topıraqtıń belgili bir jıllılıq sharayatında ósedi. Temperatura 00S tan tómen bolsa, tuqım ónip shıqpaydı. Hár bir ósimlik tuqımı ónip shıǵıwı ushın minimum, maksimum hám optimal temperatura talap etiledi. Tap usınday temperatura amplitudası ósimliklerdiń ósiwi hám rawajlanıwında bayqaladıǵan hámme basqıshlar ushın hám zárúr. Máselen, ósiw fotosintez, gúllew, miywe payda etiw hám t.b. Belgili bir temperatura rejiminde ótedi.

Usı sebeplide ósimlikler jıllılıqtı súyetuǵın, suwıqqa yamasa jaziyrama ıssıǵa shıdamlı toparlarǵa bólinedi.

Qublaǵa ósetuǵın jıllılıqtı súyetuǵın ósimlikler qıstıń qattı suwıqlarına shıdamsız boladı.

Tsitrus ósimlikleri -8-100S ta nabıt boladı. Gózaǵa gúzdiń 2-30S suwıǵı keri tásir kórsetedi.

19

Arqada ósetuǵın ósimlikler jıllılıq az bolsada óz ómirin dawam ettiretuǵın ósimlikler. Qıstaǵı kúshli suwıqlarda olarǵa kúshli tásir qılmaydı. Máselen, Sibirde ósetuǵın qaraǵay, tilaǵash, pixta sıyaqlı terekler 700S qa shekem suwıqqa shıdam bere aladı.

Orta Aziyanıń ıssı jaziyrama shóllerinde ósetuǵın jantaq, seksewil, juwsan, izen ósimlikleri +600 + 700S qa da shıdaydı.

4 - tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Haywanlar ómirinde temperaturanıń áhmiyeti, gomoyoterm hám poykilometr haywanlar haqqında bar bolǵan maǵlıwmatlardı studentler sanasına jetkeriw. Olardıń temperaturaǵa iykemlesiw jolların túsindiriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

4.1.Temperaturanıń haywanlar ómirindegi áhmiyetin biledi.

4.2.Gomoyterm hám poykilometr haywanlar arasındaǵı parıqlardı ańlaydı

4.3.Temperatura iykemlesiw jolların dodalap beredi.

4 - tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Haywanlar ómirinde de temperatura zárúr áhmiyetke iye. Olarda jıllılıq almasıwınıń 2 tiykarǵı tipi bar:

1.Poykilometr - (p98k8l9s-hár qıylı).

2.Gomoyterm - (h9m989s - bir qıylı).

Poykiloterm yamasa suwıqqanlılardıń dene temperaturası turaqlı emes. Dene temperaturası sırtqı ortalıq temperaturasına baylanıslı bolǵan, onıń ózgeriwi menen ózgeretuǵın haywanlarǵa aytıladı. Hámme mikroorganizmler, suwda hám qurǵaqlıqta jasawshılar, jer bawırlawshılarǵa tán. Dene temperaturası sırtqı ortalıq temperaturasına baylanıslı bolmaǵan, yaǵnıy turaqlı dene temperaturasına iye bolǵan haywanlarǵa gomoyoterm yamasa ıssıqanlılar dep ataladı.

Omırtqalılardan quslar hám sút emiziwshilerge tán.

Evolyuciya nátiyjesinde quslar menen sút emiziwshilerde yaǵnıy ıssıqanlı haywanlarda eń jetilisken termoregulyaciya payda bolǵan. Bul bolsa olarǵa ortalıqtıń temperatra sharayatına baylanıslı bolmaǵan halda jasawǵa hám pútkil jer júzine tarqalıwına imkan bergen.

Geterotermlar aralıq toparǵa kiriwshi haywanlardıń denesi aktiv háreket qılǵanda gomoyterm esaplanadı. Uyqıǵa ketken payıtta bolsa olardıń dene temperaturası páseyedi hám denesi termik basqarıw uqıbı joǵaladı. Bunday haywanlarǵa yumronkoziklar, kirpiler, jarǵanatlar, ayıwlar ayırım quslar h.t.b. kiredi.

Haywanlar ósimliklere qaraǵanda kóbirek óz dene temperaturasın basqara alıwı menen ajıralıp turadı hámde dene temperaturasın basqarıwdıń túrli imkaniyatlarına iye. Temperatura haywanlardıń qaysı klimat zonasında jasawı menen baylanıslı xalda, aldın ala, olardıń salmaǵına, ishki organlarınıń úlken-kishiligine, kóbeyiwine hám basqa ómir processlerine tásir kórsetedi. Máselen, ıssı úlkelerde jasawshı kópǵana sút emiziwshi haywanlardıń salmaǵı, júregi, bótekesi, bawırı suwıq úlkelerde jasawshı usı túrdegi haywanlardikine qaraǵanda jeńil hám kishi. Sonday aq, temperatura haywanlardıń sırtqı kórinisine, kóbeyiwine tásir kórsetedi. Máselen, tundrada ıǵal zonada jasawshı túlki hám Afrikadaǵı fenik degen túlkini alsaq, olar ekologiyalıq tárepten uqsas yamasa bir-birine jaqın túrler. Biraq túrli klimat zonasında jasaǵanlıqları ushın olar sırtqı kórinisi, ásirese qulaqlarınıń forması, úlkenkishiligi menen birbirlerinen keskin parıqlanadı. Demek haywanlar da túrli temperatura tásirine beyimlesedi.

Haywanlardıń temperaturaǵa iykemlesiw jolları tiykarınan úsh túrli boladı, yaǵnıy ximiyalıq, fizikalıq termoregulyaciya hám minez-qulqı iykemlesiwleri bolıp tabıladı. Sırtqı ortalıq temperaturasınıń tómenlewine juwap aktiv túrde deneden jıllılıq ajıralıwı ximiyalıq termoregulyaciya delinedi. Bunday iykemlesiwdiń kórinisleri ayırım bir balıqlarda, nasekomalarda (hárreler, góbelekler) ushıratıladı. Deneden jıllılıq ajıralıwınıń ózgeriwi, yaǵnıy zıyat bolsa, sırtqa shıǵarıp jiberiw yamasa onı uslap qalıw fizikalıq termoregulyaciya dep qaraladı. Bunday jol menen temperatura faktorına iykemlesken haywanlarda anatomo morfologiyalıq iykemlesiwler bayqaladı: deneniń júnler menen qaplanıwı, pát yamasa dem alıw jolı arqalı suw puwlatıwdı basqarıw hám basqalar. Kópshilik haywanlar ushın dene temperaturasın basqarıwda olardıń instinktdan kelip shıǵatuǵın háreketleri

úlken áhmiyetke iye. Bularǵa poza (gewdeniń xalatı)lardı ózgertiriw,

20

baspana tabıw, quramalı jer astı uyalar qurıw, basqa jaylarǵa uyalar qurıw, uzaq yamasa jaqın qashıqlıqlarǵa kóship júriwler (migraciyalar) kiredi. Dene temperaturasın basqarıwda haywanlardıń toparlı hátti-háreketleride zárúr áhmiyetke iye. Máselen, shólde jasawshı túyeler jáziyrama ıssı kúnleri bir-birlerine janbaslaǵan halda bir jayǵa toplanıp jatadı.

Nátiyjede olar toplanǵan jaydıń ortasındaǵı temperatura 390S ti, yaǵnıy dene temperaturasına teń boladı. Eń shettegi túyelerdiń jelke tárepindegi júnleri 700 qa shekem qızıp ketti. Gomoyoterm haywanlardıń jıllılıq balansların basqarıwda joqarıdaǵı iykemlesiw jollarınan birgelikte paydalanıw olardıń hár qanday sırtqı qolaysız temperatura tásirinen saqlanıw imkanın beredi.

5- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Iǵallıq (suwdıń) ekologiyalıq faktor sıpatında roli. Ósimliklerdiń ıǵallıqqa iykemlesiwine qaray ekologiyalıq toparları haqqındaǵı pikirlerin bayan etiw.

5.1Iǵallıqtıń ósimlik ushın áhmiyetin bayqaydı.

5.2Ósimliklerdiń ıǵallıq sharayatına qaray ekologiyalıq toparlarınıń parqına jetedi, túsindirip

beredi.

1-tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Suw hám jer júzindegi tiri jánliklerdiń jasawı ushın zárúr faktor bolıp esaplanadı. Iǵal jetispewshiligi jer-hawa ortalıǵında sezilerli dárejedegi qásiyet esaplanadı. Gidrobiontlar ushın suw ómir ortalıǵı esaplanadı. Suwsız zat almasınıw processleri ketpeydi. Tábiyatta atmosfera puwları, suyıq tamshılar hám qattı kristallar formasında ushıraydı. Onıń: jawın, qar, duman, qıraw, muz sıyaqlı kórinisleri bolıp, olardıń hámmesi ıǵallıq túsinigin bildiredi. Biz ıǵallıq sózi ornına suw degen sózdi isletemiz.

Ósimlikler denesinde 45-95 procentin, suw otlarında 96-98 procentin suw quraydı. Hátteki

ósimliklerdiń qurǵaq xalındaǵı spora hám tuqımlarında da suw bar. Kletkalarda bolatuǵın barlıq bioximiyalıq reakciyalar suw qatnasında boladı. Ósimliklerdiń suw menen támiynlengenligi hám tropikalıq klimat zonalarında jıl dawamında bir neshe 1000 mm muǵdarında jawın túsedi. Shól zonasında (Sinay shóli) 10-15 mm ǵa teń. Peruan hám Asuan shóllerinde jawın-shashın bayqalmaydı.

Iǵallıqtıń jetispewshiligi qurǵaqlıqtaǵı tirishiliktiń eń kerekli qásiyetlerinen biri. Jawın muǵdarı mm menen kórsetiledi. Bir mm jawın 1m2 júzege túsken 1 l suwǵa teń.

Ósimliklerdiń ıǵallıq hám temperatura menen qanshelli támiyinlengenligi Valter-Gossen klimodiagrammasında jaqsı kórinedi.

Ósimliklerge suw ótiwiniń tiykarǵı jolı bul tamır dizimi arqalı topıraqtan suwdıń sorılıwı. Jawın usılında suwǵarılǵanda japıraq arqalı da suw ósimlikke ótedi.

Topıraqtaǵı suwlar mexanikalıq uslanıwı boyınsha 3 túrli toparǵa bólinedi. 1. Gravitatsion

2. Kapillyar

3. Baylanǵan suwlar

Gravitatsion suw-topıraqtıń úlken dánesheleri arasın toltırıp turıwshı hám tez háreket qılıp páske jer astı suwlarına shekem jetiwi suw.

Kapillyar suw-topıraqtıń mayda dánesheleri arasındaǵı aralıqtı toldırıwshı hám úlken kapillyar kúsh menen baylanıp turıwshı suw.

Baylanǵan suw-topıraqtıń dánesheleri ústinde adsorbciya kúshi menen baylanıp turıwshı

suw.

Hár túrli formadaǵı topıraq ıǵallıǵı ósimlikler tamırı ushın bir túrde jetkilikli emes. Eń

ańsat jol menen gravitatsion suw ózlestiriledi, al eń qıyın jol menen bolsa kapillyar suw ózlestiriledi.

Qattı baylanıp turıwshı suwlar ósimlik tamırındaǵı osmotikalıq basımǵa qaraǵanda biyik kúsh menen baylanıp turadı. Bul suw zapas óli zapas delinedi, yaǵnıy ósimlikler alalmaytuǵın zapas esaplanadı.

Ósimlikler tirishiliginiń ıǵallıqqa baylanıslılıǵın biliw ushın ósimliklerdiń suw rejimin biliwimiz kerek. Ol bolsa bir qatar fiziologiyalıq kórsetkishler arqalı xarakterlenedi. Ósimliklerdiń suw rejimin úyreniw ushın tómendegi kórsetkishler anıqlanadı:

- japıraq hám paqaldaǵı suw muǵdarı;